پروتکل‌ بهداشتی مبارزه با بیماری کووید- ۱۹ در مراکز اقامتی بازنگری و ابلاغ شد. بر این اساس از ورود مسافر و فعالیت شاغلان در این مراکز بدون کارت واکسن و یا تست PCR منفی جلوگیری خواهد شد.

استان گلستان با توجه به برخورداری از اقوام گوناگون و پیشینه تاریخی این اقوام، وسعت جغرافیایی و طبیعت زیبا و متنوع، گستردگی و تنوع زیادی در موسیقی دارد که یکی از آن‌ها موسیقی مقامی کتول است که با توجه به پتانسیل این میراث ارزشمند و همچنین وجود اساتید و مفاخر بسیار منطقه علی‌آبادکتول نظر اعضای شورای ملی ثبت میراث‌فرهنگی ناملموس را جلب کرده و در جلسه اخیر این شورا به‌عنوان میراث‌فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسید.

گلستان به دلیل هم‌جواری با برخی اقوام و طوایف داخلی و خارجی از فرهنگ‌های مختلفی تأثیر پذیرفته و به همین خاطر موسیقی این منطقه چه ازنظر ساختاری و چه ازنظر ویژگی‌های قومی پرتعداد و گوناگون است. در اشعار و ملودی‌های گلستان خصیصه‌های اقلیمی و طبیعی منطقه به‌وضوح دیده می‌شود و عناصر زنده و ملموس طبیعت، ناهمواری‌ها، کوه، جنگل، دریا، دام‌پروری و کشاورزی در هنرهای مختلف نمود دارد. گستردگی جغرافیایی گلستان، مقامات و ریزمقامات را با توجه به فرهنگ و موقعیت جغرافیایی منطقه، مشخص و مجزا کرده و هم‌جواری و اختلاط با قومیت‌های مختلف در موسیقی هر ناحیه تأثیر گذاشته است.

موسیقی کتولی به‌عنوان یک هنر ریشه‌دار، یکی از مهم‌ترین و کهن‌ترین موسیقی‌های نواحی ایرانی است که طی سال‌ها در این منطقه نواخته می‌شده و هم‌اکنون نیز ازجمله مقام‌های موسیقایی مهم کشور است که اساتید و هنرمندان بسیاری در معرفی و انتقال آن به نسل امروز نقش‌آفرینی کرده‌اند.

اساس و زادگاه موسیقی مقامی کتولی را بایستی در گویش، نوع زندگی و امرارمعاش اهالی جستجو کرد. گویش خود در ایجاد الحان موسیقایی نقش بسزایی دارد و موجب بروز لحن‌های خاص و متفاوت موسیقایی با سایر اقوام می‌شود؛ آن‌چنان‌که نوع زندگی و کار، نغمه‌های خاص خود را می‌طلبد. بنابراین مبنای موسیقی مقامی کتولی را باید در اقتصاد دامداری و گله‌داری و کشاورزی جست‌وجو کرد. مقام‌های کوچ، خالتاشی، شیردوشی در دامداری؛ پل بئیتن و بذرپاشی در کشاورزی همگی دلالت بر این واقعیت‌اند.

یکی از قدیم‌ترین سازهای منطقه کتول، ساز شمشاد است که تمامی دامداران و گله‌داران نواختن آن را می‌دانستند و آوازهایی را که به‌تدریج به بیدخوانی شهرت پیدا کردند چه در ایام چرای دام‌ها و چه در زمان استقرار در آرامه‌ای دامی زمزمه می‌کردند. بعدها با انتقال از مناطق کوهستانی به جلگه و دشت، موسیقی مقامی کتولی نیز به‌تبع، وارد فرآیند تازه‌ای شد.

موسیقی مقامی کتولی بر سه مقام بزرگ آوازی هرائی، راست مقام، کله‌کش استوار است. شاخه‌های فرعی ایجادشده از هر یک از مقام‌های اصلی را «ریز مقام» می‌نامند. همچنین مقام‌های اصلی نیز انواع مختلفی دارند که مطابق ذوق و سلیقه خنیاگران بومی ساخته و به‌تدریج تکامل‌یافته‌اند، آن‌چنان‌که هر یک خود به ۴ دسته بلند، کوتاه، دوبند و بلند کشیده تقسیم می‌شوند.

بخش‌های موسیقی مقامی کتولی

۱- موسیقی بی‌کلام: در این بخش آهنگ‌ها بر اساس داستان و یا روایتی رمزآلود پایه‌گذاری شده است، به‌گونه‌ای که بیان‌کننده موضوع و یا حس خاصی است. ورساقی، زارنجی، شترناز و… در زمره موسیقی بی‌کلام کتولی محسوب می‌شوند که به آن «مقام دانی» می‌گویند.

۲- موسیقی آوازی کتولی: هرائی‌ها، راست مقام‌ها، کله‌کش‌ها و ریزمقام‌ها از نمونه‌های موسیقی آوازی به شمار می‌آیند.

۳- موسیقی مجلسی: این موسیقی از تنوع خاصی برخوردار است و به زنان تعلق دارد (زنانه مقام) و در عروسی‌ها و شادمانه‌ها به کار می‌رود. از این نوع موسیقی می‌توان به موسیقی خواستگاری «ندمبه‌های ندمبه»، موسیقی نامزدی «انار تی تی»، موسیقی حنابندان و موسیقی‌های «شاه‌داماد» که در زمان حمام بردن داماد اجرا می‌شود و ریزمقام‌هایی مانند یارنارنجی‌خانم، لاره لاره اشاره کرد.

۴- منظومه‌ها: مشهورترین این منظومه‌ها عباس گالش، عباس مسکین و کافر مسلمان نام دارند. این منظومه‌ها بیشتر بیانگر دلیری، شجاعت و خاصه وصف حال عاشقان است.

۵- موسیقی عرفانی کتولی: اشعار عارفانه با نیایش در صفات ربوبی و نیز اوصاف معصومین و ائمه اطهار همراه است و بیشتر بدون ساز اجرا می‌شوند. حقانی، امیری، مناجات خوانی در این بخش قرار دارد.

معرفی قطعات موسیقی

سروانگ
در نی بید کتولی، نی‌نواز تحریری بلند و بی‌کلام با صدای اوج نی اجرا می‌کند که «سروانگ» می‌گویند. خواننده پس از سروانگ نی‌نواز، آوازی تحریری به‌عنوان پیش‌درآمد اجرا می‌کند که به آن «امان» می‌گویند.

الف – هرائی: مقام هرائی در اکثر موسیقی نواحی ایران کاربرد دارد؛ و وجه تشابه آن فریاد بلند در آوازخوانی است. در این مقام هر مصراع از دوبیتی با ادای کلمات سریع و کشش حرف‌ای i و یی و… در آخر هر مصراع و تحریرهای خاص به فرود ختم می‌شود.

ب – راست مقام: مقامی که در موسیقی کتولی آسان خوانده می‌شود؛ چون از تحریرهای کمتری استفاده شود.

ج – کله‌کش: در موسیقی کتولی به آوازهای بلند و کشیده گفته می‌شود. کله‌کش؛ اوج آوازهای کتولی است.

موسیقی مجلسی

زنانه مقام از تنوع بالایی در موسیقی برخوردار است و هر یک از رسوم مربوط به موسیقی مجلسی؛ از آغاز تا انتها؛ جز به‌جز؛ اشعار و موسیقی‌های خاص خود رادارند ازجمله مراسم خواستگاری، حنابندان، دوران نامزدی و… تمام مراحل در قالب شعر و موسیقی است.

موسیقی بی‌کلام

این نوع موسیقی که بر اساس داستان و یا روایتی پنهان ساخته‌شده؛ موضوع و یا حس خاصی را شامل می‌شود. ورساقی، زارنجی، شترناز، یارخدیجه و اسماعیلخوانی از گروه موسیقی بی‌کلام به شمار می‌آیند.

منظومه‌ها

منظومه‌ها بیان‌گر دلیری‌ها؛ شجاعت‌ها و زبان حال عاشقان است؛ و بخش عظیمی از موسیقی کتولی را به خود اختصاص داده است. از مهم‌ترین این منظومه‌ها می‌توان به عباس‌گالش، عباس مسکین، کافر مسلمان، دختر و چوپان و… اشاره کرد.

حقانی

یکی از ریشه‌ای‌ترین نمونه‌های موسیقی آوازی جنوب البرز به شمار می‌آید. اشتیاق اهالی کتول شهر به استفاده از حکیمانه‌ترین مضامین موسیقی؛ تعمیق و ژرفا بخشی به دیدگاه‌های باطنی و هستی شناسانه است. درخشندگی و قابلیت والا در موسیقی کتولی سبب تبدیل اشعار حقانی به مضامین و اشعار کتولی شد.

نوروزخوانی

نوروز خوانی از آیین‌های کهن ایرانی به شمار می‌آید. مضامین اشعار آن در ستایش پروردگار، مدح شاهان، امیران و توصیف بهار و جلوه‌های آن بود. این بهار خوانی که با شعر، موسیقی و آواز همراه بود، درواقع سنت پیشواز بهار محسوب می‌شد. بهار خوانان هم‌چنین با تکریم صاحبان منازل از آن‌ها درخواست صله می‌کردند.

برخورداری از بخش‌های متنوع شامل موسیقی بی‌کلام، موسیقی آوازی، موسیقی مجلسی، منظومه‌ها، موسیقی عرفانی از یک‌سو و همچنین تنوع در مقام‌ها و ریز مقام‌ها، گوناگونی در اجرای موسیقی، کاربرد انواع سازها ازجمله نی، دوتار، دایره و… از مهم‌ترین ویژگی‌های منحصربه‌فرد موسیقی مقامی کتول است که نظر مثبت کارشناسان شورای ملی میراث‌فرهنگی ناملموس را برای ثبت ملی این اثر جلب کرد.

در حوزه موسیقی کتول پیش‌ازاین، موسیقی آیینی بیدخوانی قوم کتول و همچنین استاد مهدی ملک‌حسینی به‌عنوان مفاخر حامل میراث‌فرهنگی موسیقی قوم کتول (بیدخوانی کتولی) در فهرست حاملان میراث‌فرهنگی کشور به ثبت رسیده بود.

علاوه بر این نیز موسیقی مقامی ترکمن، فن ساخت دوتار ترکمن، فن و مهارت دوتار قزلباش، لأله خوانی نغمه‌های زنان ترکمن و آیین نوروز خوانی استان گلستان در فهرست آثار ملی و دوتار و کمانچه در فهرست آثار جهانی از دیگر آثار استان گلستان در حوزه موسیقی است که درگذشته به ثبت ملی و جهانی رسیده است.

پیش‌ازاین ۸۶ اثر در حوزه میراث‌فرهنگی ناملموس از استان گلستان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود که با ثبت این هفت اثر، مجموع میراث‌فرهنگی ناملموس استان گلستان در فهرست آثار ملی به ۹۳ اثر رسید.

* گزارش از مریم منصوری کارشناس ثبت آثار میراث‌فرهنگی ناملموس استان گلستان

وقتی‌که شورای مشورتی قوریلتای مغولان در سال ۶۰۲ ه. ق/ ۱۲۰۶ م. تموچین را «چنگیز خان» نامید و او را به تسخیر جهان فرمان داد، او با نبوغ ذاتی خود انرژی‌های قبایل مختلف علیه هم را باهم متحد و در یک‌جهت غنی‌سازی و قدرتی را فراهم آورد که هیچ نیرو و توانی را تاب مقاومت و برابری در مقابل آن نبوده است. از آثار زیان‌بار این پدیده، یکه‌تازی مغول‌ها بود که تا نیم‌قرن بی‌وقفه توفیق و تداوم داشت و ترس و اضطراب توأم با یأس و ناامیدی همه‌جا را فراگرفته بود.

در چنین اوضاع و شرایطی ابوجعفر محمد بن محمد بن حسن معروف به خواجه نصیر الدین طوسی که بعدها معلم ثالث نامیده شد، برای عبور از طوفان ویرانگر مغول، ابتدا به قلاع اسماعیلیه پناه و طی ۲۵ سال حضور در قهستان و الموت، با تلاش و تدوین اخلاق ناصری و رسالات مختلف، رسالت علمی خود را ایفا نمود.

او در سال ۶۵۴ ه. ق/ ۱۲۵۶ م. در جریان محاصره قلعه الموت، با درک درستی از زمان، خود را به هلاکوخان تسلیم و مأموریت جدیدی را آغاز نمود. این مأموریت استحاله فرهنگ ویرانگری مغولان در ایران بوده که با استفاده از فرصت نیاز مغولان به رصدخانه فراهم آمده بود و یکی از نتایج ارزشمند آن رستاخیز مجدد معماری اسلامی ایران و ظهور شیوه معماری آذری بوده است که با ساخت رصدخانه مراغه آغاز می‌شود.

ساخت رصدخانه مراغه فرصت خواجه نصیر برای نفوذ به مغول‌ها

شناخت واقع‌بینانه خواجه نصیر از اوضاع تلخ زمان و نیاز مغول‌ها به دانش او را به پذیرش و نفوذ در کانون خطر رهنمون ساخت. او می‌دانست که مغول‌ها برای پیش‌گویی، ساختن رصدخانه را نیاز ضروری خود می‌دانند و نیاز آن‌ها از سه منظر زیر قابل‌درک بود. بنابراین خواجه نصیر تعامل خردمندانه و تدابیر هوشمند را بجای مقابله و شکست را برای کنترل مغول‌ها و بازگرداندن عمران و آبادانی به جهان اسلام در دستور کار خود قرار داد.

جایگاه آسمان در اعتقادات مغول‌ها

مغولان خدای بزرگ را «تنگری» می‌نامیدند، که به معنی آسمان هم بود. در میان ایرانیان هم، کلمه اهورا معنی «آسمان آبی» داشته است. به‌عبارت‌دیگر آسمان (تنگری) آبی (کوک) جاویدان (مونگک) خدای مغولان بود. مغول‌ها معتقد بودند که “خدای یکتا فرمانروائی روی زمین را به آن‌ها اعطا کرده بود و خان‌ها رسالت داشتند که اراده خالق را به فعل مبدل کنند و به همین مناسبت روی نشان‌ها و اسناد خود این کلمات را می‌نوشتند «منگو تنگری کوچوندور» یعنی «به خواسته خداوند جاوید» و این جمله نیز که یک خدا در آسمان آبس و یک فرمانروا در زمین برپایه همین عقیده استوار بوده است.

چنگیز خان همواره مأموریت خود را آسمانی خوانده و می‌گفت: «آسمان به من فرمان داده است که بر همه ملل فرمانروایی کنم.» مغولان در تمام ادوار صرف‌نظر از اعتقاد مذهبی خود در اتخاذ تصمیم تحت تأثیر وضع ستارگان قرار می‌گرفتند زمان جلوس فرمانروای جدید بر تخت خانی، تشکیل قوریلتای و یا آغاز لشکرکشی با توجه به این وضع تعیین می‌شد. ایلخانان حتی معتقد بودند که ستارگان مدت سلطنت آنان را حکایت می‌کند.

جایگاه منجمین و شمن‌ها در اعتقادات مغول‌ها

منجمین و شمن‌ها در پیشگاه مغولان از موقعیت برجسته‌ای برخوردار بودند، آن‌ها زمان را محاسبه می‌کردند و در تصمیم‌گیری‌های بزرگ خان‌ها نقش مؤثری داشتند.

مقصود شمنیزم، تصرف در قوای روحی و غیبی جهان است و به‌واسطه آن‌یک شمن می‌تواند به‌وسیله دمیدن و تکرار بعضی کلمات یا انجام بعضی اعمال، قوای فوق‌العاده عظیم جهان را به نفع خود قبضه کند. ازاین‌رو فرمانروایان مغول، همواره از نیروی آن‌ها به نفع خود استفاده می‌کردند. شمن‌ها اجازه داشتند، در نزدیکی چادر قاآن عبادتگاهی برپا کنند. آن‌ها تعیین می‌کردند که اردو در چه محلی برپا شود.

منجمین نیز همین نقش را با استدلال‌های علمی و ستاره‌شناسی برای مغول‌ها ایفا می‌کردند. اصولاً علم نجوم از آنجا پیدا شده است که می‌خواسته‌اند زمان را از روی حرکت اجرام سماوی اندازه بگیرند، البته استفاده از حوادث آسمانی، برای این نوع منظورهای عاقلانه، حالت استثنایی داشته و فن تنجیم (علم احکام نجوم) بر نجوم مقدم بوده و حتی پس‌ازآن هم برجای‌مانده است، مردم ساده‌دل پیش از آنکه به دانستن وقت صحیح علاقه‌مند باشند، به آن علاقه دارند که از آینده خبر یابند، به‌این‌ترتیب است که هزاران خرافه از تأثیر نجوم بر اخلاق بشری و سرنوشت او پیداشده و عده زیادی از آن‌ها هم‌اکنون باقی است. ”

خواجه نصیر به‌درستی دریافته بود که مغول‌ها باوجود روحیه تهاجمی و ویرانگر به عنصر شایسته‌سالاری اعتقاد کامل داشتند و دانشمندان و علما را در راستای توسعه اهداف خود محترم می‌شمردند.

آرمان مغول‌ها برای تأسیس رصدخانه

فکر ساخت رصدخانه اول‌بار در ذهن منگوقاآن فرزند تولی و نوه چنگیز خان خطور می‌کند، او پس از مرگ گیوک در «قراقروم» بر مسند سلطنت نشسته و ابراز علاقه می‌کند تا به‌منظور پیش‌گویی اوضاع‌واحوال ملک و سلطنت، رصدخانه‌ای ساخته شود. ازاین‌رو «جمال‌الدین محمد ابن طاهر بن محمد زیدی البخاری» را به دارالسلطنه خوانده و ساخت رصدخانه را با او در میان می‌گذارد، دانشمند مذکور خود را قادر به انجام این امر نمی‌داند و خان که سخت به ایجاد رصدخانه دل‌بسته بود با توجه به معروفیت فراوان خواجه‌نصیرالدین که آوازه شهرت او در تمامی جهان شرق پیچیده بود، به برادر خود هولاکو خان «یرلیغ» می‌دهد که بعد از فتح ایران و قلع قلاع اسماعیلیه سلطان الحکماء خواجه‌نصیرالدین بن محمد طوسی را که بطلمیوس دهر است و اقلیدس عصر، به دارالملک فرستاده تا به دستیاری او امر رصدخانه را فیصله دهد. بااین‌حال هلاکوخان پس از فتح الموت او را به خان بالغ نفرستاد و خود به این فکر جامه عمل پوشاند.

رستاخیز مجدد معماری اسلامی ایران و آغاز شیوه معماری آذری با ساخت رصدخانه مراغه

هلاکوخان پس از فتح قلاع اسماعیلیه در سال ۶۵۴ ه. ق/ ۱۲۵۶م. و انقراض خلافت عباسی در سال ۶۵۶ ه. ق. / ۱۲۵۸م. و رهایی از دو تهدید بزرگ خود، مراغه را به‌عنوان پایتخت انتخاب و نخستین دستور سازندگی خود را برای برپایی رصدخانه صادر می‌کند. متعاقب این اقدام خواجه نصیر جسورانه و با دستمایه قرار دادن کار احداث رصدخانه توانست علاوه بر تغییر روحیه ویرانگری مغولان به عمران و سازندگی، علما، دانشمندان، صنعتگران و کتب بی‌شماری را از خطر نابودی رها سازد. خواجه نصیر زندگی پرماجرایی داشته و زندگی او به حماسه‌ای علمی می‌ماند. او برای به ثمر رسانیدن هدف‌های سیاسی – فرهنگی خود در همه دستگاه‌های بزرگ زمان را کوبید. ابتدا در دستگاه اسماعیلیه وارد شد. از افکار فلسفی آنان بهره گرفت، سپس در دستگاه خلافت را کوبید ولی موفقیتی حاصل نکرد و بالاخره در دولت مغول را نواخت و به بهترین وجهی پذیرفته شد، در این همکاری هر دو طرف نیازهای بلندپروازانه خود را برآورده می‌ساختند. به‌این‌ترتیب فصل جدیدی در روابط و رفتار مغولان حاصل شد طوری که یک قرن پس از تشکیل حکومت در ایران با نیم‌قرن قبل از آن کاملاً متمایز هست زیرا با اعلان موجودیت امپراتوری مغول، فرآیند معماری متوقف و “با حمله مغول به ایران قسمت اعظم ابنیه و آثار تاریخی تخریب و معماری به دست فراموشی سپرده شد. در اثر این هجوم بسیاری از هنرمندان از میان رفتند و تا چند نسل نیز معماری بارز و قابل‌توجهی در ایران پای نگرفت و مقایسه این وضعیت با یک قرن بعدی و پدید آمدن شاهکارهای معماری در ایران، این دو دوره را باهم متمایز می‌کند.

تاریخ ایران پارها تحولاتی چنین دل‌خراش را تجربه کرده و از نو شکوفا شده است. تاریخ ایران مشحون از فتوحات درخشان شاهانه و مصائب دشوار بوده است. تمدن ایرانی در هر دو موقعیت روز به روز در شکفتگی و نمو بوده است. ایستادگی در برابر مصائب و از نو ساختن استقلال و حیات ملی با مصالحی تازه، در عین آنکه شکست هر امیدی را در دل‌ها شکسته، به عقیده بعضی از مورخان جدید از عظیم‌ترین خصائص یک ملت است.

رستاخیز مجدد معماری اسلامی ایران این بار با خیزش دوباره معماران و هنرمندان ایرانی با بهره گرفتن از سنت‌ها و روش‌هایی که از روزگاران کهن، بومی آذربایجان شده بود، شروع‌شده و با ساخت رصدخانه مراغه به‌عنوان اولین اثر ایلخانی، آغاز شد. ازاین‌پس سبک جدید معماری اسلامی ایران شامل دوره نخست شیوه آذری شکل می‌گیرد.

بدین ترتیب وقتی‌که نیم‌قرن ویرانگری مغولان در جانب غربی امپراتوری بزرگ مغول به تشکیل حکومت ایلخانی انجامید. دوران سازندگی آغاز شد و دستور ساخت اولین اثر معماری به‌عنوان رصدخانه صادر، ولی تجدید حیات معماری قدری مشکل می‌نمود. چون عمران و سازندگی سال‌ها دچار توقف یا رکود شده بود و روند معماری مشخصی برای شروع دوباره وجود نداشت. از زمان ساختمان آخرین ابنیه بزرگ تا این زمان، تقریباً دو نسل از طراحان و استادکاران بیکار مانده بودند.

مکان‌سنجی رصدخانه مراغه

در مورد مکان‌سنجی رصدخانه مراغه به دو نکته باید توجه داشت:

اول اینکه مقر موردتوجه هولاکو مراغه بود که به‌خصوص محل مناسبی برای او بود. زمین آن صاف بود و به‌وسیله رودخانه کوچکی آبیاری می‌شد و کوهستان خنک و خرم پشت سر داشت و در جلوی آن دشت صاف کنار دریاچه ارومیه قرار داشت که برای اسب‌های بی‌شمار اتباعش مرتع بسیار خوبی بود. همچنین مراغه در میان دو کانون احتمالی خطر گروه اسماعیلیه و خلافت بغداد واقع بوده و در صورت تجدید حیات امکان سرکوبی آن‌ها راحت‌تر بوده است.

از طرف دیگر مراغه مرکز توجه خواجه بود چون زمینه و بستر علمی فرهنگی آن برای تحقق اهداف خواجه کاملاً مناسب بود. مراغه در آن دوره مرکز آذربایجان بوده و کانون تجمع، تدریس، تحقیق و پژوهش دانشمندان برجسته‌ای بوده است. بر این اساس و برابر ثبت مورخین، شهر مراغه برای اجرای رصدخانه مناسب بود. “بعد از فتح بغداد در ماه شعبان سال ۶۵۷ هجری از طرف هلاکوخان فرمان شد که مولانای اعظم سعید، استاد البشر، سلطان‌الحکاء، خواجه‌نصیرالدین طوسی تفقده‌الله بغفرانه در موضعی که مصلحت داند جهت رصد ستارگان عمارتی سازد. در شهر مراغه اختیار رصد عالی بنیاد نهاد.

ویژگی‌های معماری و معمار رصدخانه مراغه

از ویژگی‌های معماری رصدخانه مراغه به نکات زیر می‌توان اشاره داشت:

الف) معماری دستوری که به‌فرمان هلاکوخان توسط خواجه نصیر انجام شد. معماری دستوری اساس معماری عصر ایلخانی را تشکیل می‌دهد و تمام شاهکارهای معماری این دوره نظیر تخت سلیمان تکاب، ارک و مسجد علیشاه تبریز و گنبد سلطانیه زنجان از این قاعده مستثنی نبوده است.

ب) فراگیر بودن فضاهای کاربردی، طوری که در بنیاد رصدخانه، تأسیسات مختلف جنبی در کنار هم لحاظ شده و علاوه بر ساختمان رصدخانه و محل نصب ابزار و آلات رصدی، تأسیساتی برای تدریس و اقامت دانشمندان، مسجد، کوشک هلاکوخان، کتابخانه، کارگاه ریخته‌گری و… احداث‌شده بود.

دید کلی رصدخانه مراغه

درباره معمار اصلی مجموعه رصدخانه مراغه نام «فخرالدین احمد بن عثمان امین مراغی» ثبت‌شده است. مسئولیت ساختمان مسجد و کوشک محل اقامت هلاکو بر عهده مؤیدالدین عرضی سازنده آلات و ابزار نجومی رصدخانه بوده است. ساختمان رصدخانه برابر ذکر منابع مختلف ساختمانی عظیم و در کمال آراستگی بوده است.

مقایسه تطبیقی آثار مکشوفه از رصدخانه با معماری نوظهور و بومی آذربایجان

برابر آثار مکشوفه از حفاری‌های رصدخانه مراغه، در ساختمان رصدخانه از روش‌ها، تزیینات و مصالحی استفاده‌شده که قابل‌مقایسه با معیارهای معماری نوظهور و معماری بومی مراغه بوده است.

سبک معماری دوره ایلخانان مستقیماً از سبک آثار ساختمانی دوره سلجوقی اقتباس‌شده است ونمونه‌های معتبر معماری این دوره هنوز هم در مراغه پابرجاست.

شیوه جدید معماری پس از سال‌ها فاصله از شیوه رازی و متناسب با شرایط و اوضاع اجتماعی جدید با بهره‌جویی از معماری بومی آذربایجان که پلی بین شیوه رازی و آذری محسوب می‌شود به وجود آمد و دارای ویژگی‌های خاص خود بوده است. “شیوه آذری از آذربایجان و با به قدرت رسیدن هلاکوخان شروع شد. در این شیوه نسبت به دوره‌های پیشین گره چینی، گچ‌بری، کاشی‌کاری و سایر آرایگان رواج بیشتری یافتند.

برخی از ویژگی‌های برجسته شیوه آذری در دوره نخست به شرح زیر بوده است:

الف- پیمون‌بندی و بهره‌گیری از عناصر یکسان

ب- بهره‌گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری

پ- ساختمان‌های بزرگ و بلند و تکیه‌بر عمودیت

ت- نماسازی پس از اجرای ساختمان

ث- رواج انواع مختلف کاشی‌کاری در تزئینات ساختمان

همه این ویژگی‌ها در آثار مکشوفه از رصدخانه مراغه که در موزه مراغه (ایلخانی ایران) و موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران (مجری کاوش رصدخانه مراغه) موجودند قابل انطباق است. به‌طورکلی در تجدید حیات معماری عصر ایلخانی با توجه به آثار حاصل از سه فصل حفاری در رصدخانه مراغه، از مصالح بوم آورد منطقه استفاده‌شده است. سنگ‌های قلوه و سنگ‌های تراش از مصالحی بوده که در آثار معماری قبلی مراغه نیز استفاده‌شده و نیز آجرهایی که به علت فراوانی اکسید آهن در خاک رس منطقه به رنگ قرمز بوده استفاده‌شده است. این مصالح با مقتضیات معماری نوظهور تطبیق و در کنار تزیینات زیبای کاشی در نمای رصدخانه جلوه‌گر بودند.

* گزارش از ناصر دبیر، رئیس موزه مراغه (موزه ایلخانی ایران)