در سال ۱۲۷۶ه. ق، دولت ایران شهرک یا قلعه‌ای نظامی به نام «سرخس ناصری» در ساحل غربی رود تجن احداث کرده بود که پس از تصرف شهر کهن سرخس توسط روس‌ها و قرار دادن رود تجن به عنوان مرز، سرخس ناصری به ایران تعلق گرفت و بعدها گسترش یافت و آبادان شد.
سرخس تا سال ۱۲۹۹هجری قمری، شهری مهم در ساحل شرقی رودخانه تجن بود و به دلیل اهمیت، جایگاه رفیع و موقعیت سرخس بسیاری از جغرافی‌نویسان و مورخان از این شهر به نیکی یاد می‌کنند.
سابقه تاریخی سرخس کهن (سرخس ترکمنستان) به گذشته‌های دور بازمی‌گردد. به نوشته «ابن خردادبه» پیش از اسلام سرخس، شاهی ویژه با لقب «زادویه» داشته است. به فاصله کمی در شمال شهر سرخس، ترکمنستان و بر سر راه سرخس به مرو، باستان‌شناسان محوطه مهم باستانی به نام «میل حیرام» مربوط به دوران ساسانی را کاوش کرده و به آتشکده‌ای همانند «معبد بندیان» درگز دست یافتند.
جایگاه رفیع و موقعیت سرخس موجب شده است که بسیاری از جغرافی‌نویسان و مورخان از آن شهر به نیکی یاد کنند مانند ابن فضلان (۳۰۹ه. ق)، ابن رسته اصفهانی (اواخر قرن سوم ه. ق)، یعقوبی (نیمه دوم قرن سوم ه. ق)، استخری (قرن چهارم ه. ق)، مقدسی (نیمه دوم قرن چهارم ه. ق) که سرخس را بزرگ و آبادان و نامبردار ارزیابی کرده و فردوسی (۴۱۱.۳۲۹ه. ق) که از سرخس در کنار آوردگاه کاووس و شاه هاماوران یاد کرده و پیشینه آن شهر را به گذشته‌های دور برده است.
سرخس شهر آباد و پر رونق سده‌های سوم و چهارم
رجبعلی لباف خانیکی پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی در این‌باره می‌گوید: «به استناد متون سده‌های سوم و چهارم ه. ق سرخس، شهری آباد و پررونق بوده است، در همان دوران شخصیت‌های بزرگی نیز مانند ابوسعید ابوالخیر حدود ۱۰ سال در سرخس به تحصیل علم مشغول بوده و ابوالفضل سرخسی و لقمان سرخسی در آن شهر زاده شده و ساکن بوده‌اند که هر یک جایگاه بلندی در وادی علم و عرفان داشتند. »
در بخشی از نوشته عطار نیشابوری در «تذکرة الاولیاء» در ذکر شیخ ابوسعید ابوالخیر آمده است: «یک روز رفتم و شیخ لقمان سرخسی را دیدم بر تلی خاکستر نشسته و پاره‌ای پوستین کهنه می‌دوخت، پس برخاست و دست من بگرفت و می‌برد. در راه پیرابوالفضل حسن که یگانه عهد خود بود پیش آمد و گفت، یا ابوسعید راه تو نه این است که می‌روی به راه خویش رو. پس شیخ لقمان دستم به دست او داد و گفت، بگیر که او از شماست. پس بدو تعلق کردم.»
لباف خانیکی اظهار می‌کند: «بنابراین لقمان سرخسی که در شمار «عقلای مجانین» بود و خود را به دیوانگی می‌زد ابوسعید را به نزد پیر ابوالفضل سرخسی برد و به راه عرفان کشانید و در جایگاه استاد ابوسعید ابوالخیر جای گرفت. هم‌اکنون آرامگاه شیخ ابوسعید در مهنه ترکمنستان، پیر ابوالفضل در سرخس ترکمنستان و شیخ لقمان در سرخس ایران واقع است.
تلفیق دو شیوه معماری در آرامگاه لقمان سرخسی
او ادامه می‌دهد: «به نظر می‌رسد که در سده‌های پنجم و ششم ه. ق شیوه معماری خاصی در قلمرو خراسان رواج یافته و آن عبارت بوده است از فضاهای مکعب شکلی که طاق نماهایی برفراز قاعده‌ها دارند و با گنبد کم‌خیزی پوشیده شده‌اند. قاعده مربع این نوع بناها عموما به کمک گوشوارها و طاق‌نماها یا درگاهی‌ها به هشت ضلعی و در نهایت ۱۶ضلعی تبدیل شده تا قاعده دایره گنبد بر آن استقرار یابد.»
لباف خانیکی تصریح می‌کند: «این بناها در سرخس (آرامگاه‌های لقمان بابا و ابوالفضل سرخسی)، سنگان (مسجد گنبد)، مرو (آرامگاه سلطان سنجر و آرامگاه محمد بن زید) و مهنه (آرامگاه ابوسعید ابوالخیر) در دوران سلجوقی ساخته شدند که همه دارای نقشه یکنواخت و ساختاری همانند هستند. در این میان آرامگاه بابا لقمان بعدها با دیگران تفاوت یافته به این معنی که این بنا هم در آغاز پلان مربع با ابعاد ۱۷.۷۰ متر داشته ولی در سال۷۵۷ ه. ق ایوانی به جلو بنا افزوده شده و ابعاد آن به ۱۷.۷۰ و ۲۶.۶۰ متر تغییر کرده است.»
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه می‌دهد: «این بنا در ناحیه گنبدخانه به شیوه رازی با آجرهای جفتی در نما ساخته شده و دارای فیلگوش‌هایی بر گوشه‌ها، طاق‌ها و درگاهی‌هایی در درون است. گویا در گذشته رویه داخلی دیوارها همانند آرامگاه سلطان سنجر و شیخ ابوسعید ابوالخیر به نقاشی روی گچ مزین بوده که در پی تغییر و تحولات زایل شده است.»
لباف‌خانیکی می‌گوید: «اما ایوان به شیوه آذری و مزین به تزئینات کاشی است که در درون قاب‌ها جای گرفته‌اند و اکنون اندکی از آن‌ها برجای مانده است، ورودی به گنبدخانه بر اسپر ایوان تعبیه شده و بر دور تا دور ورودی کتیبه گچی نسخ با تاریخ ۷۵۷ نگاشته شده است. نمای پایه‌های طرفین ایوان به شیوه بناهای قرن هشتم ه. ق از جمله «خانقاه توس» (هارونیه) به طور عمودی قاب‌بندی و ظاهرا برای نصب کاشی آماده شده است، اما هیچگاه کاشی بر آن نصب نشده است، گذشت زمان و زلزله‌ها و… موجب انهدام پایه جنوبی و پوشش جناقی ایوان شده و در سال‌های اخیر تا حدودی ترمیم شده است. »
لباف‌خانیکی تصریح می‌کند: «سرخس تا سال۱۲۹۹ه. ق شهری مهم در ساحل شرقی رودخانه تجن بود در آن سال بر اساس قرارداد آخال با ۳۳ شهرک و روستا از خراسان منفک و به روس‌ها واگذار شد که اکنون قلعه عظیم و بقایای معماری شهر کهن سرخس در مجاورت شهر نوساخته‌ای به نام «سرخس» در جنوب کشور ترکمنستان قرار دارد.»
۲۵ اثر از سرخس در فهرست آثار ملی ثبت شده است
مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، گردشگری وصنایع‌دستی سرخس دراین‌باره اظهار می‌کند: «شهرستان سرخس شامل دو شهر به نام‌های سرخس و مزداوند و دو بخش به نام بخش مرکزی و مرزداران و شش دهستان بنام دهستان‌های تجن، خانگیران، سرخس، مرزداران، پل خاتون و کل بی‌بی است، این شهرستان در سال ۱۳۶۸ تأسیس شده که در دو بخش شهرستان سرخس یعنی بخش مرکزی و مرزداران بالغ بر ۷۲ روستا وجود داشته که این مقدار تعداد ۳۴ روستا در بخش مرکزی و مابقی در بخش مرزداران واقع شده است.»
مجید حسینی ادامه می‌دهد: «سرخس در فاصله ۱۸۵ کیلومتری از شهر مشهد، مرکز استان خراسان رضوی قرار دارد، این شهرستان از شمال و شرق با کشور ترکمنستان، از غرب با شهرستان مشهد و از جنوب با شهرستان تربت جام و فریمان هم‌مرز است.»
او درباره آثار تاریخی ثبت شده از این شهرستان در فهرست آثار ملی ایران اظهار می‌کند: «تاکنون تعداد ۲۵ اثر تاریخی و فرهنگی از این شهرستان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.»
مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سرخس می‌گوید: «منطقه سد دوستی، شهر ییلاقی مزداوند، روستای بزنگان (روستای نمونه گردشگری)، دریاچه بزنگان، دریاچه سد دوستی، چشمه سر آسیاب، چشمه آب گرم خانگیران، غار مزدوران، غار بزنگان، منطقه حفاظت شده دریاچه بزنگان، جنگل پسته سرخس، رودخانه تجن، دشت‌های لاله‌گون سرخس و غار طبیعی کرکس از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این شهرستان است.»
حسینی درباره صنایع‌دستی این شهرستان اظهار می‌کند: «مهم‌ترین صنایع‌دستی این شهرستان شامل سوزن‌دوزی، گلیم‌بافی، چرم‌دوزی‌سنتی، قلاب‌بافی، شال‌بافی، فرت‌بافی و معرق است.»
منبع: میراث آریا
