بازی سنگ چلکا یا کوتور در هرمزگان

انسان‌ها در هر مکان و هرزمان برای گذراندن اوقات فراغت خود چاره‌اندیشی‌هایی می‌کنند. ازجمله این برنامه‌ها، بازی‌های سرگرم‌کننده است که درجاهای مختلف از تنوع ویژه‌ای برخوردار هستند.

بازی‌های سنتی اکثراً به‌صورت دسته‌جمعی و گروهی انجام می‌شود و کمتر جنبه انفرادی دارند. زمانی جنبه قهرمانی دارند و گاهی نیز صرفاً جنبه تفریحی و سرگرمی و یا در مراسم مختلف جایگاهی به خود اختصاص می‌دهند.

در بازی‌های سنتی همیشه بازی‌های دقیق و ظریف، دخترانه و بازی‌های قهرمانی بیشتر مخصوص پسران است. گرچه امروزه اسباب‌بازی‌ها و سرگرمی‌های مدرن جایگزین بازی‌های سنتی شده است. سنگ‌های بازی جای خود را به سرگرمی‌های شبح بازی و شطرنج و… داده و عروسک‌های کوکی بازاری جایگزین عروسک‌های چوبی ابتکاری دختربچه‌ها شده است.

در استان هرمزگان بازی‌هایی سنتی و محلی از تنوع خاصی برخوردار است که در اینجا به معرفی بازی سنگ چلکا (sang cheleka) می‌پردازیم.

بازی سنگ چلکا یا کوتور یا یک قل دو قل_ یا سنگ چاک

این بازی مخصوص دختران نوجوان است و به‌صورت دونفره یا چهارنفره یا حتی ۱۰ نفره انجام می‌شود اما هرچه تعداد بازیکنان یک جمع کمتر باشد بازی بهتر انجام می‌شود.

برای انجام بازی ابتدا پنج سنگ کوچک اندازه حبه قند انتخاب می‌شود و بازی به این صورت شروع می‌شود: در مرحله اول بنام یک دنگا (یک سنگ)، سنگ‌ها را به هوا پرتاب کرده (تا ارتفاع ۴۰ الی ۵۰ سانتی‌متر) تا بر روی زمین جلوی بازیگران بریزند سپس یکی از سنگ‌ها را از زمین برداشته و بالا انداخته و ۴ سنگ دیگر را یکی‌یکی از زمین‌بر می‌دارند که برداشتن یکی‌یکی سنگ‌ها با همان یک عدد سنگی که به هوا پرتاب می‌شود، برداشته می‌شوند. چنانچه در حین بالا انداختن سنگ و برداشتن سنگ‌های دیگر از زمین، سنگ از دست بازیکن به زمین بیافتد، بازیگر اول از دور بازی خارج می‌شود و اصطلاحاً می‌سوزد و باید کنار برود و اما اگر موفق شد، مرحله بعد دو دنگا (دو سنگ) است.

در مرحله دوم باز سنگ‌ها را روی زمین انداخته و یکی را به‌عنوان سنگ مادر انتخاب و به هوا پرتاب می‌کنند و این دفعه بایستی دوتادوتا سنگ‌ها را جمع کنند که جمعاً می‌شد دوتا دوتایی و اگر این مرحله با موفقیت انجام شد مرحله بعدی سه دنگا یا سه‌تایی است.

در مرحله سه دُنگا باز به همان صورت سنگ‌ها را انداخته و یکی را جهت پرتاب به هوابر می‌دارند و این دفعه چون در مرحله سه دنگا است بایستی با سنگی که به هوا پرتاب می‌شود یک‌بار یک عدد از سنگ‌ها را و دفعه بعد سه تا را باهم بردارد.

بعد از گذراندن این مرحله چهار دنگا است که در این مرحله نیز طبق معمول دفعات قبل سنگ‌ها روی زمین ریخته می‌شود و یک سنگ جهت پرتاب برداشته می‌شود و انبار بالنگی که به هوا پرتاب می‌شود بازیکن باید ۴ سنگ روی زمین را یک‌دفعه جمع کند. بعد از گذر موفقیت‌آمیز از این مرحله بعدی عروسا است.

در مرحله عروسا سنگ‌ها را روی زمین می‌اندازد و بعد از یکی از دست‌ها را نزدیک سنگ‌ها در فاصله چند سانتی‌متری قرار می‌دهند به‌طوری‌که شصت دست و انگشت سبابه به‌طور عمودی بر روی زمین قرار می‌گیرند و بعد یکی از سنگ‌ها را جهت پرتاب برداشته و همانند مراحل قبلی سنگ را بالا انداخته ولی این دفعه بجای این‌که سنگ‌ها را یکی‌یکی بردارند آن‌ها را یکی‌یکی از محل خود جابه‌جا کرده و از دروازه بیرون می‌برند. آخرین سنگی که باید ببرد عروس است که باید با بیشترین ضربه از دروازه رد شود.

بعد از مرحله عروسا، مرحله ناخونک یا ناخن بازی است. در مرحله ناخن بازی بازیکن، ۴ عدد سنگ را در دست خود به‌صورت مشت نگه‌داشته و یک سنگ را بالا می‌اندازد و آن را می‌گیرد اگر از این مرحله رد شد به مرحله آخر بازی یعنی «پشتک» می‌رسد.

در مرحله پشتک بازیکن پنج عدد سنگ را کف دست گرفته و پرتاب می‌کند و سریعاً دستش را وارونه می‌کند به‌طوری‌که سنگ‌های معلق در هوا هنگام افتادن باید روی دستش قرار بگیرد. اگر در این مرحله هیچ‌کدام از سنگ‌های پرتاب‌شده روی دست بازیکن قرار نگیرد برد بازی باکسی است که بیشترین تعداد از سنگ‌های پرتاب‌شده روی دستش بماند.

اگر بازی دونفره باشد و نفر اول در مرحله یک دنگا بسوزد از دور بازی خارج نمی‌شود بلکه سنگ‌ها را به بازیکن دوم می‌دهد تا زمانی که بازیکن دوم نیز بسوزد و دوباره نفر اول صاحب بازی شود.

* گزارش: بهاره قربان جوشعار، کارشناس میراث‌فرهنگی

مرتبط:

بازی آرادان گِشدِی در روستای آقچی‌کند ابهر