برای دیدن این سازه آبی تاریخی باید از خیابان منتظری سه وارد بافت تاریخی بیرجند شویم و به پستخانه قدیم شهر برویم تا با کمک کارشناس میراث فرهنگی مستقر در پایگاه بافت تاریخی مسیر آب انبار را در پیش بگیریم.
با سمیه حسین‌آبادی از کوچه مجاور پستخانه قدیم برای رفتن به آب انبار هم‌مسیر می‌شویم، میسری که سنگ فرش شده و جزئی از بافت تاریخی شهر بیرجند است.
درب بزرگی که قفلی بر آن زده شده و تابلوی کوچکی در کنار آن با مشخصات آب انبار محسن‌زاده، همه آن چیزی است که از این آب انبار به‌طور معمول در گذر از بافت تاریخی شهر می‌توان مشاهده کرد.
پیش از این آب انبارهایی را در سرایان یا روستاهای اطراف استان خراسان جنوبی دیده بودم اما این آب انبار با بقیه فرق دارد و این سوال برایم ایجاد شده که چرا مانند بقیه آب انبارها گنبدی بر بالای آن نیست.
از زمانی که قفل در آب انبار باز می‌شود، کارشناس میراث فرهنگی توضیحات خود درباره نوع معماری و زمان ساخت آن را شروع می‌کند و هنگام پایین رفتن از ۴۲ پله، داستانی کوتاه اما شگفت‌انگیز از ساخت آب انبار محسن‌زاده را می‌شنویم.
حسین‌آبادی با بیان اینکه آب انبار محسن‌زاده از سازه‌های آبی قدیمی بیرجند است که زمان ساخت آن به اواسط دوره قاجار برمی‌گردد گفت: این آب انبار در محله دم قلعه، ابتدای کوچه خواجه‌ها و کنار خانه مسکونی مرحوم احمد محسن‌زاده واقع است که به همین جهت به آن آب انبار محسن‌زاده گفته شده ولی بانی واقف آن حاجی خان بوده است.
وی در مسیر پایین رفتن از پله‌های آب انبار با این توضیح که مخزن آب انبار محسن‌زاده جزو بزرگترین مخازن است افزود: خشت‌های مربعی شکل که روی پله‌ها منظم کنار هم چیده شده یادگار بیش از ۱۰۰ سال پیش بوده و میراث فرهنگی در مرمت آن هیچ دخل و تصرفی نداشته است.
دستی به دیوارها می‌کشم نه سیمان است و نه خاک! پس چطور در سالهای طولانی با رطوبت این فضا مقاومت کرده و فرو نریخته که از سوی کارشناس میراث فرهنگی نام «ساروج» به گوش می‌رسد.
ساروج نوعی ملات سنتی و ضدآب است که در معماری ایرانی کاربرد زیادی داشته است. این ماده از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن بوده که معمولا در ساخت پل‌ها، آب انبارها و یخچال‌ها استفاده می‌شد و برای ساختن آن نخست خاک رس و آهک را به نسبت ۶ و چهار مخلوط می‌کنند و گلی سفت می‌سازند که ۲ روز آن را ورز می‌دهند.
سپس قسمتی از سرباره کوره‌های حمام را با مقداری مواد الیافی (تخم و پرزهای نوعی نی است) که گاهی تخم‌مرغ به آن اضافه می‌کنند و مخلوط تازه را با چوب‌هایی به قطر ۱۰ سانتیمتر می‌کوبند تا به‌خوبی با هم عجین شوند.
همانطور که دیوارهای ساروجی آب انبار را دست می‌کشم و در حیرت ماندگاری این ملات هستم به پایین پله‌ها می‌رسیم و راهنما می‌گوید اینجا «پاشیر» نام دارد.
پاشیر آب انبار جایی است که آب از مخزن به آنجا آمده و افراد می‌توانستند از این قسمت آب برداشت کنند.
به یاد آوردم چند سال پیش سفری به روستای کارشک از توابع شهرستان قاینات داشتم و آنجا آب انباری بود که هنوز هم آبگیری می‌شود تا مردم بتوانند آب برداشت کنند و شخصی می‌گفت: آب انبارها زمان قدیم «پریزاد» داشت که زیر آب پنهان بود و وقتی نگاهش می‌کردی انگار آرام به طرفت می‌آید تا با یک خیز تو را بگیرد و زیر آب بکشد.
فهمیدم که این موجود خیالی زاییده بازی نور و سایه بوده که مادران از ترس افتادن بچه‌ها در آب انبار ساخته بودند و چه داستان‌هایی که هر شب از این هیولای زیر آب انبار تعریف نمی‌کردند!
اینجا در پاشیر آب انبار محسن‌زاده اگرچه آبی نیست تا آن موجود خیالی به ذهن تداعی شود اما می‌توان تصور کرد که نوشیدن آب سرد بعد از پایین رفتن ۴۲ پله آن هم در فصل تابستان چه لذتی داشته است.
دیوار مقابل پاشیر یک سوراخی نه چندان بزرگ دارد که براساس گفته‌های کارشناس میراث فرهنگی، آب مخزن از آنجا وارد پاشیر شده و کنار آن ورودی است که به مخزن راه دارد.
کارشناس میراث فرهنگی در این باره گفت: زمانی که آب انبار را کشف کردیم این ورودی نبود و فقط تا همین پاشیر را توانستیم پیدا کنیم.
اینجا سوالی را که موقع ورود به آب انبار برایم پیش آمده بود، پرسیدم؛ اینکه اگر این آب انبار مخزنی دارد چرا مانند بقیه آب انبارها گنبدی بر بالای آن نیست؟
حسین‌آبادی مسیرمان را به سمت مخزن هدایت کرد تا آنجا این سوال را پاسخ دهد و این گونه بود که از یک پاشیر کوچک به مخزنی بزرگ و شگفت‌انگیز وارد شدیم.
مخزن این آب انبار یک میلیون و ۶۰۰ هزار لیتر گنجایش دارد، به‌طوری که وقتی وارد این مخزن می‌شوید، بزرگی آن باعث می‌شود تا چند لحظه سکوت کنید و به فکر فرو روید.
سمت چپ سه دریچه است که در گذشته باز بوده تا آب برف و باران از طریق آن به مخزن هدایت شود. دریچه‌ای هم روبه‌روی ورودی مخزن قرار دارد که به گفته کارشناس میراث فرهنگی مخصوص ورود آب قنات بوده است.
در شهرهای کویری، رشته‌ای از قنات دائمی شهر به سمت آب انبار هدایت می‌شود تا همیشه آب داشته باشد و در آب انبار محسن‌زاده هم از محل ورود آب قنات تا پاشیر شاهد یک اختلاف ارتفاع مناسبی هستیم که این شیب آب را به سمت سوراخ پشت پاشیر هدایت می‌کند.
حتی سوراخ خروجی آب قبل از پاشیر هم با زمین فاصله دارد که به گل و لای و خار و خاشاک زمان داده تا ته‌نشین کند و آب زلال‌تر وارد شیر شود.
سازندگان این سازه آبی آن قدر تبحر داشته و به کار خود خود مطمئن بودند که مخزنی با یک میلیون و ۶۰۰ هزار لیتر آب را در میان خانه‌های مسکونی ساخته‌اند و با گذشت بیش از ۱۰۰ سال هیچ نشتی آبی از آن رخ نداده است.
داخل این مخزن نقوش مختلف از حیوان و اشیای روی دیوار وجود دارد که زمان تازه بودن ساروج نقش بسته و یادگارهایی از سازندگان این آب انبار است.
اما چرا این آب انبار همچون سایر آب انبارهای دیگر گنبدی شکل نیست؟
کارشناس میراث فرهنگی در پاسخ گفت: مخزن آب انبار محسن‌زاده برخلاف سایر آب انبارهای موجود در کشور که دایره‌ای شکل است؛ مستطیل بوده لذا گنبدی بالای آن مشاهده نمی‌شود.
روایت داستان آب در آب انبار
آنچه در این آب انبار برای گردشگران جذابیت دارد نه معماری که شباهت آن در تمامی آب انبارهای دیگر نقاط کشور وجود دارد بلکه شنیدن داستان آب در منطقه کویری خراسان جنوبی است که معمولا بعد از ورود به مخزن آب انبار همچون نمایشی از گذشته تاکنون پرده‌برداری می‌شود.
یک راهنمای تورهای گردشگری که راوی داستان آب برای گردشگران هنگام بازدید از آب انبار محسن‌زاده است با اشاره به موقوفه بودن این آب انبار گفت: فرهنگ وقف در بافت تاریخی بیرجند بسیار پر رنگ است؛ خانه‌هایی که وقف بر حسینیه، آب انبارهایی که وقف بر استفاده عموم و مدرسه‌ای که وقف بر تحصیل شده را می‌توان در این بافت تاریخی جست و جو کرد.
احمد کاشانی اظهار داشت: آب انبارهایی که در حوزه گردشگری بازسازی شده‌اند، تنها یک راه پله است که گردشگران را به عمق زمین هدایت می‌کند و در منطقه پاشیر، شیر نمادین هم تعبیه شده تا این حس زیبا برای افراد تداعی شود که در گذشته‌ها مردم کوزه یا سبویشان را آب می‌کردند و از پله‌ها بالا می‌رفتند.
وی افزود: اما آب انبار محسن‌زاده جزو معدود آب انبارهایی است که مخزن آن باز و آماده بازدید است، کف آن بازسازی شده که گردشگر می‌تواند وارد مخزن آب انبار شود و فضای بسیار بزرگ در عمق ۱۱ متری زمین را ببیند.
این فعال گردشگری درباره اهمیت آب انبارهای بیرجند به ۲۰۰ ساعت گفت و گویی که با کهنسالان این شهر داشته است، اشاره کرد و گفت: از این هم‌صحبتی با بزرگان دریافتم که در سالهای بین ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۲ بیماری واگیردار وارد بیرجند شد و روزانه تعداد زیادی از مردم شهر به خاطر این بیماری جان خود را از دست می‌دادند.
وی اظهار داشت: از همین رو حاکم وقت بیرجند کمیته‌ای با ۲۵ عضو از بزرگان شهر تشکیل می‌دهد و آنها ماموریت داشتند تا این بحران را حل کنند.
کاشانی با بیان اینکه پزشکانی از روس، انگلیس، آلمان و هند آن زمان در شهر بیرجند حضور داشتند گفت: تحقیقات پزشکان نشان داده بود که وبا، حصبه و اسهال خونی باعث مرگ و میر فراوان شده و آب انبارهای شهر آلوده است.
وی ادامه داد: از همین رو کمیته «میاه» یا «آب» شروع به کار کرد و ماموریت یافت تا آب آشامیدنی از آب مصرفی شهر جدا شود.
این راهنمای گردشگری گفت: لذا آب از رشته کوه‌های باقران که ارتفاع مناسبی با مرکز شهر دارد با لوله به مرکز شهر انتقال داده شد، سپس در محله میان ده که اکنون بافت تاریخی شهر بیرجند است و دیگر محله‌ها شیرهایی قرار دادند تا آب برای استفاده عموم منتقل شود.
وی افزود: پس از این تصمیم کمیته «میاه»، آب شرب مردم به وسیله سیستم آبرسانی از قنواتی که سرچشمه آن کوه‌های باقران بود تامین شد و آب موجود در آب انبارها برای استفاده غیرشرب همچون استحمام، شست و شوی ظروف و سایر موارد کاربرد داشت.
کاشانی با اشاره به اینکه کمیته «میاه» به بنگاه خیریه آب و لوله بیرجند تبدیل شد گفت: به این ترتیب سال ۱۳۰۲ شهر بیرجند به عنوان اولین شهر ایران و حتی قبل از تهران مجهز به سیستم آبرسانی شهری شد.
وی با تاکید بر اینکه داستان آب در شهر بیرجند روایتی است که گردشگران را مبهوت می‌کند گفت: گردشگر صرف اطلاعات معماری و تاریخی جذب یک اثر نمی‌شود بلکه وقتی در مخزن آب انبار محسن‌زاده قرار می‌گیرد، علاوه بر قصه آبرسانی در شهر بیرجند، با آب انبار بزرگ سرایان که اکنون فعال است و آیین‌های کهن که هنوز هم در زمان آبگیری آن اجرا می‌شود آشنا خواهد شد.
این فعال گردشگری افزود: گردشگر از همانجا می‌تواند سفر مجازی به قنات بلده فردوس که جزو ۱۴ قنات ثبت جهانی است و باغستان فردوس که در ۲ سوی آن نهری به یادگار از حضور شیخ بهایی دارد، داشته باشد.
بسته بودن بناهای تاریخی، ضعف بزرگ گردشگری
این راهنمای تورهای گردشگری گفت: گردشگران از شنیدن این توضیحات در مخزن آب انبار محسن‌زاده شگفت‌زده شده و لذت می‌برند اما متاسفانه ایرادی که به این اثر با ارزش تاریخی وارد شده، بسته بودن درب آن است.
وی ادامه داد: بسته بودن درب بیشتر جاذبه‌های تاریخی در شهر بیرجند و سایر نقاط استان یکی از ضعف‌های بزرگ حوزه گردشگری بوده که نیازمند چاره‌اندیشی است.
کاشانی ورود بخش خصوصی برای بهره‌برداری از این مکان‌ها را یک راهکار دانست و گفت: جاذبه‌های تاریخی مانند انسان هستند که اگر پویا نباشند می‌میرند لذا باید خانه‌های تاریخی و اماکن مرمت شود و در اختیار بخش خصوصی قرار گیرد تا بتوان همچون گذشته از وجود آنها بهره برد.
وی عنوان کرد: برای مثال ایجاد یک نگارخانه در محل آب انبار محسن‌زاده می‌تواند آن را به یک مکان فرهنگی تبدیل کند.
آب انبار محسن‌زاده در اختیار هیات ورزش‌های بومی محلی
مسوول پایگاه میراث فرهنگی بافت تاریخی شهر بیرجند در این باره گفت: آب انبار براساس توافق صورت گرفته به هیات ورزش‌های بومی محلی واگذار شده است.
علیرضا نصرآبادی افزود: با این وجود افرادی که تمایل به بازدید از این اثر تاریخی را دارند در ساعات اداری به پایگاه بافت تاریخی شهر بیرجند واقع در پستخانه قدیم مراجعه کنند تا با هماهنگی امکان بازدید فراهم شود.
وی بیان کرد: عملیات مرمت این آب انبار سال ۹۶ در دستور کار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی قرار گرفت و در این مرمت، مخزن آب انبار کشف و بازسازی شد که مجموع هزینه‌های مرمتی در این اثر تاریخی ۳۰ میلیون تومان است.
آب انبار محسن‌زاده پنجم آذر ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۹۰۷ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسید.
بازی در آب انبار
رییس هیات ورزش روستایی و بازی‌های بومی و محلی خراسان جنوبی هم گفت: از ۲ ماه پیش این مکان را از میراث فرهنگی تحویل گرفتیم و طبق قرارداد منعقد شده آب انبار محسن‌زاده به مدت یک سال به‌صورت رایگان در اختیار هیات ورزش روستایی و بازی‌های بومی و محلی است.
ابوالفضل داوطلب با بیان اینکه برنامه‌های این هیات با توجه به سرد بودن هوا بعد از نوروز در این مکان آغاز خواهد شد افزود: در حال حاضر امکان بازدید با هماهنگی میراث فرهنگی وجود دارد و مشکلی برای حضور عموم مردم نداریم.
وی گفت: تصمیم داریم جشنواره بازی‌های بومی و محلی را در این مکان برگزاری کنیم تا از این فرصت برای بازدید سایر مکان‌های تاریخی و فرهنگی این بافت با ارزش استفاده شود.
رییس هیات ورزش روستایی و بازی‌های بومی و محلی خراسان جنوبی اظهار داشت: با توجه به فضای مخزن آب انبار می‌توانیم بازی‌های مثل هفت سنگ و چوب‌کشی را برگزار کنیم.
حالا در شهر بیرجند به مدد سیستم‌های جدید لوله‌کشی، آبرسانی و آب شیرین‌کن‌های خانگی و صنعتی هرچند کسی به برداشتن آب از آب انبار نیازی ندارد اما گاهی باید به دیدن این بناهای با ارزش و میراث ملی در میان شهر رفت تا فهمید که اجبار برای تامین آب، انسان را به چه سختی‌ها که وادار نمی‌کند.
آب انبار محسن‌زاده در بافت تاریخی بیرجند به عنوان یک سازه آبی کویری با ویژگی‌های خاص معماری، میراثی ارزشمند است که با بیش از یک قرن قدمت، ناشناخته باقی مانده و نیاز به معرفی بیشتر دارد؛ اما بسته بودن درب این اثر تاریخی یک آسیب در حوزه گردشگری محسوب می‌شود.
وجود آب انبار در شهرها و مناطق کم‌باران عجیب نیست زیرا با توجه به شرایط منطقه، احداث چنین سازه‌هایی ضرورت داشته و در همه شهرهای کویری کشور آب انبارهای متعدد را می‌توان دید که از دیرباز فعال بوده است.
با توجه به بارندگی‌های محدود و دمای بالای هوا در تابستان، وجود آب انبار ضروری بوده؛ از همین رو در شهر بیرجند ۱۴ آب انبار در گذشته‌های دور احداث شده که اکنون ۱۲ مورد آن باقی مانده است.
منبع: ایرنا
