علاوه بر این غار تاریخی، در داخل قبرستان روستای تمتمان چهار برج مقبره‌ای تاریخی واقع شده‌اند که در نوع خود الگوهای تاریخی ارزشمندی از برج مقابر صفویه در این خطه از کشور محسوب می‌شوند.
يكی از آنها به كلی ويران شده تنها بخش‌هايی از ديوار غربی آن بر جای مانده است، اين برج‌های مقبره‌ای همگی به شماره ۱۶۵۱/۳ در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسيده‌اند.
برج مقبره‌ای جنوبی روستای تمتمان
اين بنا كه در بخش جنوبی قبرستان واقع شده و بزرگ‌تر از بقيه ساخته شده، ساختمانی منفرد و چهارگوش تقريباً مربع‌شكل با ابعاد هر ضلع ۶/۶۰ متر است.
نماهای خارجی آن به وسيله سنگ‌های لاشه‌ای ساخته شده و در ميان سنگ‌های لاشه‌ای بعضاً قطعات سنگ‌های تراش‌خورده نيز به كار رفته، ورودی اين مقبره در ضلع شرقی و پهنای آن ۱/۲۰ متر است.
بخش‌هايی از اين ورودی تخريب شده است، فضای داخلی نيز به صورت چهارضلعی است كه هر ضلع آن به وسيله طاق‌نمايی پهن با طاق جناغی آذين شده است.
در اضلاع جنوبی و غربی درون اين طاق‌نماها سه طاقچه كوچک با طاق جناغی ايجاد شده و در ضلع شمالی نيز دو طاقچه ساخته شده كه ما بين آنها تورفتگی كوچک محراب مانند با قوس جناغی ايجاد شده است.
در دو ضلع ورودی نيز دو طاقچه كوچک با طاق جناغی ايجاد شده است، با استفاده از طاق‌نماهای پهن اضلاع درونی كه هر كدام به داخل بنا اندكی حالت پيش‌آمدگی دارند مقطع مربع را به دايره تبديل کرده و گنبد يک‌پوش آجری نوک‌تيزی به روی آن سوار کرده‌اند.
افزون بر اين، در منطقه پايه گنبد آثار تورفتگی الوار ديده میشود كه به احتمال بسيار از اين الوار به عنوان مهاركننده كشش استفاده شده و از رانش گنبد جلوگيری می‌کرده است که اين الوار از بين رفته است.
برج مقبره ميانی روستای تمتمان
اين اثر كه از لحاظ ساخت پركارترين و در عين حال زيباترين بنا در بين سه برج مقبره‌ای بوده، ساختمانی است چهارگوش مربع‌شكل با ابعاد هر ضلع ۶/۲۰ متر كه تمام نماهای خارجی آن به وسيله سنگ‌های يک‌دست سفيدرنگ و چهارگوش تراش‌خورده، ساخته شده است.
سوار كردن و تراش دادن سنگ‌ها به شيوه ماهرانه و چشم‌نوازی انجام شده و اين خود نشان‌دهنده مهارت استاد سنگ‌تراش است.
ورودی اصلی در ضلع شرقی تعبيه شده و به روی آن قوس رومی زيبايی ايجاد شده است، همچنين دو سر ستون به سبک دوريک با اندكی پيش‌آمدگی به سمت بيرون، آذين‌بخش ورودی است.
فضای داخلی كاملاً مدور است و در جهات غرب و جنوب دو نورگير با قوس جناغی و در جهت شمالی نيز فضای محراب‌مانند كوچكی ساخته شده است. گنبد مخروطی (رک) بنا يک‌دست به وسيله سنگ‌های لاشه‌ای و رسوبی به شيوه ماهرانه ايجاد شده است.
افزون بر اين، در داخل اين بنا سنگ قبری وجود داشته كه كتيبه‌ای به خط كوفی به روی آن حک شده بود، متن كتيبه بدين شرح است: «فی‌الشهر ربيع‌الثانی سنه ۱۱۱۰ در ايام شاه سلطان حسين سردار عباس‌قلی‌خان زياد اوغلی بر مناقشه شيخ سليمان» (صدرائی، ۱۳۷۳) خوشبختانه اين كتبيه در سال ۱۳۹۲ به همت همکاران معاونت میراث‌فرهنگی استان به موزه سنگ ارومیه در محل بنای سه‌گنبد منتقل و از گزند حوادث سالم باقی مانده است.
برج مقبره‌ای شمالی روستای تمتمان
اين بنا كه در ضلع شمالی قبرستان و با فاصله اندكی از بنای ميانی و كوچك‌تر از دو بنای ديگر ساخته شده، شامل ساختمانی منفرد و چهارگوش مربع‌شكل با ابعاد هر ضلع ۵/۲۰ متر است.
ورودی اصلی در ضلع شمالی است، بنا به وسيله سنگ‌های لاشه‌ای كه ما بين آنها بعضاً سنگ‌های تراش‌خورده سفيدرنگ نيز ديده میشود ساخته شده، ورودی بسيار كم‌ارتفاع است به طوری كه برای ورود به بنا بايد به حالت خم شده وارد شد.
بر بالای ورودی نيز قوس رومی ايجاد شده است، فضای داخلی همچون برج ميانی كاملاً مدور است و تزیين خاصی در آن به چشم نمی‌خورد. گنبد بنا مخروطی است و به وسيله سنگ‌های لاشه‌ای ساخته شده است.
در اين قبرستان علاوه بر بناهای ياد شده، سنگ قبرهای صندوقی چدنی وجود دارد كه بر بالای آنها استل‌های سنگی افراشته‌ای كار گذاشته‌اند كه ارتفاع بلندترين آنها از ۲ متر متجاوز است.
سطوح خارجی اين سنگ قبرهای صندوقی با حجاری‌ها و نقوش هندسی و نباتی تزیين شده و به سنگ قبرهای مسيحی شباهت بسيار دارند، نمونه‌های اين سنگ قبرهای افراشته در مناطق شمال‌غرب ديده شده است.
اين مجموعه در جای خود از بناهای حائز اهميت دوره صفويه هستند، بناهای ذكر شده به احتمال بسيار با عنوان برج‌های مقبره‌ای برای دفن عده‌ای از امرا و قربانيان ناآرامی‌ها ساخته شده‌اند.
این بناهای ارزشمند تاریخی خوشبختانه در سال‌های اخیر از سوی اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان مورد مرمت اساسی قرار گرفته و همه ساله به ویژه در ایام تعطیلات نوروزی پذیرای خیل زیادی از گردشگران و علاقه‌مندان به میراث‌فرهنگی است.
* گزارش از بهروز خان‌محمدی، کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی
مرتبط:
آبشار شلماش _زیبایی آذربایجان غربی
پیست اسکی خوشاکو آذربایجان غربی
