در ایران مساجد تاریخی زیادی با قدمتی چندصدساله وجود دارند، اما کمتر شهری را می‌توان مثل سُجاس پیدا کرد که مسجدی هزارساله را در دل خود جای‌داده باشد. سُجاس شهری در ۱۲ کیلومتری شهرستان خدابنده و در فاصله‌ی ۷۳ کیلومتری استان زنجان قرار دارد. شهر سجاس در بخش سجاس‌رود شهرستان خدابنده واقع‌شده است. شهر سجاس دارای آب‌وهوایی معتدل در موسم بهار و دارای زمستانی سرد و خشک است. به همین خاطر در طول دوران مختلف تاریخی توسط شاهان و لشگرهای آن‌ها به‌عنوان منطقه ییلاقی انتخاب می‌شد.

مسجد جامع سجاس متعلق به دوره سلجوقیان و اواخر قرن پنجم هجری قمری است. این مسجد به سبک مساجد شبستانی بنا شده است. آثار قوس‌های فرو ریخته در جرز شمالی نشان می‌دهد که این بنا با ملحقات و افزوده‌های دیگری با شبستان موجود، مجموعه کامل‌تری را تشکیل می‌داده است.

این مسجد به سبک مساجد شبستانی ساخته شد. بنای اصلی مسجد، گنبد خانه‌ی مربعی به ابعاد تقریبی ۵٫۹ در ۵٫۹ متر است که با گنبد بلندی مسقف شده است.

مسجد جامع سجاس به شکل چهارگوش و دارای ابعادی به طول ۱۱ متر از بیرون و ضخامت دیوارهای آن حدود ۱٫۵ متر است که دو در ورودی در سمت غرب مسجد وجود دارد. فاصله این درها از هم در حدود ۵ متر است که احتمالاً به حیاط و فضای بیرون باز می‌شد و دقیقاً قرینه آن‌ها در ضلع شرقی مسجد هم موجود است. بیرون بنا با آجر نماکاری شده که با ملات و ساروج روی هم قرارگرفته‌اند.

ارتفاع فعلی بنا از کف زمین تا شروع گوشواره‌ها در چهارگوشه بنا در حدود ۷ متر و ارتفاع کناره گوشواره‌ها تا پای گنبد تقریباً ۲ متر است. در گوشه‌های بنا به طرز جالبی جهت ایجاد چندضلعی و در نتیجه تشکیل فرم دایره برای ساخت گنبد تورفتگی‌های خاصی ایجادشده است. ارتفاع گنبد تقریباً به ۴ متر می‌رسد و ارتفاع کل بنا از کف زمین حدود ۱۴ متر است. با توجه به سبک معماری این بنا را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهند، ولی در نزدیکی محراب یک قسمت کوچکی از نمای آجرکاری ریخته شده که در پشت این لایه، نمای دیگری با تزیین مخصوص خود که با دیوار اصلی بنا متصل است، قابل‌دیدن شد.

با پیدا شدن لایه اصلی بنا این احتمال به وجود آمد که لایه‌ی فعلی، لایه‌ی دوم دیوار است که روی لایه‌ی اولیه ساخته‌شده که بعدها با گچ و آجر با تزیینی کاملاً از هم جداشده‌اند.

این مسجد کتیبه‌هایی به خط کوفی، نسخ و ثلث و آیاتی از سوره ملک، گچ‌بری‌های و طرح‌های اسلیمی دوره‌های سلجوقی و ایلخانی دارد.

بنابراین با توجه به تزیینات دیوار دوک و کنده شدن محراب در ضخامت دیوار در زمان‌های بعدی این احتمال به‌طور قوی وجود دارد که اصل بنا به دوره سلجوقی مربوط نبوده بلکه ممکن است مربوط به دوره ساسانی باشد که در آن زمان این مکان آتشکده بوده است که در دوره سلجوقی آن را به مسجد تبدیل کرده‌اند.

چهار فیل‌پوش و در بین فاصله موجود در آن‌ها چهار طاق‌نما به‌طور قرینه با قوس‌هایی به شکل پنج و هفت‌در کنار هم قرارگرفته‌اند. این قوس‌ها با کمک قوس‌های کوچک‌تر بالای خود نقشه مربع بنای مسجد را به دایره در بخش گند تبدیل می‌کند. سطح فیل پوش‌ها و طاق‌نماها با اجرای آجرکاری به سبک «آلت و لغت» تزیینات هندسی جالبی را ایجاد کرده‌اند. این بنا از بیرون به شکل دایره و از داخل به شکل چهارگوش به نظر می‌رسد. پایه طاقِ فیل پوش‌ها روی یک‌تخته قطور ساخته‌شده که احتمالاً از جنس درخت سنجد یا گردو است. این تخته‌ها با مواد مخصوص روغن‌کاری و در نهایت به شکل چلیپایی (صلیبی‌شکل) با دیوار زاویه ۴۵ درجه می‌سازند. آثار قوس‌های فرو ریخته در ضلع شمالی نشان می‌دهد که این بنا با افزوده‌های دیگری به شبستان اولیه در طول تاریخ، مجموعه کامل‌تری را تشکیل می‌دهد.

این مسجد تاریخی از نظر معماری نیز قابل‌مقایسه با سایر مساجد جامع ساخته‌شده در دوره‌ی خود در چند جای مختلف ایران است. مسجد جامع سجاس دارای گنبد خانه مربعی است که با گنبد بلندی پوشیده شده است و بر اساس بررسی‌های باستان‌شناسی، بناهای دیگری هم به این گنبد خانه وصل بوده‌اند که در طول تاریخ از بین رفته‌اند. تنها بنای باقی‌مانده از مسجد فعلی، شبستان گنبد داری است که به سبک چهارطاقی ساخته‌شده و ضلع‌های چهارگانه، سنگینی گنبد را روی بنایی چهارگوش نگه می‌دارند که این نوع از معماری یکی از ویژگی‌های معماری دوران سلجوقی است.

در داخل این مسجد به‌طورکلی از آجرهای به ابعاد ۲۱ در ۲۱ در ۵ سانتی‌متر استفاده‌شده و بالای فیل پوش‌ها، طاق‌نماهای زیبایی به جهت تزیین قرار داده‌شده است. این تزیینات باعث شده است که ظاهری با گردی کامل در زیر گنبد به وجود بیاید. گنبد مسجد از نوع گنبدهای یک پوششی است که آن‌هم از آجر ساخته‌شده و در تزیینات آن تنها از نقش ستاره ایرانی (ستاره پنج پر) استفاده‌شده است. این ستاره پنج پر در ضلع اصلی بنا یعنی ضلع شمالی قرار دارد. در ضلع‌های غربی و شرقی دو در بزرگ و شبیه به ایوان و در ضلع جنوبی هم محراب مسجد در جهت قبله و در داخل دیوار ساخته‌شده است. قرینه‌سازی محراب در ضلع‌های غربی و شرقی در بین فواصل خالی در بین محراب و دیوارها ساخته‌شده‌اند که تنها جنبه تشریفاتی دارد و برای تکمیل قرینه‌سازی در نظر گرفته‌شده‌اند.

این مسجد از نظر گچ‌بری و کتیبه‌ها هم بسیار ارزنده و قابل‌توجه است. کتیبه‌های مسجد تاریخی جامع سجاس از نظر سبک و شیوه گچ‌بری هم به کتیبه‌های چند مسجد سلجوقی دیگر در استان زنجان شبیه است. چهار کتیبه در مسجد جامع سجاس وجود دارد. کتیبه اول، کتیبه موجود در ساقه‌ی گنبد است که به خط نسخ ابتدایی گچ‌بری شده و به‌احتمال‌زیاد هم‌زمان با ساخت بنای مسجد نوشته‌شده است. کتیبه فیل پوش‌ها که با خط ثلث زیبا نوشته‌شده هم با توجه به سبک نگارش، احتمال دارد که متعلق به دوران ایلخانیان باشد. زیر فیل پوش‌ها کتیبه بسیار باارزشی به عرض حداقل ۵۰ سانتی‌متر در دورتادور مسجد نوشته‌شده که متن آن آیه‌ی ۶۷ سوره‌ی «ملک» از قرآن مجید است. این کتیبه با دو خط موازی در بالا و پایین محدودشده و بالای این خطوط، کتیبه کوچک دیگری به خط کوفی و متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری نوشته‌شده است. متن کتیبه به خط نسخ خوانا نوشته‌شده و با گچ‌بری‌های بسیار زیبا و طرح‌های اسلیمی پر از جزییات، تزیین‌شده است. محراب مسجد سجاس با گچ‌بری‌های زیبا از طرح‌های اسلیمی و گیاهی تزیین‌شده که آن را به یکی از بهترین جاهای دیدنی خدابنده (قیدار) و زیباترین مساجد ایران تبدیل می‌کند.

این بنا به‌طور کامل از آجر و خشت همراه با ملات گچ‌وخاک ساخته‌شده و در قسمت خارجی مسجد از آجرهایی به ابعاد ۲۰ در ۱۰ در ۱۰ سانتی‌متر به‌طور ساده و یکنواخت استفاده‌شده است. پی بنا به‌نقل از اهالی از سنگ لاشه و ساروج ساخته‌شده و از کف فعلی به‌اندازه ۵ سانتی‌متر پایین قرار دارد. کف فعلی مسجد هم با استفاده از آجرهای چهارگوش سنگ‌فرش شده است.

با توجه به شواهد موجود در معماری و تزیینات بنا می‌توان گفت این مسجد متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری یعنی دوران سلجوقی است و حدود هزار سال قدمت دارد؛ اما محراب کنونی مسجد جامع سجاس با توجه به شیوه گچ‌بری و استفاده از رنگ و همچنین آثاری از محراب قدیمی در زیر آن، به نظر می‌رسد که مربوط به دوره ایلخانی باشد.

محوطه و داخل این بنای هزارساله نیاز به خانه تعمیرات اساسی دارد. از سال ۱۳۸۹ تابه‌حال ۲ موردبازسازی یا توسعه در این مسجد صورت گرفته است. مرتبه اول خانه‌های مسکونی اطراف آن خریداری به محوطه‌ی مجموعه اضافه شدند و بار دوم هم داربست‌هایی به جهت محافظت در مقابل ریزش، نصب شد تا در مرحله بعدی بنای مسجد موردبازسازی قرار بگیرد. البته اثرات اولین تعمیر و بازسازی در این مسجد را می‌توان در همان دوران حکومت ایلخانیان و در داخل مسجد دید. دوران اوج استفاده از این هم مسجد در قرن‌های ششم تا هشتم هجری قمری است.

گورستان تاریخی سجاس که به قبرستان شهدا معروف هست هم در منتهی‌الیه شهرک سجاس قرار دارد و به‌عنوان یک جاذبه تاریخی این شهر شناخته می‌شود. زنجان

تعدادی از سنگ‌قبرهای تاریخی و با ارزش این قبرستان جمع‌آوری و در حیاط مسجد برای بازدید عموم، قرار داده‌شده‌اند. در این سنگ مزارها نقوش اسلیمی، نقوش هندسی، کتیبه‌هایی به خط نسخ با اشعار فارسی از سعدی و اشعار عربی دیده می‌شود. تعدادی از این سنگ‌نوشته‌ها دارای تاریخ هستند که قدمت بالای آن‌ها را نشان می‌دهد. به‌طور تاریخ‌هایی مانند ۹۴۴ هجری قمری، ۸۴۴ هجری قمری، ۱۰۳۲ هجری قمری و ۱۰۰۲ هجری قمری. این تاریخ‌ها نشان‌دهنده این است که تاریخ ساخت این سنگ مزارها در دوره حکومت پادشاه‌های تیموری و صفوی بوده است.

مسجد جامع سجاس مربوط به دوره سلجوقیان است. این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۵۳ با شماره‌ی ثبت ۱۰۱۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع: میراث آریا

همانطور که نوشیدن یک فنجان قهوه اسپرسو لذت‌بخش است، برای بسیاری از افراد به همان اندازه نوشیدنی‌های بر پایه اسپرسو نیز جذاب است. این افراد علاقه دارند با ورود به یک کافه، قهوه‌ای با محتویات بیشتر از یک فنجان اسپرسو و ترکیبات آن را بنوشند.

از شغل‌هایی که امروزه آثاری از آن‌ها باقی نمانده و می‌توان گفت منسوخ شده‌اند، عبارت‌اند از: نعل‌بندی، پالان‌دوزی، کِناسی (تخلیه چاه)، چیتگری، بست‌زنی (بندزنی ظروف چینی)، دوزکی کشی (دوخت نوار دور گیوه)، آلو ونه دوژ (وصله کردن گیوه با پنبه)، خشت‌مالی، چلنگری، خراطی (چوب‌تراشی)، صباغی، کوزه‌گری، آسیابانی، اَنبان‌دوزی، باروت کوبی، پنبه‌زنی (حلاجی)، تفنگ‌سازی، چاروق‌دوزی و…

در بخش نخست گزارش، شماری از مشاغل سنتی سمنان از جمله شیرمال پزی، خشت‌مالی، دباغی و چلنگری معرفی شد و در این گزارش، سایر مشاغل سنتی سمنان معرفی می‌شود.

رنگرزی (صباغی) 

رنگرزی هم جزء مشاغل سختی بود که در گذشته عده‌ای به آن اشتغال داشتند. آن‌ها پارچه‌ها و نخ و مخصوصاً پشم مربوط به کارگاه‌های قالی‌بافی و نمدمالی را رنگ می‌کردند. رنگرزها دارای کارگاه‌هایی بودند که دارای چند دیگ مسی بر روی کوره‌ها بود و در آن‌ها نخ و پشم را به رنگ‌های مختلف در می‌آوردند.

نحوه کار بدین صورت بود که پارچه یا پشم و نخ را در دیگ‌ها ریخته و به اندازه کافی آب به آن می‌افزودند تا کاملاً خیس بخورد، سپس زیر دیگ را روشن کرده تا محتویات دیگ به جوش بیاید. سپس رنگ مورد نظر را به آن اضافه کرده، مدتی محتویات دیگ در رنگ جوش می‌خورد. استاد رنگرز گاه‌گاهی با چوب‌دستی مخصوص، محتویات داخل دیگ را به هم می‌زد تا تمام نسوج نخ یا پشم رنگ بگیرد.

هنر مهم رنگرزان استفاده آن‌ها از رنگ‌های گیاهی بود. در گذشته مواد اولیه فرش‌ها و گلیم‌ها و پرده‌ها به‌ویژه پرده‌های نقش‌دار، با رنگ‌های گیاهی رنگ می‌شد. رنگرزان از پوست انار، برگ درخت گردو، پوست پیاز، ریشه روناس استفاده می‌کردند.

قهوه‌خانه

قهوه‌خانه در بازار، میدان، راهروی ورودی کاروانسراها و جاهای شلوغ دایر می‌شد. سماور زغالی بزرگ، کتری بزرگ، قوری بزرگ، منقل، استکان، نعلبکی و زیردستی از وسایل کار قهوه‌خانه بود. شاگردان قهوه‌خانه‌ها و قهوه‌چی‌های سیار، به کسبه چای می‌دادند. مثلاً یک قهوه‌خانه در میدان سمنان (میدان دکتر علی شریعتی) وجود داشت. با توجه به اینکه این میدان بارانداز شهر بود، برای خودش غوغایی داشت. قیل و قال دلالان، نعره شتران، بع بع گوسفندان با هم شنیده می‌شد. به قهوه‌خانه همه جور آدم مراجعه می‌کرد و با هم اختلاط و گفتگوهای گوناگونی می‌کردند.

نکته جالب این بود، افرادی که می‌خواستند برای مهمان خود ارزش قائل شوند، با چای دارچین که قیمت آن اندکی از چای معمولی بیشتر بود، پذیرایی می‌کردند.

یک قهوه‌خانه دیگر در بلوار حکیم الهی در سمت راست پل هوایی وجود داشت که علاوه بر مشتریان عادی و مسافران و رهگذران، پاتوق کشاورزان زحمتکش آن خطه، مخصوصاً کشاورزان آبخور استخر کوشمغان بود که در ساعت‌های معین، عده زیادی در آنجا جمع می‌شدند و علاوه بر رفع خستگی با هم گفت‌وگو و تبادل نظر می‌کردند که متأسفانه در حال حاضر اثری از آن فضا و آن افراد نیست.

سلمانی

به کسی که در مغازه به کار اصلاح موهای سر و صورت مردم می‌پرداخت، سلمانی می‌گفتند. ابزار کار آن‌ها یک آینه بزرگ، صندلی دسته‌دار، ماشین دستی اصلاح سر و صورت با شانه‌های صفر، یک، دو، سه و چهار و تیغ بود. که تیغ آن‌ها مثل تیغ امروزی نبود، تیغ آن‌ها شامل یک تیغه بزرگ و یک دسته‌ای بود که تیغه در دسته تا می‌شد. یک قطعه نوار چرمی به طول ۴۰ الی ۵۰ سانتی‌متر و عرض ۷ تا ۸ سانتی‌متر، یک چراغ الکلی فلزی شامل یک مخزن الکل و یک فتیله بود و یک پمپ باد لاستیکی کوچک به این چراغ وصل بود و هنگام کار شعله آن روشن بود و سلمانی با زدن پمپ، ماشین اصلاحش را به شعله نزدیک کرده و آن را ضدعفونی می‌کرد. سلمانی یک پارچه سفیدی به‌صورت پیش‌بند به گردن کسی که می‌خواست سر و صورتش را اصلاح کند، می‌بست که موهای تراشیده شده در آن جمع شود. سلمانی یک قطعه تخته نیز داشت که روی دو دسته صندلی می‌گذاشت تا راحت‌تر بتواند سر کودکان را نیز اصلاح کند.

سلمانی دوره گرد

اشخاصی نیز با لوازم کمتری به‌طور دوره گرد به کار سلمانی مشغول بودند. آنان برای به دست آوردن لقمه نانی به راه می‌افتادند و بیشتر دور و بر قهوه‌خانه‌ها، میدان‌ها، حول و حوش کاروانسراها، چهارراه، کوچه‌باغ‌ها به هر کجا که گمان می‌کردند، مشتری وجود دارد، سر می‌زدند و از این طریق امرار معاش می‌کردند. دلاک‌ها و سلمانی‌ها هزار کاره بودند. هم در حمام مردان را حجامت می‌کردند و هم پسر بچه‌ها را ختنه می‌کردند و هم دندان می‌کشیدند. در حال حاضر دیگر هیچ اثری از آن‌ها نیست.

پشکل جمع‌کنی

البته این کار به‌عنوان شغل مستقلی نبوده و معمولاً پسر بچه‌ها و نوجوانانی که در حال تحصیل نبودند، برای اینکه در اقتصاد خانواده تأثیر داشته باشند به این کار می‌پرداختند. به این صورت که یک چادرشب بزرگ «پرزینا» را برداشته، دو طرفه آن را به کمر می‌بستند و دو طرف دیگر آن را به‌صورت حلقه گره زده به گردن می‌انداختند و در کوچه‌باغ‌ها که محل عبور خر و قاطر و گوسفند بود، با دقت تمام، پشکل‌ها را جمع می‌کردند و داخل آن می‌ریختند. علاوه بر پشکل، خرده هیزم جمع‌آوری می‌کردند تا در تهیه آتش مورد استفاده قرار گیرد.

پالان‌دوزی و متعلقات آن

پالان، پوشاک ضخیم آکنده از پشم یا کاه یا پوشال است که بر پشت حیوانات بارکش می‌گذارند و بر روی آن بار می‌بندند یا سوار می‌شوند. پالان‌دوزان معمولاً در نزدیکی بازار یا کاروانسراها مغازه‌ای داشتند و به کار پالان‌دوزی می‌پرداختند. سوزن آنان بزرگ و مانند جوال‌دوز بود. از پلاس‌ها و فرش‌های کهنه و پاره شده با مقداری ساقه گندم که با آن «سوالَه» می‌گویند پالان می‌دوختند و می‌فروختند.

نمدمالی (نمه مالی) 

نمدمالی تا چند دهه قبل در سمنان بسیار رایج بود. به‌طوری که در بازار بزرگ سمنان و میدان، مغازه‌های قابل توجهی به نمدمالی مشغول بودند. نمدهای سمنان شهرت خاصی داشت و به علت مرغوبیت آن‌ها که از پشم گوسفندان سنگسری تهیه می‌شد به اقصا نقاط کشور صادر می‌شد. کمان حلاجی و مشته و یک فرش حصیری و یک چوب یا نی، اصلی‌ترین وسایل نمدمالی بود. ابتدا پشم‌های رنگی را به‌صورت فتیله درمی‌آوردند و روی حصیر نقشه‌ای زیبایی درست می‌کردند. بعد با یک چنگک پشم‌های حلاجی شده را به ارتفاع لازم که در تخصص خودشان بود می‌گذاشتند و روی آن را آب می‌پاشیدند و این حصیر محتوی پشم را با مهارت لوله کرده و سه یا چهار نفر شروع به مالیدن نمد می‌کردند.

نمدمالان بر روی زانو می‌نشستند و با آرنج و ساعد به لوله‌های استوانه‌ای نمد فشار می‌آوردند و آن را می‌غلتاندند و همان‌طور به‌صورت نشسته، همراه نمد پیش می‌رفتند. مالیدن نمد به این ترتیب آن‌قدر ادامه می‌یافت تا نمد به هم‌پیوستگی و انسجام و سختی مورد نظر را پیدا کند.

نکته دیدنی در کار نمد مالان، هماهنگی در تمام حرکت پاها و دست‌های آن‌ها بود. روی یک نمد چند نفر با هم کار می‌کردند و هنگام مالیدن نمد، هماهنگ نوای (هی یا علی) از دهان آن‌ها خارج می‌شد که تماشایی بود و با هر بار یا علی گفتن با ساعد دست یا با پا پشم‌های فشرده نمد می‌کوبیدند.

نمدمال‌ها از هفت رنگ نیلی، جوهری (زرد، سبز و نارنجی)، سفید و سیاه برای نماد استفاده می‌کردند.

نمدها بر حسب استفاده بر چند نوع بود، «نمد فرشی» که به‌عنوان فرش از آن بهره می‌بردند، در این نمدها از طرح‌های جالب و دیدنی استفاده می‌شد. «نمد تزئینی» که این نوع نمد برای زینت دادن، زیور کردن و آراستن اتاق‌ها کاربرد داشت و از نظر قیمت دارای ارزش بیشتری بود. نمد تزیینی را در شکل‌های چهارگوش، بیضی و سه‌گوش تولید می‌کردند. نمد تزیینی در پاگردها و نزدیک در یا پنجره‌های بزرگ پهن می‌شد. نمد بیضی که لبه‌های دندانه‌دار داشت، از پرطرفدارترین نمدها بود.

نمدهایی نیز برای پوشش به کار گرفته می‌شد. از این نوع نمدها می‌توان به «نمه چوقا» اشاره کرد که یک نوع لباس یا لحاف ساده برای محافظت چوپانان از سرما در صحرا و بیابان بود.

تولید کلاه نمدی، با اینکه شبیه نمدمالی بود ولی شغلی جدا از نمدمالی محسوب می‌شد.

سایر مشاغل

در سمنان مشاغلی بود که به‌صورت طایفه‌ای به آن اشتغال داشتند و به همین نام معروف بودند. مثل: صابون پزها، باروت‌کوب‌ها، عصارها، قضات، علاف‌ها، قالیباف‌ها، کلاه دوزها، بُقسِمات و کماچ پزها، عطارها، مستوفی‌ها، نمدمال‌ها، نعل‌بندها، دلاک‌ها.

* گزارش از محمد عموزاده، پژوهشگر فرهنگ عامه استان سمنان

رواج صنعت ورشوسازی در بروجرد و قدمت بالای آن در این شهر، به گونه‌ای است که به عنوان مهد این هنر در ایران شناخته شده است و شهرستان بروجرد، در سال ۱۳۹۸ به عنوان شهرملی ورشو ثبت گردید و فنون ساخت سماور خمره‌ای ورشو بروجرد در سال ۱۳۹۹ در فهرست آثار ملی کشور جا گرفت.

تغییر ماهیت سبک‌های زندگی مدرن، موجب شده تا جایگاه صنایع دستی در زندگی نیز دچار تغییر و تحول شود، به گونه‌ای که گرایش به صنایع دستی، صرفا جنبه‌ی تزئینی و فانتزی پیدا کرده است و نه کاربردی. بر این اساس و همچنین به دلیل هزینه گزاف خرید اقلام دست‌سازِ ورشو و ورود نمونه‌های خارجی در بازار مصرف، می‌توان گفت که امروزه هنر ورشوسازی، از جمله هنر ساخت سماور ورشو به‌تدریج با کم‌توجهی مواجه شده است.

سماور خمره‌ای ورشو یکی از دست ساخته‌های سنتی شهرستان بروجرد در استان لرستان است. ورشوسازی صنعتی است که در لرستان سابقه چند صدساله دارد. ورشو در واقع نوعی فلز سفید است که همچون نقره به نظر رسیده و از ترکیب ۲۰درصد نیکل، ۳۵درصد روی و ۴۵درصد مس تشکیل می‌شود.

این فلز، قابلیت چکش‌خواری و همچنین نقطه ذوب پایینی دارد. ورق‌های ورشو با استفاده از فن چکش‌کاری و خم‌کاری با دستگاه‌های ساده و نیروی بازوی هنرمند، به آثاری همچون سینی، دیس، بشقاب، قاشق و چنگال، سماور، قوری، زیر سماوری، چای‌دان، قندان، استکان، گلاب‌پاش، آفتابه لگن، سرمه‌دان و … تبدیل شده و عرضه می‌شوند.

ساخت قطعات سماور خمره‌ای در چند مرحله انجام می‌گیرد که در تمام این مراحل عملِ برش ورشو، حرارت دادن، چکش کاری و تمیزکاری به صورت یکسان برای همۀ قطعات تکرار می‌شود.

در قدم اول طرح سماور بر اساس اندازه دلخواه بر روی کاغذ کشیده شده و سپس ساخت آن توسط هنرمند ورشو ساز شروع می‌شود. به دلیل وارد نشدن ورق ورشو به ایران، برای تهیه مواد اولیه، جهت برش و ساخت سماور، از سینی‌های قدیمی و بزرگ که به هر دلیلی آسیب دیده‌اند، استفاده می‌شود. به این صورت که لبۀ دالبری سینی‌ها را برش داده و در صورت انحنای کف‌سینی اندکی عمل چکش کاری بر روی آن صورت می‌گیرد تا سطح مستطیل شکل و صاف به دست آید. برش‌کاری در گذشته به وسیله قیچی‌های مخصوص و در حال حاضر به وسیلۀ دستگاه برش صورت می‌گیرد.

مرحلۀ نخست: بدنه یا تنه‌ی سماور اولین قطع‌ه‌ای است که ساخته می‌شود. استاد ورشوساز، اندازه‌های مورد نظر بر اساس قالب بدنه و یا تنه را بر روی صفحه آماده شده از سینی‌های کهنه، با دقت علامت‌گذاری کرده و با قیچی برش می‌زند.

بعد از انجام عملیات برش تنه سماور بر روی لبه‌های عرضی آن، که در ابتدا به شکل یک ورق مستطیل است، چند دندانه به وسیله قیچی به وجود می‌آید. سپس دندانه‌ها را در هم فرو کرده تا ورق مستطیل به ورق استوانه‌ای مبدل شود.

بعد از اتصال دندانه‌ها و تشکیل استوانۀ بدنه سماور، محل اتصال دندانه‌ها را به وسیله قالب تنه میله قطور فلزی که برای ثابت نگه‌داشتن، آن را با فشار درون ظرف استوانه‌ای شکل که از گِل‌رس پر شده است، فرو می‌برند و ضربات چکش، محکم کرده تا دندانه‌ها به خوبی درون هم رفته و شکل بدنه سماور اصطلاحاً گرد شود. حالا نوبت به لحیم کاری محل اتصال دندانه‌ها می‌رسد، برای این منظور، ابتدا ورقی نازک از جنس برنج را بریده و با ضربات چکش تخت می‌کنند تا نازک شده و زودتر ذوب شود. بیرون بدنه سماور (استوانه) بر روی محل اتصال دندانه‌ها را، پودر تنه‌کار و داخل بدنه استونه‌ای شکل سماور بر روی محل اتصال را، ورق بریده شده برنج-به اندازه چند میلیمتر و پودر تنه‌کار، می‌ریزند و سپس آن را درون کورۀ دستی که به وسیله ذغال افروخته می‌شود، می‌گذارند. تا تکه‌های برنج ذوب شده و دندانه‌ها بر روی هم جوش بخورد.

بعد از انجام این عملیات، استاد کار هنرمند مقداری صبر کرده تا دمای استوانه پایین بیاید و سرد بشود، سپس به وسیله قالب تنه، و با کمک ضربات چکش، محل جوش و اتصال دندانه‌ها را صاف و یک دست می‌کنند. بدنه سماور در اثر چکش‌کاری دچار شکنندگی می‌شود. برای رفع این نقص، بدنه را دوباره حرارت داده و سپس، آن را درون ظرف آب سرد فرو برده تا سرد بشود. و خشکی و شکنندگی آن کاهش پیدا بکند. عمل حرارت دادن و سرد کردن به وسیله آب سرد تا پایان عملیات ساخت سماور به صورت مستمر انجام می‌شود.

در ادامۀ کار ساخت سماور خمره‌ای، قسمت‌هایی از بدنه به وسیلۀ پرگار خط‌کشی شده و از روی خطوط مشخص شده و به وسیله ضربات چکش، عمل جمع شدن و باز شدن بدنه انجام می‌شود. جمع شدن بدنه سماور به وسیله پایین و یا انتهای چکش و باز شدن بدنه، به وسیله بالای چکش شکل می‌گیرد.

بعد از جمع شدن انت‌ها و ابتدای بدنه سماور که اصلی‌ترین قسمت آن محسوب می‌شود، استادکار ساعت‌ها و به طور حساب شده و بر اساس ضربات یکنواخت و فنی، بدنه سماور را آن‌گونه که می‌خواهد، شکل می‌دهد. عمل حرارت دادن و سرد کردن همچنان در بین کار و به صورت مستمر انجام می‌شود. چکش‌کاری تا زمانی ادامه می‌یابد که تنۀ سماور حالت خمره‌ای به خود بگیرد.

بعد از ساعت‌ها تلاش بی‌وقفه و شکل گیری نهایی بدنۀ سماور، استاد سماورساز با سوهان مخصوص زبری‌ها و جای ضربات چکش را صاف کرده تا سطح بدنه سماور صاف و یک‌دست بشود. حالا نوبت به زدودن لکه‌ها و سوخته‌های روی بدنه است که در اثر حرارت و چکش‌کاری به وجود آمده‌اند. برای رفع لکه‌ها، بدنه سماور را درون ظرفی پلاستیکی که از جوهرنمک ۳۰ درصد پرشده است، فرو برده و بعد از چند دقیقه آن را خارج کرده و با آب شستشو می‌دهند. سپس آن را با یک تکه پارچه پاک می‌کنند. بعد از این مرحله مجدداً عملیات چکش‌کاری بر روی بدنه به صورت منظم و متوالی آغاز می‌شود. تمیز کردن ورشو به وسیله جوهر نمک باعث می‌شود که اثر ضربات چکش مشخص شده و استادکار ضربات را به صورت یکنواخت و منظم بر روی بدنه، فرود بیاورد. بعد از چکش کاری تمام سطح بدنه سماور نوبت به سوهان‌کاری مجدد می‌رسد. به این ترتیب که تمام سطح بدنه سوهان کاری می‌شود.

بعد از ساخت بدنه سماور، نوبت به ساخت دیگر اجزا سماور می‌رسد. قدم بعدی، ساختن رابطی است که روزنه‌های هواکش روی آن تعبیه می‌شوند و در واقع کار اتصال بدنه به پایه سماور را انجام می‌دهد.

مرحله دوم: برای ساخت رابط بین بدنه و پایه، مانند مرحله پیش عملیات اندازه گذاری، برش، دندانه کردن، لحیم کاری، تشکیل استوانه، خط کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش‌کاری، حرارت‌دهی و سردکردن، شستشو با جوهرنمک و در نهایت، سوهان‌کاری، طبق روال، انجام می‌گیرد.

بعد از ساخت بدنه و رابط نوبت به ساخت بالای بدنه می‌رسد. این قسمت در واقع لبۀ زه‌مانندی است که برای زیباتر شدن بدنه ساخته می‌شود.

مرحله سوم: ساخت طوقه با لبۀ دالبری برای بالای بدنه با طراحی استاد سماورساز اجرا می‌شود. بدین‌گونه که اکثر عملیات صورت گرفته در مراحل پیش شامل اندازه‌گذاری، برش، خط‌کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت‌دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش‌کاری، حرارت‌دهی و سرد کردن، شستشو با جوهرنمک و در نهایت، سوهان‌کاری، انجام می‌شود. در این مرحله، تکنیک دندانه‌کردن و لحیم‌کاری صورت نمی‌گیرد. به دلیل اینکه برش ورق ورشو به صورت دایره‌ای شکل است و دارای حجم و بُعد نیست. بعد از برش و مشخص کردن خطوط به وسیلۀ پرگار وسط ورق دایره‌ای به وسیله انبر خالی شده و لبۀ خالی شده به وسیله چکش حالت می‌گیرد و به سمت بالا بر می‌گردد. سپس دالبرهایی به وسیله شابلون و پرگار در اطراف آن کشیده شده و بعد دالبرها به وسیله قیچی برش می‌خورند و سوهان‌کاری می‌شوند. استاد ورشوساز بر روی دالبرها و به وسیلۀ سمبه نقش می‌اندازد.

مرحله چهارم: در این مرحله استادکار به ساخت بادگیر جایی که قوری روی سماور قرار می‌گیرد می‌پردازد. بادگیر از دو قسمت تشکیل شده است. ۱) ابتدا بعد از عملیات اندازه‌گذاری، برش، دندانه‌کردن، سفت‌کاری، لحیم‌کاری، تشکیل استوانه، خط‌کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش کاری، حرارت دهی و سرد کردن، شستشو با جوهر نمک و در نهایت، سوهان کاری، طبق روال، انجام می‌شود. ۲)سپس قاب دایره‌ای شکلی به همان صورت که در مرحلۀ سوم گفته شد ساخته شده و بر روی بادگیر قرار می‌گیرد. و بعد لبه‌های قاب بر روی لبۀ بادگیر پرچ می‌شود. قاب دایره‌ای‌شکل به دلیل استحکام بیشتر بادگیر ساخته شده و همچنین باعث می‌شود که انواع قوری از جمله کوچک و بزرگ، راحت‌تر بر روی آن قرار بگیرند.

مرحله پنجم: اکنون نوبت به ساخت درب سماور می‌رسد. درب سماور در سه مرحله ساخته می‌شود: برای ساخت آن، ۱) ابتدا به اندازه مناسب بدنه سماور، ورق ورشو به صورت دایره‌ای شکل برش داده شده و سپس به اندازه دهانه پایین بادگیر- جایی که بر روی درب قرار می‌گیرد. طرح دایره‌ای به وسیله پرگار بر روی آن رسم می‌شود. سپس عملیات خط کشی بعضی خطوط با پرگار، حالت دهی و باز و جمع کردن به وسیله چکش کاری، حرارت دهی و سرد کردن، شستشو با جوهر نمک و در نهایت، سوهان‌کاری، طبق روال، انجام می‌شود. بعد از فرم دهی درب سماور، محل قرارگیری بادگیر بر روی آن را با پرگار مشخص کرده و برش می‌دهند تا محل قرار گرفتن بادگیر سوراخ بشود. ۲) برای اتصال بادگیر به درب سماور، استادکار پایۀ استوانه‌ای شکل را همان‌گونه که قبلا گفته شد ساخته و اجرا می‌کند. و در نهایت لبه‌های پایه بادگیر و درب سماور را به وسیلۀ ضربات چکش بر روی هم پرچ می‌کند. ۳) حالا نوبت ساخت (شرفه) پایه‌ای است که برای اتصال درب سماور به طوقۀ دالبری که قبلا ساخته شد، پایه را مبنی بر استوانه‌هایی که قبلا برای دیگر اجزا سماور، تهیه شد، می‌سازند. بعد از اتصال هر سه قسمت درب سماور به وسیله پرچ کردن و ضربات چکش، آن را به قسمت دالبری اضافه کرده و درب سماور را آماده می‌کنند.

مرحله ششم: ساخت تنوره توسط استاد کار مرحلۀ بعدی است. به دلیل اینکه، تنوره در معرض حرارت قرار دارد و دیده نمی‌شود، آن را از ورق ضخیم‌تری از آلیاژ برنج می‌سازند. تنوره از دو قسمت استوانه‌ای شکل ساخته شده و در نهایت به هم جوش داده می‌شود. هر دو استوانه به همان شیوۀ قطعات قبلی ساخته شده و جوش می‌خورند. از آنجایی که تنوره از داخل به ذغال و از قسمت بدنه بیرونی با آب در تماس است باید به گونه‌ای ساخته شده و جوش بخورد که آب به هیچ عنوان درون ذغال و آتش نفوذ نکند و موجب خاموش شدن آن نشود.

مرحله هفتم: بعد از انجام مراحل فوق نوبت به ساخت قطعاتی می‌رسد که به صورت ریخته‌گری و در کارگاه‌ها تولید و ساخته می‌شوند، مانند: کَعب (پایه سماور)، شیر سماور، بخارگیر و دستگیره‌ها.

برای تولید قطعات ریخته‌گری، ابتدا ضایعات ورشو که اصطلاحا دَمِ‌قیچی هستند، را در کوره‌های ریخته‌گری و در دمای حدودا ۷۰۰ درجه به صورت مذاب درآورده و سپس در قالب‌های مخصوص می‌ریزند. بعد از آماده شدن قطعات ریخته‌گری، اضافات آن‌ها به وسیله سمباده و سوهان‌کشی پاک شده و از بین می‌رود تا سطح آن صاف و صیقلی بشود.

مرحله هشتم: در این مرحله از کار تمامی قطعات ساخته شده به وسیله دستگاه چرخ‌کاری و ابزار مخصوص (رنده) لایه‌برداری، صاف و براق می‌شوند. بعد از چرخ‌کاری همه قطعات مجددا، سمباده‌کشی شده تا خط و خشِ به جا مانده در اثر رنده‌ها از بین رفته و سطوح کاملا صاف و صیقلی شود. واکس‌زنی به وسیله دستگاه فرچه، و با واکس مخصوص، آخرین مرحله برای صاف و آیینه‌ای شدن قطعات است.

مرحله نهم: ساخت دو شرفه (اتصالی استوانه‌ای شکل) برای بالا و پایین رابط بین کعب (پایه چهارگوش سماور) و بدنه سماور، که در مرحله دوم ساخته شد. در واقع دو شرفه در پایین و بالای رابط جوش می‌خورند و سپس از بالا به بدنه و تنۀ سماور و از پایین به کعب متصل می‌شوند بدون جوشکاری و تنها از طریق پرچ کردن لبه‌ها به همدیگر در انتهای رابط و جایی که شرفه به کعب (پایه سماور) متصل می‌شود و بعد تنوره بر روی آن قرار می‌گیرد یک ورقه گالوانیزه تعبیه شده و به وسیله سوهان سوراخ‌کاری می‌شود. این قسمت محل قرارگیری ذغال است.

برای بقیه تزیینات روی سماور که جنبۀ کاربردی نیز دارند، مانند سوراخ‌های روی بادگیر که برای بیرون رفتن بخار آب و حرارت استفاده می‌شوند از ابزاری مثل سوهان استفاده می‌شود.

مرحله دهم: اکنون که دیگر تمام اجزا سماور آماده شده است، نوبت به این رسیده که با اتصال همۀ قطعات، سماور آماده بشود. شیر سماور، دستۀ درب سماور، دستۀ بدنه سماور، درب انتهایی کعب (جایی که خاکستر در آن جمع می‌شود) و درب دریچه خروج بخار آب بر روی درب سماور، همه از اجزایی است که با روش پرچ شدن و یا آب کاری برنج (لحیم)، جهت جوش، بر روی سماور نصب می‌شوند.

بعد از نصب همه قطعات بیرونی سماور نوبت به تنوره می‌رسد، جهت این کار تنوره را با خمیری از گل‌رس به انتهای سماور می‌چسبانند و محکم می‌کنند تا تنوره هنگام ریختن سرب مذاب جابه‌جا نشود. سپس سرب مذاب را درون سماور خمره‌ای ریخته تا بعد از سرد و سخت شدن تنوره را محکم بگیرد.

ساخت سماور زغالی خمره‌ای ورشو به شیوه سنتی به اتمام رسیده و حالا دیگر آماده بهره‌برداری است.

* گزارش از زهره رستگارفرد، کارشناس‌ارشد ایران‌شناسی