از دیرباز تاکنون یک یا چند روز مانده به ماه رمضان، مردم استان سمنان به پیشواز این ماه رفته و گرفتن روزه را آغاز می‌کنند. علاوه بر آن با گردگیری، غبارروبی و نظافت منازل و مساجد به استقبال ماه رمضان می‌روند. دعوت از روحانی برای برپایی نماز جماعت و بیان احکام شرعی در طول ماه مبارک رمضان در نقاط روستایی از دیگر آداب مربوط به این ماه است. در برخی شهرها و  روستاهای استان سمنان زنان به مناسبت فرا رسیدن این ماه، به سر و دست و پاهای خود حنا می‌بندند، این آیین همراه با ذکر صلوات و نیایش انجام می‌شود. تهیه مایحتاج مورد نیاز ماه رمضان در نقاط شهری و روستایی از چند روز مانده به آغاز این ماه عزیز مرسوم است. در شهر مجن شستشوی وسایل خانه و مالیدن دوغاب گل قرمز به نمای دیوارهای کاه‌گلی در استقبال از رمضان انجام شده و در دیگر نقاط، تهیه آرد برنج و گندم برای پخت حلوا مورد توجه زنان کدبانو و خانه‌دار است.

آداب سحر و افطار

در گذشته، در شب‌های ماه رمضان و به هنگام سحر افرادی خوش‌صدا بر روی پشت بام خانه خود و یا مسجد رفته و اقدام به خواندن دعا و مناجات  می‌کردند و  گاهاً این افراد در حین گذر از کوچه‌های هر محله با خواندن ادعیه سحرگاهی اقدام به بیدار کردن اهالی در وقت سحر می‌کردند. این کار در اصطلاح محلی، شب خوانی (شو خوانی) گفته می‌شود. امروزه صدای دعا و مناجات از بلندگوی مساجد نقاط شهری و روستایی به گوش می‌رسد. کوبیدن بر روی ظروف مس و طبل از دیگر روش‌های آگاه کردن اهالی در هنگام سحر بوده است. بیدار کردن اهالی یک کوچه، یا محله از سوی فردی از همسایگان نیز متداول است. زدن زنگ خانه و یا کوبیدن دیوار خانه‌هایی که در مجاورت یکدیگر هستند، از جمله روش‌های اعلام هنگام سحر در منطقه است.

در برخی روستاهای استان علاوه بر شب خوانی و پخش مناجات، اهالی از بانگ خروس و یا موقعیت ستارگان آسمان به وقت سحر پی می‌برند. نمونه‌ای از مناجات شو خوان‌ها:

الله تویی، مرد تویی، دانایی، از مورچه‌ای که دم زند در ته چاه

از دم زدن مور آگاه تویی یا الله   یا رب تو گناهان مرا دو نیمه کن در عرصات      نیمی به حسن بخش، نیمی به حسین.

اهالی روستای عشقوان در منطقه خوارتوران مراسم شب خوانی را چووشی (چاوشی)  می‌گویند. هنگام غروب آفتاب و به گوش رسیدن صدای اذان، وقت افطار و باز کردن روزه است. زنان برای تهیه افطار از هنگام ظهر مشغول پخت غذا و تهیه سفره افطاری می‌شوند. مرسوم است که پس از صرف افطار، مردان و زنان، خود را به مسجد محل رسانده و نماز مغرب و عشاء را به جماعت می‌خوانند. در برخی مساجد نیز نماز جماعت قبل از باز کردن روزه اقامه می‌شود. به‌طورکلی حضور افراد در نمازهای جماعت یومیه در ماه مبارک رمضان بیشتر مورد توجه است. مردان و زنان پس از خواندن نماز جماعت ظهر و عصر به تلاوت  قرآن می‌پردازند. قرائت یک جزء از کلام ا.. مجید در هر روز از ایام این ماه مورد توجه اهالی منطقه است. جلسات تلاوت قرآن در طی سی روز ماه مبارک از سوی زنان در خانه‌ها و یا زینبیه بر پا می‌شود.

در برخی نقاط پس از ختم کامل قرآن، هر کس به فراخور وسع مالی خود مقداری نبات، نقل، برنج و یا گلاب به  جلسه آورده و به نیت برکت بین حاضران پخش می‌کند. دعوت از دوستان، اقوام و آشنایان برای صرف افطار از دیگر رسومی است که در این ایام برگزار می‌شود. برخی اهالی شهر دامغان در اولین جمعه ماه مبارک رمضان در خانه‌های خود نماز جعفر طیار می‌خوانند.

خوراک

اهالی استان سمنان در ماه مبارک رمضان برای وعده سحری از غذاهایی چون برنج و خورش و گاهاً ته‌چین و آبگوشت استفاده می‌کنند.آن‌ها به هنگام غروب آفتاب و با شنیدن اذان، روزه خود را با قدری آب گرم، نمک و یا خرما باز کرده، سپس غذای افطاری که شامل کوکو، نان، پنیر، سبزی، سوپ و یا انواع آش است را میل می‌کنند. در برخی نقاط تهیه خوراک‌هایی چون شیر برنج، فرنی، شله‌زرد، حسّو (در شهر شاهرود)، لرزان (شاهرود، دامغان)، آروشه و حلوای آروشه (سمنان و توابع) اقدام می‌شود. در شهرستان دامغان پخت کشمش‌پلو برای اولین شب از ماه مبارک رمضان مرسوم است.

در باور اهالی، حضرت علی (ع) برای افطار نان جو و خرما میل می‌کرده، بر این اساس برخی نیز روزه خود را با نان و خرما افطار می‌کنند. پخت انواع نان به خصوص نان‌های روغنی در طول ماه رمضان مرسوم است. پرداخت هزینه نانوایی‌هاو توزیع نان صلواتی از دیگر آداب حسنه این ایام است.

مراسم شب‌های قدر

اهالی استان در شب‌های قدر (شب‌های ۱۹، ۲۱ و ۲۳ رمضان) پس از صرف افطار در مسجد محل خود حضور یافته و با خواندن قرآن و دعاهای جوشن کبیر، مجیر، افتتاح و ذکر مصیبت به شب‌زنده‌داری اقدام می‌کنند. سخنرانی وعاظ در ارتباط با شهادت حضرت علی (ع) و عزاداری از دیگر مراسم شب‌های قدر است. در برخی از مساجد نقاط شهری و یا روستایی گستردن سفره سحری برای پذیرایی از عزاداران مرسوم است. زنان در شب‌های قدر خرما، انواع نان محلی، شله‌زرد و … بین عزاداران تقسیم می‌کنند. در نقاط مختلف استان سمنان زنان و مردان در لیالی قدر هم‌زمان با خواندن هر بند از دعای جوشن کبیر بر روی ظرفی از قند، نبات، نقل و یا خرما دمیده و خوردن آن را به نیت شفا و تبرک توصیه می‌کنند. همچنین گره زدن بر روی نخ به هنگام خواندن دعای جوشن کبیر پس از قرائت هر بند از دعا از سوی برخی از زنان مرسوم است. نخ صد بند (گره) را برای گشایش کار و بخت‌گشایی دختران در میان قرآن نگه می‌دارند. در شهر شاهرود، زنان هم‌زمان با تلاوت دعای جوشن کبیر ظرفی از آب حاوی زعفران را نزد خود نگه‌داشته و با خواندن هر بند از دعا بر آن می‌دمند تا به‌عنوان تبرک آن را با خود به خانه ببرند. انجام غسل شب احیاء، خواندن نماز صد رکعتی و … از دیگر آداب و اعمال مربوط به شب‌های قدر است. در روستای جزن دامغان نیز در این شب‌ها دسته‌های زنجیرزن از مساجد و حسینیه‌های محل به راه افتاده و با گذر از معابر و کوچه‌ها به زنجیرزنی و عزاداری می‌پردازند.

شهادت حضرت علی (ع)

در شب‌های قدر اهالی نقاط مختلف شهری و روستایی سمنان، اقدام به برپایی مجالس عزاداری می‌کنند. پوشیدن لباس سیاه به نشانه عزا و ماتم در ایام شهادت حضرت علی (ع) امری متداول است.

 بنا بر باوری کهن اهالی نقاط مختلف استان کار کردن در روز ۲۱ ماه رمضان را حرام دانسته و در مجالس عزاداری حضور می‌یابند. در نقاط شهری با فرا رسیدن این مناسبت حرکت دسته‌های سینه‌زنی از اماکن مذهبی و  مساجد آغاز شده و عزاداران  با گذر از معابر و خیابان‌ها چنین می‌گویند:

وای علی کشته شد                         شوهر زهرا چه شد

حرکت این قبیل دسته‌ها غالباً به اماکن مقدس همچون امامزاده، مساجد و یا گلزار شهدا ختم می‌شود.

در روستای کوه زر با فرار رسیدن ۲۱ رمضان برخی اهالی به نیت اموات خود نان فتیر پخته و بین سایرین  تقسیم می‌کنند. اهالی نقاط کویری استان سمنان در روز شهادت حضرت علی (ع) از انجام فعالیت‌های روزمره خودداری کرده و مرسوم است که دامداران شیر دام‌های خود را در این روز به فقرا و نیازمندان داده و یا برای تهیه افطار و پذیرایی از نمازگزاران به مساجد محل می‌دهند.

اقدام اهالی نقاط مختلف برای گستردن سفره افطاری در لیالی قدر بسیار چشمگیر است. تهیه و تقسیم کردن خیرات برای آمرزش اموات نیز در این شب‌ها مورد توجه اهالی منطقه است.

شب ۲۷ ماه رمضان

در باور برخی اهالی، نزول قرآن در این شب انجام شده و بر این اساس برخی تا پاسی از شب به احیاء و شب‌زنده‌داری در مساجد می‌پردازند. زنان سمنانی، گرمساری و دامغانی در این روز برای شادی ناشی از کشته شدن قاتل ملعون امام علی (ع) بر دست و پای خود حنا می‌مالند.

برخی زنان در این روز گوش دختران خود را سوراخ کرده و برای آن‌ها گوشواره می‌خرند. گفتنی است که در شهرهای شاهرود، گرمسار و روستای جزن برخی زنان در بین نماز ظهر و عصر با اندکی پارچه، نخ و سوزن کیسه‌ای کوچک دوخته و سکه‌ای را به نیت تبرک درون آن می‌گذارند، شاهرودی‌ها آن را کیسه ُمراد نامیده و برای برآورده شدن حاجت آن را تا سال دیگر نزد خود نگه می‌دارند. همچنین در شهر شاهرود خوردن کله پاچه در این شب برای افطار مرسوم است. اهالی  بر این باورند که در این شب ابن ملجم قاتل امام علی(ع) کشته شده است.

عید فطر

در آخرین روز از ماه مبارک رمضان، اهالی نقاط مختلف خود را برای فرا رسیدن عید رمضان مهیا می‌کنند. برای این منظور غسل کرده، لباس تمیز یا نو پوشیده و به استقبال عید فطر می‌روند. رؤیت هلال ماه شوال نشانی بر پایان ماه مهمانی خدا است که این امر در گذشته از سوی افراد خبره و مطلع به اطلاع مردم رسانده می‌شد و امروزه از طریق رسانه‌های جمعی اعلام می‌شود.

هنگام افطار آخرین شب از ماه رمضان اعضای هر خانواده  بنا بر قوت غالب فطریه خود را دست‌به‌دست چرخانده و آن را برای افراد مستمند کنار می‌گذارند. در منطقه کویری اگر زکات فطریه، گندم و یا اقلامی دیگر به‌غیر از پول باشد آن را داخل ظرفی ریخته و دست‌به‌دست می‌گردانند. مرسوم است که اعضای خانواده هر یک بر روی  گندم یا برنج دست‌ زده و سپس آن را به فقرا می‌دهند.

در روستای نام نیک در منطقه کالپوش به مناسبت عید فطر فردی که به‌تازگی پدر شده کفش‌های خود را وزن کرده و همان مقدار گندم یا برنج به فقرا می‌دهد.

نماز عید فطر هم‌زمان با طلوع خورشید با ذکر اللهم لبیک در  نقاط شهری و روستایی بر پا می‌شود. صله‌رحم، زیارت اهل قبور و اماکن مقدس و دید و بازدید از جمله آداب این عید فرخنده است. دیگر اینکه اهالی هر محل به دیدن خانواده‌هایی که به ‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند و به‌اصطلاح نوعید دارند می‌روند، عیادت از بیماران و بردن هدیه برای نوعروسان از دیگر آداب این روز است.

در بر خی نقاط نیز تمام خانواده‌های عزادار برای این منظور در مسجد محل گرد هم آمده و اهالی به دیدن آن‌ها می‌روند. مرسوم است که صاحبان  عزا از مهمانان خود با شیر، خرما، نان و میوه پذیرایی می‌کنند.

 مصالحه و آشتی دادن افرادی که کدورتی از یکدیگر به دل دارند از دیگر آداب مرسوم در روز عید فطر است.

* گزارش از حمیدرضا حسنی، کارشناس پژوهش‌های مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان

منبع: اسکان

مرتبط:

آشنایی با حمام پهنه سمنان

میراث هزاره‌ها در شهر سمنان

تکیه ناسار سمنان

در استان سمنان تاکنون ۱۱۹ میراث معنوی در فهرست میراث ملی  به ثبت رسیده است، در این گزارش با شماری از میراث معنوی استان که به تازگی در فهرست ملی به ثبت رسیده است، بیشتر آشنا می‌شویم.

شیوه سنتی پخت گولاچ در بیابانک (شهرستان سرخه)

پخت شیرینی گولاچ در روستای بیابانک از توابع شهرستان سرخه رواج فراوانی دارد. این شیرینی سنتی به نوعی برند مواریث معنوی بیابانک به شمار می‌رود. برگزاری همه‌ساله جشنواره گولاچ در ایام نوروز نشان از اهمیت این شیرینی در بین مردم این روستا دارد.

برای پخت این شیرینی از زردچوبه، آرد، آب، شکر، گلاب، تخم‌مرغ، زعفران، روغن کنجد و خمیر ترش استفاده می‌شود.

شیوه سنتی فرآوری پنیر در مغار روستای اروانه

غار طبیعی اروانه در غرب روستا یکی از بزرگ‌ترین غارهای شهرستان بوده که جنس تشکیلات آن شبه کارست است.

در این غار محصولات لبنی دامداران اروانه که دوره ییلاق را در هواخورسو، گردِلش، وِی، پای در تنگه مرز، خِنزی، آشنی و … سپری و همچنین در صورت تمایل دامدارانی که در جبهه غربی افتر و امامزاده عبدالله ییلاق می‌کنند، نگهداری می‌شود. ظرفیت این غار حدود سه هزار جلد محصولات لبنی است که در خشکسالی‌ها تعداد پوست‌های حاوی لبنیات به حداقل کاهش می‌یابد. به دلیل نزدیک بودن سقف غار به سطح زمین هنگام حرکت در غار (به دلیل خطر ریزش) باید به حالت خمیده حرکت کرد. دالان اصلی غار شرقی- غربی است. در طول این دالان، وجود تخته‌سنگ‌های گچ و آهک، سکوهای مناسبی برای قرار دادن پوست‌های لبنیات فراهم کرده است. در حال حاضر به دلیل ریزش‌های غار امکان دسترسی به مناطق انتهایی غار امکان‌پذیر نیست. کاربری این غار سردخانه طبیعی بوده که ورودی آن با حفاظ فلزی که از سوی دهیاری اروانه تعبیه شده مسدود است. ورودی به‌دلیل ارتفاع از بستر اصلی غار کمی مشکل است. بعد از ورود به دهانه غار و طی حدود ۲۰ متر که در برخی نقاط ارتفاع غار به علت ریزش پایین است به دو راهی شرقی و غربی می‌رسیم که قسمت شرقی به علت ریزش مسدود بوده و غار در قسمت غربی ادامه دارد. بعد از ورود به دالان غربی، غار در حدود ۱۰۰ متر ادامه می‌یابد. این غار با چشم‌اندازهای زیبا و نقوش حاصل شده به ترکیبات کارستی و  نمکی علاوه بر کاربری سردخانه و برای نگهداشت مواد با استفاده از خاصیت گندزدایی مورد توجه اهالی منطقه بوده و در دامنه کوهی با لایه‌های گچی قرار دارد. قدمت این غار نیز مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی است.

در این پژوهش به شیوه سنتی فرآوری پنیر در مغار روستای اروانه پرداخته می‌شود که شامل سه مرحله تهیه شیر از گوسفند، آماده‌سازی مراحل تهیه پنیر و عمل‌آوری پنیر در مغار روستای اروانه است.

شیوه سنتی فرآوری پنیر در ییلاقات روستای اروانه (هواخورسو، گردِلش، وِی، پای در تنگه مرز، خِنزی، آشنی و …) انجام می‌شود. به دلیل وجود آب طبیعی مناسب و سرد بودن ییلاقات، شیر دام‌ها از کیفیت بالایی برخوردار بوده که قاعدتاً پنیر تولیدی نیز دارای کیفیت بالایی است. در ابتدا گوسفندان را به قسمت بَره (در اصطلاح محلی، محل تجمع گوسفندان قبل از دوشیدن) برده و بعد از عبور از قسمت کیم بَره (در اصطلاح محلی، محل عبور گوسفندان برای دوشیدن) وارد جلو بَره (در اصطلاح محلی، محل دوشیدن گوسفندان) شده و دوشیده می‌شوند.

شیوه سنتی ساخت سرمه شاهرود

سرمه یکی از لوازم آرایشی قدیمی است که از گذشته زنان برای زینت چشم خود از آن بهره می‌بردند. سرمه علاوه بر کاربرد زینتی دارای خواص درمانی فراوانی نیز هست. امروزه با توجه به تنوع انواع لوازم آرایشی مختلف استفاده از سرمه بسیار کم‌رنگ شده است

طرز تهیه سرمه چشم با مغز بادام شیرین

در گذشته استفاده از انواع سرمه برای زیبایی و  تقویت  هر چه بیشتر ابرو و مژه و با هدف بهره بردن از خواص درمانی آن مرسوم بود. انواع سرمه در گذشته  به روش‌های مختلف سنتی تهیه می‌شد اما امروزه جای خواص درمانی آن را مواد شیمیایی  گرفته‌ است که  فقط برای زیبایی چشم و ابرو مورد استفاده قرار می‌گیرد و در برخی موارد با توجه به کیفیت نامطلوب ریزش ابرو و مژه نیز می‌شود.

بهترین سرمه برای چشم سرمه بادام شیرین است. برای این کار ابتدا تعدادی بادام را مغز کرده یک عدد سوزن یا میله باریک را درون مغز بادام فرو برده و روی حرارت نگه می‌دارند وقتی‌که مغز بادام شروع به سوختن کرد، بشقاب چینی روی آن گذاشته، همراه با سوختن بادام دود حاصل به‌مرور بر روی ظرف نقش بسته و سرمه را به وجود می‌آورد.

پس از سوختن مغزها اندکی صبر کرده تا بشقاب چینی خنک شود سپس با چاقو و یا جسمی نوک‌تیز دوده نقش بسته بر روی ظرف را تراشیده و درون سرمه‌دان می‌ریزند. همچنین مقداری پیه بز به دوده افزوده می‌شود تا باعث جمع شدن دوده‌ها و ماندگاری بیشتر سرمه بر چشم شود.

خواص درمانی سرمه

از مهمترین خواص سرمه می‌توان به تقویت چشم، ضد التهاب، رفع سوزش و اشک، تقویت ابرو و پرپشت کردن مژه و ابرو اشاره کرد، از مهم‌ترین خواص سرمه تقویت و جلای بینایی و رفع  چرک و آلودگی از چشم است که افراد بیمار از آن بهره می‌برند.

شیوه سنتی تهیه تلی در شاهرود

تِلی telli یک ماده طبیعی است و خواص آنتی باکتریایی و ضد قارچی دارد. علاوه بر این، تعادل پوست سر را حفظ کرده و مانع به هم خوردن تعادل طبیعی مو می‌شود. یکی از خصوصیات تلی  این است که می‌تواند موها را تغذیه کند. این ماده همانند یک مرطوب‌کننده برای پوست عمل می‌کند. زنانی که بعد از رنگ کردن موهای خود با  خارش پوست سر و یا  خشکی مو مواجه می‌شوند بهتر است از این ماده معجزه‌آسا برای درمان موی سر خود بهره ببرند.

از جمله خواص تلی می‌توان به  حفظ تعادل و تمیز نگاه‌داشتن پوست سر، حفظ تعادل طبیعی اسیدی پوست سر، براق، نرم و انعطاف‌پذیر کردن مو،  تسکین سردرد، ترمیم و تقویت مو و کمک به حفظ سلامت پوست سر اشاره کرد.

مواد لازم برای تهیه تلی عبارت است از گل ختمی سفید، گل زوفا، گل‌گاوزبان، کف دریا، عناب، گل بابونه،  برگ اکالیپتوس،  صمغ درخت زردآلو- که در اصطلاح محلی به آن ” النگور elengur ” می‌گویند-، کتیرا، پوست تازه پسته،  سدر،  قهوه،  کاکائو،  گل رخت شور،  گل‌سفید،  نخود،  لوبیا،  لوبیا چشم‌بلبلی، گندم، لپه، ماش، عدس، هسته آلبالو، سیب درختی، تخم خیار، پوست خیار، تخم خربزه، بادام تلخ و شیرین،  مغز پسته، گردو، ذرت، فندق، روغن نارگیل، روغن‌زیتون، شیر، روغن زرد محلی و  زرده تخم‌مرغ.

* گزارش از هانی رستگاران، پژوهشگر میراث‌فرهنگی و مسئول ثبت آثار و تعیین حریم میراث ملی استان سمنان

مرتبط:

مرمت دالان رحمت‌الهی کدیور سمنان

میراث هزاره‌ها در شهر سمنان

جادوی زمین و آسمان در اوپرت سمنان

تفاهم‌نامه‌ ایجاد گذرهای فرهنگ و هنر در شهرهای سمنان و دامغان، میان موسسه کمک به توسعه فرهنگ و هنر، شهرداری سمنان، شهرداری دامغان و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان سمنان منعقد شد.

دبیر ستاد اجرایی خدمات سفر استان سمنان از اقامت حدود ۳ هزار نفر در اقامتگاه‌های بوم‌گردی استان خبر داد و گفت: بیشترین میزان اقامت در تأسیسات گردشگری استان متعلق به اقامتگاه‌های بوم‌گردی است.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان معتقد است که سمنان از نظر فرهنگی داری مردمی گردش‌پذیر است و همین می‌تواند به رونق صنعت پردرآمد گردشگری در این استان سرعت بیشتری دهد.