چهارم مردادماه در تقویم رسمی کشور به‌عنوان روز بزرگداشت شیخ صفیالدین اردبیلی و آغاز هفته اردبیل نامگذاری شده که برنامه‌های این هفته با شور و حال خاصد در اردبیل آغاز می‌شود؛ مناسبتی که می‌تواند فرصت ویژه‌ای برای پاسداشت تاریخ و تمدن سترگ این خطه از ایران اسلامی باشد. اگرچه در یکی دو سال اخیر به دلیل همه‌گیری ویروس کرونا، روز بزرگداشت اردبیل آنچنان که باید، با برنامه‌های ویژه‌ای همراه نشده است، اما اهمیت این روز در تاریخ ایران ظرفیتی بی‌بدیل است که باید در هر شرایطی گرامی داشته شود.
با توجه به این موضوع، روز چهارم مردادماه، به‌عنوان سالروز استقرار سلسله صفویه و نقش این سلسله در تثبیت سیاسی- تاریخی ایران، فرصتی برای معرفی هرچه بیشتر جاذبه‌ها و ظرفیت‌های بی‌بدیل اردبیل است؛ روزی که پس از پیگیری‌های فراوان، در ۹ مردادماه ۱۳۸۹ به نام اردبیل به‌ثبت رسید تا انگیزه‌ای باشد برای بررسی فرصت‌ها و تهدیدهایی که پیش‌روی این استان زرخیز قرار دارد.
براین اساس باید توجه داشت که شهرت اردبیل در طول تاریخ از این جهت است که با ظهور شیخ صفیالدین و خاندان صفوی، این شهر اعتبار ویژه‌ای یافت، به‌طوری‌که در زمان تیمور، به‌عنوان «دارالارشاد» و در زمان سلاطین صفوی «دارالامان» شناخته می‌شد.
روز اردبیل به روایت اسناد تاریخی
در اوایل قرن دهم هجری قمری، جغرافیای سیاسی ایران در شکننده‌ترین وضعیت تاریخی خود قرار داشت؛ در چنین شرایطی بود که جوانی به نام «اسماعیل صفوی»، به کمک همراهان شیعه‌مذهب خود به نام «قزلباش‌ها»، پس از مراجعت به اردبیل و پیوستن ارادتمندانی از خلخال، طارم، طالش، اردبیل، آناتولی و ماورای ارس به آنان، توانست ضمن شکست دادن سرکرده «آق قویونلوها» در تبریز، بر اریکه قدرت تکیه بزند و پس از ۹قرن، هویت ملی ایران را قوامی دوباره بخشد و درعرض ۱۰سال، تقریبا تمام سرزمین‌های ایران را به سرحد دوره ساسانیان برساند.
برهمین اساس ۴مردادماه، سالروز تاجگذاری شاه اسماعیل‌صفوی، به نام «روز اردبیل» نامگذاری شده‌است؛ این نامگذاری با استفاده از اسناد تاریخی موجود دراین زمینه و بعد از مکاتبه‌ها و رایزنی‌های فراوان با مرکز تقویم موسسه ژیوفیزیک دانشگاه تهران و از طریق محاسبه‌های انجام شده در اسنادی که به تقویم میلادی، شمسی و قمری نگاشته شده بودند، محقق شد؛ موضوعی که می‌تواند به‌عنوان مبدأ مهمی در تحولات توسعه‌ای برای استان اردبیل مطرح شود.
چرایی اهمیت صفویه در تاریخ ایران
اما در این میان با نگاهی به پیشینه این نامگذاری، درمی‌یابیم که شرق‌شناسان همواره در مطالعات خود پیرامون فلات ایران، توجه ویژه‌ای نسبت به واکاوی ویژگی‌های سلسله صفویه، به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ ایران از خود نشان داده‌اند. به‌همین دلیل صفویه‌شناسان بسیاری تاکنون دراین حوزه دست به پژوهش‌های بسیاری زده‌اند که یکی از آنان «آفاق قنبراوا»، استاد دانشگاه‌های باکو و صفویه‌شناس است.
او بر این اعتقاد است که کار شاه اسماعیل صفوی که توانست کشور تکه‌تکه شده ایران را یکپارچه کند و به مذهب تشیع رسمیت دهد، در نوع خود بی‌نظیر است. قنبراوا شاه اسماعیل را فردی با ویژگی‌های یک شاعر عرفانی معرفی می‌کند و معتقد است که رفتار و سلوک پایه‌گذار سلسله صفویه در اشعاری که در دیوان شعرش به یادگار گذاشته، نمایان است.
ضرورت معرفی اردبیل
گذشته از واکاوی تاریخی زمینه‌های ثبت سالروز استقرار سلسله صفویه به نام «روز اردبیل»، باید اشاره کرد که این موضوع چه جایگاهی در شناساندن هرچه بیشتر ظرفیت‌های اردبیل در سطح کشور و جهان دارد.
بهروز ندایی معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استاندار اردبیل دراین باره می‌گوید: «موضوع استقرار مذهب تشیع که سرآغاز حکومت شیعی در کشور بوده است، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، به‌طوری‌که بزرگداشت این روز و معرفی هویت تاریخ اردبیل دراین روز، می‌تواند تاثیر به‌سزایی در شناساندن هرچه بهتر قابلیت‌ها و ظرفیت‌های اردبیل در کشور و حتی جهان داشته باشد.»
او افزود: «با استقرار سلسله صفویه، مذهب تشیع و حکومت شیعی در ایران مستقر شد. بنابراین بزرگداشت این روز تاریخی و تبیین هویت صفویه، در شناساندن جایگاه اردبیل در دنیا اهمیت محوری دارد و بیش‌ازپیش باید به تبیین زوایای مختلف آن پرداخت.»
ندایی اضافه می‌کند: «گرامیداشت این روز با یادآوری شکوه گذشته و در کنار امید برای ساختن آینده‌ای بهتر، می‌تواند میراثی ماندگار برای آیندگان باشد.»
نادر فلاحی مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل نیز در این باره اظهار کرد: «روز چهارم مردادماه سالروز استقرار سلسله صفویه یکی از مهمترین رویدادهای تاریخی کشور است که برخی مورخان تاریخ این خطه را به قبل و بعد از آن تقسیم می‌کنند؛ چهارم مرداد روزی است که شاه اسماعیل صفوی از نوادگان شیخ صفیالدین اردبیلی در چنین تاریخی توانست با اعلام رسمی حکومتی منسجم وحدت ملی و دینی را در کشور حاکم کرده و با برافراشتن پرچم شیعه، اتحاد سیاسی و مذهبی را در کشوری که با حکومت‌های ملوک الطوایفی پاره پاره شده بود، فراهم آورد.»
او ادامه داد: «خدمات شیخ صفی و فرزند وی شاه اسماعیل صفوی در حالی ایران را به انسجام رسانید که تا به امروز برکات آن ملموس بوده و به عینه قابل مشاهده است اما در طرح، اطلاع‌رسانی و تبیین آن ضعف‌های قابل توجهی مشاهده می‌شود که موجب شد موضوع ثبت این روز تاریخی در تقویم رسمی کشور طی سال‌های اخیر به مطالبه جدی اصحاب فرهنگ استان تبدیل شود.»
فلاحی افزود: «در راستای پاسخ به این مطالبه بزرگداشت سالانه هفته استان اردبیل از چهارم مرداد به مدت یک هفته، راه‌اندازی پژوهشکده صفویه‌شناسی، حمایت از رساله‌های مرتبط با صفویه، همایش علمی سالانه صفویه‌شناسی، مرمت، صیانت و معرفی مجموعه جهانی بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی و سایر اقدامات صورت گرفته از گذشته در راستای تبیین هویت تاریخی دوره صفوی انجام شده است.»
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل گفت: «مسئولان ثبت چهارم مرداد در تقویم رسمی کشور را نقطه عطف بزرگ و مهمی برای برنامه‌های خود توصیف کرده‌اند که در راستای معرفی هر چه بیشتر نقش صفویه و شیخ صفیالدین اردبیلی در تاریخ کشور اصحاب فرهنگ و دستگاه‌های فرهنگی رسالت عظیمی دارند.»
نگین گردشگری اردبیل
اردبیل به‌دلیل قدمت تاریخی‌اش، از معدود شهرهای کشور است که در کنار جاذبه‌های طبیعی کم‌نظیر مانند «شورابیل» (تنها دریاچه طبیعی داخل شهر کشور)، «بالیخلوچای» به‌عنوان رودخانه و شاهرگ حیاتی شهر که در داخل شهرجاری است و هوای مطبوعش، جاذبه‌های تاریخی فراوانی هم دارد که می‌توان گفت بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی با آن آوازه جهانی‌اش، نگین گردشگری تاریخی دراستان محسوب می‌شود.
این بقعه در مرکز شهر با بنای چشم‌نواز و سراهای پررمز و راز تاریخی‌اش، چشم گردشگران داخلی و خارجی را به خود خیره می‌کند. «چله‌خانه»، «جنت سرا»، «چینی‌خانه»، «خلوت‌خانه خانقاه»، «قندیل‌خانه»، «شهیدگاه» و «گنبد الله الله» هریک تاریخ و زیبایی ویژه‌ای دارند که از بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی یک بنایی جهانی ساخته است.
ردپای نیاکان صفوی در اردبیل
اما جاذبه‌های تاریخی اردبیل تنها محدود به این بقعه چشم‌نواز نیست؛ بقعه «شیخ جبرائیل» در کلخوران (یکی از محله‌های حاشیه‌ای اردبیل)، مزار «شیخ امین‌الدین جبرائیل» پدر «شیخ صفیالدین اسحاق اردبیلی» و جد سلاطین صفوی است که از ویژگی‌های مهم تاریخی برخوردار است.
نادر فلاحی مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل درباره ویژگی‌های تاریخی این بقعه می‌گوید: «بنای بقعه مربوط به اوایل قرن دهم هجری‌قمری است که در قرون بعدی، تعمیر و مرمت شده است.»
او افزود: «در محوطه بقعه شیخ امین‌الدین جبرائیل، چند قبر مربوط به مشایخ و مفاخر روزگار صفوی ازجمله «سیدمحمد اعرابی» و «عوض‌الخواص» پسر «فیروزشاه زرین‌تاج» قرار دارد. این بنا در سال ۱۳۱۰ به شماره ۶۵ در فهرست آثارملی کشور به ثبت رسیده است. »
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیلادامه داد: «بقعه شیخ جبرائیل به‌دلیل معماری و تزئینات داخلی ارزشمندی که دارد بسیار مورد توجه است، چراکه سبک معماری دوره صفوی و پیش از آن را در همان نگاه اول جلوه‌گر می‌کند، اما کاشیکاری‌ها و مقرنس‌های گچی این بنای ارزشمند دچار تخریب شده بود که درحال‌حاضر مرمت‌هایی برای احیای این بقعه تاریخی در دست انجام است.»
جمعه‌مسجد
یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی مهم ، «جمعه مسجد» است که با برخورداری از نشانه‌هایی از معماری دوران سلجوقی، ایلخانی و صفوی، بسیار موردتوجه علاقه‌مندان به معماری و تاریخ کشورمان قرار دارد. این مسجد در محله «پیرشمس‌الدین» درمیان گورستانی قدیمی قرارگرفته و بقایای یک بنای بزرگ از دوره سلجوقی است که کارشناسان معتقدند ساختمان قبلی مسجد، مربوط به یک آتشکده بوده و قدمت کهن‌تری دارد.
خانه‌های تاریخی، بازار تاریخی با سراهای تودرتو و پل‌های قدیمی که بر روی رودخانه «بالیخلوچای» در قلب اردبیل ساخته شده است، همه گویای تاریخ کهن این شهر است که نیازمند معرفی بهتر و بیشتر است تا بتوان با بهره‌گیری از ظرفیت‌های گردشگری تاریخی، در مسیر توسعه روزافزون اردبیل گام‌های موثرتری برداشت.
منبع: میراث آریا
مرتبط:
تعرض به حریم بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی
آشنایی با مجموعه تاریخی بازار اردبیل
