آسبادهای خواف نشانه ای از خلاقیت پیشینیان
آسبادهای خواف از مواریث ارزشمند فرهنگی و بیانگر خلاقیت و ابتکار پیشینیان هستند. از دیرباز استفاده از نیروی باد برای به کار انداختن آسبادها معمول بوده و در کشوری مانند ایران که اغلب ماده غذایی از ترکیبات گندم بدست می آید ساخت وسیله ای برای خرد کردن گندم دارای اهمیت فراوان و نیاز مبرم مردم بوده است. این نیاز در مناطق مختلف بسته به شرایط اقلیمی به طرق مختلف برآورده می شده، وجود باد های موسمی در مناطق شرقی ایران این اهمیت را دو چندان کرده است.
در اقلیمی که آب فراوان بود انواع آسیابهای آبی و در مناطقی که وزش باد غالب بود، از آسباد استفاده می شده است. البته قبل از بکارگیری نیروی آب و باد، نیروی دست در آسهای دستی (دستاس) و بعد از آن آسیای ستوری (خراس یا آسیابی که توسط چهارپایان می چرخید)، جهت خرد کردن به کار می رفت.
نخستین نوشته ای که به آسبادها اشاره کرده است یک کتاب هندی قدیمی به نام آرتاساسترای کنتیلا (Arthasastra of Kantilya) است که در حدود ۱۴۰۰ پیش از میلاد نوشته شده است و قسمت هایی از آن مربوط به بالا آوردن آب است.
از دیر باز آس هایی که با قدرت چارپایان (گاو و الاغ) به حرکت در می آمده و یا به وسیله دست می چرخیده است در ایران نیز وجود داشته اند. در کاوش های باستان شناسی در شهر سوخته، محوطه های زاهدان کهنه، تپه دهانه غلامان، سنگ های آسیای دستی زیادی کشف شده است.
آسبادها
در روزگار گذشته مردم شرق ایران با شکفتن نیازی که در زندگی روزمره وجودش را احساس می کردند ثمری به بار آوردند که جوابگوی این خواسته روزانه آنها شده و در جدال تن به تن با طبیعت پیروز گردید. با بکارگیری نیروی لایزال طبیعت، باد را به نفع خود بکار گماردند و ابتدائی ترین و مهم ترین نیاز بشر را که تولید نان بود با ساختن و بکار انداختن آسبادها برطرف کردند.
ایران آثار تاریخی مهمی همچون تخت جمشید دارد اما آسبادهای نشتیفان خواف در دنیا استثنایی است. از شوشتر تا نشتیفان خواف آسیابهای آبی و بادی دیده می شود. آسیاب های آبی انرژی خود را از آب و سدها می گیرد اما آسبادهای نشتیفان یک تکنولوژی دو هزارساله منحصر به فرد هستند. تکنولوژی این آسبادها متعلق به دوره ساسانیان يا پيش از آن است.
آسبادها چشم گیرترین تاسیسات سنتی در خواف و نشتیفان می باشند. مردم منطقه با توجه به قدرت و شدت باد های موسمی نیاز به ایجاد آسباد را احساس کرده و این باد ها به طور قطع، انگیزه اصلی مردم مناطق شرقی ایران برای اختراع آسباد ها بوده اند.
هم اکنون فقط ۱۰۷ آسباد در روستاها و شهرهای خواف به صورت پراکنده وجود دارد که بیشترین شمار آن در شهر نشتیفان با ۳۶ آسباد کامل است که شش آسباد از آنها اکنون فعال است و همچنان آرد تولید می کند و بقایای شش واحد آسباد نیز در این خطه دیده میشود.
اصلی ترین منبع انرژی آسبادهای نشتیفان، باد ۱۲۰ روزه سیستان است که نه فقط در همان ۱۲۰ روز، بلکه در تمام طول سال اثرات آن وجود دارد. ناگفته نماند که بادهای دیگری مانند باد نیشابور نیز محرک این آسیابها هستند.
وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در دوره گرم سال از اردیبهشت تا پاییز است و منشا این بادها که به بادکوه معروف هستند، ارتفاعات پربرف کوه بابا در هندوکش می باشند.
در دوره ای از تاریخ همه روستاهای خواف از آسباد برخوردار بودند و یکی از روستاها به نام “بیاس آباد” (یعنی روستای بدون آسباد) بدون آسباد بوده است.
علاوه بر نشتیفان، در سایر مناطق شهرستان خواف از جمله شهر خواف و سنگان، روستاهای براباد، تیزاب، خرگرد، مهراباد نیز هنوز بقایای آسبادها وجود دارد، بویژه در روستای تیزاب آسبادی وجود دارد که نسبت به سایر آسبادهای منطقه و کشور دارای ویژگی منحصر بفرد است. ویژگی معماری آین آسبادها طوری می باشد که از هر سه بادی که در منطقه در حال وزش بوده می توانسته استفاده کند در صورتی که سایر آسبادها بیشتر در هنگام وزش بادهای ۱۲۰ روزه قابل استفاده بوده اند.
ساختار آسیاب بادی
آسبادها معمولا در کنار هم و متصل به یکدیگر ساخته می شوند که یکی از دلایل آن مقاومت در برابر بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است. چرخش این آسبادها مستلزم باد قوی، مداوم و طولانی ۱۲۰ روزه سیستان است که مناطقی از استان های خراسان به ویژه خواف تا نهبندان را در بر می گیرد.
بنای آسبادها از ساده ترین مصالح موجود، یعنی از خشت، گل و چوب ساخته شده و ساختمان آن از دو طبقه اصلی تشکیل شده است. نکته جالب در معماری آسباد، قرار گرفتن درب ورودی آسباد، پشت به باد است.
طبقه همکف آسباد سالن اصلی آن است که محل قرار گرفتن سنگ بزرگ و مدور آسیاب است و کار اصلی آسیاب غلات در آنجا انجام می گیرد. این طبقه را برخلاف جهت حرکت باد ساخته اند تا هنگام وزش باد، مشکلی برای ادامه فعالیت نداشته باشد. از این طبقه به عنوان انبار غلات نیز استفاده می شود.
پره های آسیاب از چوب ساخته شده اند که در قسمت فوقانی قرار دارند و سبک هستند تا به راحتی حرکت کرده و بتواند سنگ بزرگ طبقه زیرین را به حرکت درآورند. (در آسباد خوانشرف نهبندان برای پره ها از شاخه های نخل استفاده شده است.)
آسیابهای بادی نشتیفان برخلاف آسیابهای بادی که معمول است، پره های دایره ای ندارند و چرخش آنها به‌صورت دایره ای حول مرکز خود نیست.
آسیاب های بادی نشتیفان به شکل ایستاده ابداع و ساخته شده و پره های آن به‌صورت عمودی حول محوری استوانه ای شکل و چوبی با ساختاری ساده به طبقه زیرین و روی سنگ های آسیاب متصل است.
در حفره ای که زیر سنگ ها وجود دارد، دستگاهی خیلی قدیمی و ابتدایی است که بر اساس کار اهرم می تواند به جای ترمز، سنگ ها را به هنگام لزوم از حرکت بازدارد.
در آسبادها ابزاری به نام «تخت وحشت» وجود دارد که از پایین و از داخل آسیاب حرکت سنگ ها را کند می کند، پس از آن بلافاصله چرخ و پر را در بالا با اهرم دیگری به نام «نی باد» کاملا مهار کرده و کار تعطیل می شود.
محور و چرخ پر در حفره ای به نام «کلوسی» با «خرپل» ارتباط یافته و میله ای خراطی شده با نام «قلندرک» حرکت محور را در داخل کلوسی آسان می کند.
بی نظمی باد، خللی در کار آسیاب به وجود نمی آورد و کار به آرامی پیش می رود.
در آسبادهای نشتیفان یک جوال گندم ۳۰ تا ۴۰ منی (کیسه گندم ۱۵۰کیلویی) در پرخو (مخزن گندم) ریخته می شود و تا آرد شدن گندم نیازی نیست آسیابان، آسیاب بادی را کنترل کند. اگر باد بوزد آسیاب کارش را انجام می دهد.
کار آسبادهای نشتیفان فقط با عدم وزش باد مختل می شود. برعکس آن، هرچه باد بیشتر و تندتر بوزد آسبادها نیز سریع تر حرکت می کنند.
جالب این است که سیستم طراحی آسبادها در عین سادگی، کارایی فوق العاده‌ای دارد و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به کار می گیرد. این آسبادهای طبیعی هیچ گونه آلودگی برای طبیعت ایجاد نکرده و هیچ آسیبی به چرخه طبیعت وارد نمی کنند.
در نشتیفان در فصول کم باد از رودخانه های جنوب نشتیفان که در این زمان از جریان آب برخوردار بودند، جهت به کارگیری آسیاب های آبی استفاده می شد. بقایای آسیاب های آبی در نشتیفان قابل رویت است.
اهمیت اقتصادی
وجود آسبادها نقش اساسی در زندگی و معیشت مردم نشتیفان برجای گذاشته است. در روزگارانی که هیچ نیروی خاصی برای رفع نیازهای بشر وجود نداشت، مهار باد و استفاده از آن جهت آرد نمودن گندم سبب افزایش کارایی نشتیفان و اقتصاد آن شده بود.
سخنی در مورد خواف
خواف با حدود ۴۰۰ اثر تاريخي در ۲۷۰ كيلومتري جنوب شرق مشهد در خراسان رضوي قرار دارد. خواف و نشتیفان به خاطر نزدیکی به خط مرزی کشور از اهمیت تاریخی برخوردار بوده اند. اگر به معماری دوره باستان و روایت های آن علاقه دارید، خواف و نشتیفان مقاصد بسیار مناسبی برای شما هستند.
قصه عامیانه در مورد ریشه نام نّشتیفان این است که عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه «نش» که بومی واژه «نیش» کنایه از نیش کژدم است که به وفور در نواحی گرم و خشک به خصوص نشتیفان یافت می شود و «تیفان» که بومی شده «توفان» یا همان وزش بادهای موسمی است که در تمام ایام سال این منطقه را به لحاظ موقعیت جغرافیایی ممتاز گردانده و ساکنین آن را چندین هزار سال است که به فکر تأسیس آسیاب بادی های معروف آن برای بهره برداری از این جریانات جوی انداخته است.
مرتبط: