محرم برای شیعیان داستانی است بی‌پایان. گویا زمین در این ماه، بخصوص ده روز اولش، ماتم‌زده و سرگردان است. همه در این روزها خیمه برپا کرده و سیاه می‌پوشند، علم‌گردانی می کنند و در سوگ اهل‌بیت عصمت و طهارت (علیه‌السلام) سوگواری می‌کنند.

در جنوب ایران، در شمال شرقی تنگه هرمز، شهرستانی مرزی به‌نام میناب واقع است که در پاس داشت واقعه عاشورا، از قرون گذشته آیین‌هایی را برگزار می‌کند. بر اساس شواهد، شهرستان میناب در برپایی نمایش‌های آیینی در استان هرمزگان پیشتاز بوده است. نمونه‌هایی از آن، مراسم علم‌گردانی پیامبر (ص)، رقص پا تابوتی و شیر و کتل است که با تغییرات اندکی از دوران آل‌بویه باقی‌مانده است. این مراسم پرشورترین آیین‌های محرم در میناب است که در روزهای پنجم و دهم محرم برگزار می‌شود و جمعیت کثیری از عزاداران را از مناطق مختلف استان هرمزگان به میناب می‌کشاند. در اینجا به معرفی یکی از این آیین‌ها می‌پردازیم.

علم پیامبر (ص) 

«علم‌گردانی» آیینی است که در تمامی نقاط میناب در طول دهه محرم به اجرا درمی‌آید. تکیه‌ها، حسینیه‌ها و مساجد در میناب، هرکدام علم اختصاصی دارند. غالباً از روز اول محرم چوبه علم را در آب روان غسل داده و آن را با پارچه‌های رنگارنگ می‌پوشانند و برای عزاداری ماه محرم آماده می‌کنند.

در روزگار گذشته مراسم علم‌گردانی با قداست ویژه‌ای انجام می‌شد و حرمت آن را پاس می‌داشتند.

در روز پنجم محرم، مراسم «علم پیامبر (ص)» با تشریفات خاصی به اجرا درمی‌آید.

علم‌گردانی یکی از بزرگ‌ترین مراسم عزاداری کشورمان در دهه محرم محسوب می‌شود. در این روز جمعیت بسیاری از نقاط مختلف خود را به مکان مشخصی در شهر میناب می‌رسانند و آماده برگزاری این آیین بزرگ می‌شوند.

طبق رسم و سنتی که از روزگاران کهن در شهر میناب برجای‌مانده است، در روز پنجم محرم، همه علم‌ها از حسینیه‌ها و تکیه‌های مختلف، از شهر و روستا، در محلی به نام «ماتم قلعه»، در مرکز شهر، در کنار هم قرار می‌گیرند و هیئت‌های عزاداری دورهم جمع می‌شوند تا در مراسم «علم پیامبر (صلی‌الله علیه و آلِ و سلم)» که همه‌ساله در این روز خاص برگزار می‌شود، شرکت کنند.

نحوه برپا کردن علم و انتقال آن به مکان موردنظر به این شرح است: صبح روز پنجم محرم، پایه چوبی علم پیامبر (صلی‌الله علیه و آلِ و سلم) را که طول آن به ۶ متر می‌رسد، پس از یک سال انتظار، از درون حسینیه بیرون می‌آورند و پس از شست‌وشو در آب رودخانه شهر، آن را به سوی «حسینیه میانی» می‌برند. سپس با پارچه، خلخال‌های نقره‌ای دایره مانند و بندهای نخی تابیده آن را تزیین می‌کنند. در بعدازظهر همان روز مردم در مکان موردنظر اجتماع می‌کنند. در این هنگام مردم ذکرها و نوحه‌های مختلف سر می‌دهند و با سبک بومی، عزاداری می‌نمایند؛ زمانی که این مراسم با کثرت جمعیت در حال برگزاری است، علم حضرت صاحب زمان (عج) را از «حسینیه لب رودخانه» میناب بیرون می‌آورند و به استقبال سایر علم‌ها می‌برند. چون معتقدند به لحاظ اینکه حضرت مهدی (عج) از دیگر امامان کوچک‌تر است باید برای سلام کردن به دیگر امامان و پیامبر (ص) پیش‌قدم شود. به همین شیوه علم هر امامی را که کوچک‌تر است به استقبال علم دیگر امامان و پیامبر (ص) می‌برند و سلام می‌دهند. سپس عزاداری در مقابل حسینیه میانی، تا غروب آفتاب ادامه می‌یابد.

از روز پنجم محرم حضور مردم در حسینیه‌ها، مساجد و تکایا بیشتر می‌شود و با شور و هیجان وصف‌ناشدنی در مراسم شرکت می‌کنند و در وصف شهیدان کربلا نوحه‌سرایی کرده و بر سروصورت می‌زنند و اشک می‌ریزند.

روز نهم محرم علم پیامبر (ص) را از مجلس مردانه بیرون می‌آورند و به مجلس زنانه که در آن نزدیکی است، می‌برند. علم حضرت ابوالفضل (ع) «جریده» (علمی با پایه‌ای نیزه‌ای که بلندی آن به حدود دو متر می‌رسد) هم در مجلس زنانه است. هر دو علم (علم پیامبر (ص) و علم ابوالفضل (ع)) را در وسط حیاط مسجد قرار می‌دهند. مزدان حلقه‌وار علم‌ها را احاطه کرده و به سینه‌زنی می‌پردازند.

پس از مدتی سینه‌زنی، علم‌ها را به داخل مسجد می‌برند و روی صندلی قرار می‌دهند و روضه‌خوانی می‌کنند. بعد از پایان روضه، نخست مردها علم را زیارت کرده و از زیر آن عبور می‌کنند، سپس نوبت خانم‌ها می‌رسد، به این نحو که علم را بوسیده و از زیر آن می‌گذرند. در باور مردم زن‌های باردار مجاز نیستند از زیر علم عبور کنند، چون باعث سقط‌جنین آن‌ها می‌شود. البته چنین باورهای عامیانه‌ای در طول زمان به‌وجود آمده و منشأ و مأخذ معتبری ندارد.

* گزارش از عباس کریمی حاجی خادمی

مرتبط:

آیین‌های سنتی ماه محرم در کهگیلویه و بویراحمد

واقعه عاشورا در پرده نقاشی قهوه‌خانه‌ای موزه گرمابه پهنه سمنان

واقعه عاشورا از مهم‌ترین وقایع مربوط به خاندان پیامبر (ص) است که در دوره‌های مختلف در ایران مورد توجه هنرمندان قرار گرفته است.

اهمیت واقعه عاشورا برای همیشه ریشه‌های مذهب شیعه را تقویت کرد و الگویی برای مقاومت برای شیعیان سراسر جهان شد. یکی از دوره‌هایی که شرایط سیاسی اجتماعی آن بستر ظهور نقاشی‌هایی با مضمون عاشورا را به وجود آورد، دوره قاجار بود. از جمله روش‌هایی که برای تصویر کردن موضوعات و وقایع مذهبی به کار گرفته‌شده، روش نقاشی قهوه‌خانه‌ای، نقاشی پشت شیشه و نقاشی چاپ سنگی است. در این قسمت از بررسی پرده نقاشی قهوه‌خانه‌ای موزه گرمابه پهنه سمنان، به معرفی مجموعه‌ای از حوادث واقعه عاشورا که در این پرده به تصویر درآمده است می‌پردازیم. در این بخش، تصویر چند واقعه و روایت رزم در هم ترکیب‌شده چنان‌که در تصویری امام حسین (ع) در دو صحنه ظاهر می‌شود: در سمت چپ بالای پرده، سوار بر اسب حضرت علی‌اصغر را روی دست بلند کرده و اندکی پایین‌تر نعش حضرت علی‌اکبر را به آغوش کشیده است.

حضرت سیدالشهدا و علی‌اصغر

در گوشه سمت چپ و بالای پرده، امام حسین (ع) سوار بر ذوالجناح با هاله‌ای از نور دور سر، درحالی‌که علی‌اصغر طفل خردسال و تشنه خود را به بازوی راست و نیزه‌ای در دست چپ دارد، در حال خداحافظی است و درویش کابلی با عبایی قهوه‌ای، کلاهی قرمز و با تبر و کشکول پر از آب به یاری امام حسین (ع) آمده است. با اندکی فاصله در نیمه مقابل، لشکریان دشمن به سرکردگی عمر بن سعد که با عبا و دستاری قهوه‌ای بر سر و محاسن سفید بر روی اسب نشسته قرارگرفته‌اند. یکی از اشقیا به نام حرمله با لباس و کلاه‌خود رزم بر تن و با تیر و کمانی در دست، در حال نشانه گرفتن گلوی علی‌اصغر بر روی زمین نشسته است. حرمله بن کاهل اسدی در نبرد کربلا جزو لشکر عمر بن سعد و قاتل علی‌اصغر فرزند امام حسین (ع) بود.

عبدالله بن‌حسین معروف به علی‌اصغر نام کوچک‌ترین فرزند حسین بن علی است که در شش‌ماهگی در کربلا شهید شد. در روز عاشورا علی‌اصغر از تشنگی بی‌تاب شده و امام حسین (ع) برای گرفتن آب او را به میدان جنگ برده و بر دستان خود قرار می‌دهد. عمر سعد به حرمله دستور پرتاب تیر و کشتن علی‌اصغر را می‌دهد.

درویش کابلی کسی است که قصد زیارت بارگاه حضرت علی (ع) را دارد و از کشمیر هند عازم نجف است. در کربلا توقفی می‌کند و از ماجرای عاشورا متأثر می‌شود و پس از گفت‌وگوی کوتاهی که میان او و سیدالشهدا انجام می‌شود، عزم خود را جزم می‌کند تا با دشمنان وی مبارزه کند و وارد میدان جنگ می‌شود و به شهادت می‌رسد.

دارالانتقام مختار

در قسمت میانه و بالای کادر، داستان قیام مختار و انتقام یاران امام حسین (ع) و نوع کشته شدن و انتقام‌گیری از هرکدام از ظالمان، نشان داده‌شده است. پس از مرگ یزید، مختار با یاری شیعیان و گروهی از ایرانیان، کوفه را تسخیر می‌کند و قاتلان شهیدان کربلا را به دست می‌آورد و همه را می‌کشد.

مختار با لباس رزم بر تن و شمشیری بر دست بر تخت نشسته است و سربازان او مشغول شکنجه و اعدام قاتلان حضرت امام حسین (ع) هستند. شکنجه و شمع آجین شدن بدن شمر که قاتل امام حسین در نبرد کربلا بود، در دیگ جوشاندن سنان بن انس که نقش مؤثری در کشتن اباعبدالله حسین داشت، تیرباران کردن و بریدن سر حرمله که به گلوی حضرت علی‌اصغر تیر پرتاب کرد و بریدن سر شبث که به‌صورت امام حسین (ع) شمشیر زد و دو شقه کردن ابن زیاد که بعد از یزید بیشترین نقش را در فاجعه عاشورا داشت و انتقام از دیگر اشقیا از نقوش به تصویر درآمده در این قسمت از پرده است.

نبرد حضرت قاسم (ع) با ازرق شامی و پسران

در این قسمت با صحنه نبرد حضرت قاسم با ازرق شامی روبرو هستیم. پیکر سوار بر اسب او در سمت راست تصویر و بالای کادر قرار دارد. نقاش برای آنکه جوانی او را نشان دهد چهره‌ای فاقد محاسن با هاله‌ای از نور در دور سرش ترسیم کرده است. در پس‌زمینه کادر تصویر پنج نفر از سپاهیان عمر سعد درحالی‌که توسط حضرت قاسم سرنگون شده‌اند مشاهده می‌شود.

قاسم ابن حسن از یاران عمویش حسین بن علی در واقعه عاشورا بود که در سن سیزده‌سالگی پس از نبرد با ازرق شامی توسط عمر بن سعد کشته شد. یکی از خوارج به نام ازرق شامی که از فرماندهان سپاه عمر بن سعد بود و به جنگاوری در میان عرب مشهور بود مسئول کشتن قاسم شد. ازرق چهار پسرش را تک‌تک به میدان فرستاد و در نهایت او و چهار پسرش همگی به دست حضرت قاسم (ع) کشته شدند. بعد از این نبرد حیرت‌انگیز سپاهیان عمر ابن سعد قاسم را دوره کرده و او را به شهادت رساندند.

تیر خوردن علی‌اکبر

در قسمت چپ و میانی پرده، حضرت علی‌اکبر (ع) در قالب جوانی تنومند درحالی‌که لباس رزم بر تن دارد و چندین تیر به پیکر ایشان اصابت کرده و به‌شدت مجروح شده، به تصویر درآمده است.

چهره ایشان بدون محاسن (کنایه از سن کم) با چشمانی درشت، ابروان هلالی، بینی باریک و هاله قدسی پیرامون سر تصویر شده است. بالای سر ایشان امام حسین (ع) با لباسی سفید بر تن، دستاری سبز و هاله‌ای نورانی بر گرد سر، محاسن و چشم و ابروی مشکی و یک خال مشکی بر روی گونه و شمشیری در دست راست، درحالی‌که بر بالین حضرت نشسته و ایشان را در آغوش گرفته به تصویر درآمده است. در کنار پیکر حضرت علی‌اکبر چندین داستان در زمان و مکان‌های مختلف درهم‌آمیخته می‌شود و چندین صحنه از واقعه نبرد و شهادت ایشان هم‌زمان و یک‌جا مطرح می‌شود. در کنار پیکر حضرت علی‌اکبر (ع) مادرش‌ام لیلا با چادرمشکی با هاله‌ای نورانی بر گرد سر، قبل از رفتن به نبرد با فرزندش وداع می‌کند و در صحنه‌ای دیگر‌ام لیلا به همراه زن نصرانی که لباسی قرمز بر تن و تاجی بر سر دارد، در کنار پیکر فرزند در حال شیون و عزاداری نشسته‌اند.

علی‌اکبر (ع)، بزرگ‌ترین پسر امام حسین (ع) و از نظر صورت و سیرت و سخن گفتن، شبیه‌ترین شخص به پیامبر (ص) بود. علی‌اکبر (ع) در واقعه عاشورا، از ارکان سپاه امام حسین (ع) به شمار می‌رفت. بر عهده گرفتن مسئولیت آب‌رسانی به خیمه‌ها در شب عاشورا و همچنین داوطلب شدن ایشان برای شهادت پیش از دیگر بنی‌هاشم از جمله دلاوری‌های آن حضرت است. در میدان نبرد برخلاف اصولِ جنگِ جوانمردانه، جمعی از اشقیاء اطراف حضرت علی‌اکبر را احاطه می‌کنند بااین‌حال او دلاورانه می‌جنگد و تعداد زیادی از اشقیاء را به هلاکت می‌رساند و سرانجام بر اثر ضربت شمشیری که بر سرش اصابت می‌کند به شهادت می‌رسد.

زن نصرانی

روزی یک زن نصرانی با کنیز خود به‌قصد گردش به صحرا می‌رود. اتفاقاً به‌جایی می‌رسند که زمین کربلاست. زن نصرانی از کنیزش آب می‌طلبد. کنیز آب می‌آورد اما آب با خون آمیخته است. در آن هنگام جبرئیل با فوجی از ملائکه نازل می‌شوند. حضرت زهرا (س) نیز با حضرت عیسی و ابراهیم خلیل و جمعی از پیامبران از عالم غیب می‌آیند و همه با هم به عزاداری مشغول می‌شوند. زن نصرانی با دیدن این وقایع مسلمان می‌شود. در بعضی از نسخه‌ها زن نصرانی این واقعه را در خواب می‌بیند.

نبرد حضرت ابوالفضل العباس (ع) با مارد ابن صدیف

بزرگ‌ترین تصویر در مرکز تابلو، مربوط به جنگ حضرت علی‌اکبر (ع) با مارد بن سدیف است. عباس بن علی (ع) در قالب مردی قوی بدن، با محاسن و چشم و ابروی مشکی و دارای یک خال مشکی بر روی گونه، چهره در کمال آرامش و شجاعت و زیبایی، کلاه خودی به رنگ تیره مزین به دو پررنگی بر سر، هاله تقدس دور سر، سوار بر اسب، در یک دست شمشیری که درون سینه مارد فرورفته و روی بازوی همان دست مشک آب به رنگ قهوه‌ای و در دست دیگر علم یا پرچم سبز مزین به آیه شریفه «نصر من الله و فتح قریب» به تصویر کشیده شده است و در مقابل ایشان مارد بن سدیف از جمله دلیران لشکر عمر بن سعد، در قالب مردی تنومند با سبیل مشکی، چهره در نهایت بی‌قراری و وحشت و زشتی، سوار بر اسب درحالی‌که شمشیر حضرت عباس (ع) از فرق سر تا وسط سینه وی را شکافته و در میانه قفسه سینه وی قرار دارد و خون وی جاری است، با یک دست شمشیرش را بالا برده و سپری در دست دیگر، قرار دارد. تصویرگران اصرار داشتند شمشیر را درون سینه مارد در حالی تصویر کنند که از فرق سر تا سینه او را شکافته و بدن وی را به دونیم کرده است. ترسیم قتل مارد به این شکل، در حقیقت اصرار به نشان دادن نابود شدن سپاه کفر، نفاق، فساد، ظلم و… به دست حضرت عباس (ع) یا نابود شدن سپاه شر توسط سپاه خیر به فرماندهی حضرت عباس (ع) است. در شمایل‌نگاری سنتی باید اسب حضرت عباس (ع) سفید و اسب مارد سیاه یا قهوه‌ای باشد که خود نمادی رنگی برای نشان دادن قرارگیری باطل و حق در مقابل یکدیگر است. حضرت ابوالفضل عباس (ع) وارث جوانمردی امام علی (ع)، فرمانده سپاه حق و سقای تشنه‌لبان کربلا در روز واقعه عاشورا ، جوانمردانه سپاه حق را فرماندهی کرد و جوانمردانه جنگید تا سپاه باطل را نابود سازد و آخرین مرد سپاه حق پیش از امام حسین (ع) بود که خون خویش را در راه حمایت از حق و امام زمان خویش بذل کرد. کشته شدن مارد به دست عباس، به‌اندازه کشتار یک لشکر، داغ بر دل دشمن گذاشته است.

* گزارش از راضیه طاهری، کارشناس حفاظت و مرمت آثار تاریخی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان

مرتبط:

داستان‌های جذاب مذهبی در تابلوی نقاشی قهوه‌خانه‌ای موزه گرمابه سمنان

رودخانه تنگ سرخ شیراز از چشمه هایی منشا میگیرد که در دل کوههای سیلیسی واقع در پشت کوه سرخ قرار دارند. این چشمه ها حد واسط کوه دراک و تنگ سرخ هستند اما در تنگه ای که این چشمه ها قرار دارند بیشتر رو به کوه دراک هستند. آب این چشمه ها در بستر رودخانه تنگ سرخ جاری میشود تا پس از طی مسیری ابتدا به محل سد مسکوت مانده تنگ سرخ برسد و سپس از زیر پل اتوبان حسینی الهاشمی گذشته و به شاخه اصلی رودخانه خشک تبدیل شود. آب این چشمه ها در اواسط این مسیر در بستر رودخانه فرو میرود بطوریکه در اواخر بهار که بارشهای فصلی دیگر این چشمه ها را یاری نمی کنند این رودخانه کاملا در اواسط مسیر خشک می افتد.

در انتها با ملحق شدن این رودخانه به نهر اعظم که از رودهای دایمی شیراز بود و اکنون در اثر خشکسالی ها خشک شده است، رودخانه خشک بزرگتر شده و پس از طی مسیری از درون دل شهر شیراز به دریاچه مهارلو (دریاچه نمک) میریزد.

سفرنامه:

۱۳۶۹/۰۶/۰۲

صبح ساعت  ۶:۳۰  بعد از جمع شدن خانواده ها از منزل ما به سمت اردکان حرکت کردیم. ابتدا ساعت  ۷:۰۰  بود که به فلکه قصردشت رسیدیم و پس از کمی تامل به سمت اردکان حرکت کردیم و ساعت ۸:۳۰ به اردکان رسیدیم  و چیزهایی که کمبود  داشتیم تهیه  کرده و سپس به سمت جاده یاسوج حرکت کردیم. قرار بود که  به آخر تنگ تیزاب برویم که به علت بودن بچه کوچک و نبودن مرد به اندازه کافی صلاح را در این دانستیم که به تنگ سرخ برویم ؛ ساعت ۹:۳۰ به تنگ سرخ رسیدیم.

تنگ سرخ حدودا” در ۳۵ کیلومتری اردکان واقع شده است و آب از درون تنگ به سمت داخل آن جریان دارد. پس از پیاده  شدن در اولین پیچ های گردنه ( ماه پرویز )  در سمت راست از شیب پائین رفتیم و در کنار رودخانه و چشمه  صبحانه را صرف کردیم ؛ سپس در ادامه مسیر رودخانه حرکت کردیم.

ساعت ۱۲:۰۰ بود که پس از حدودا” ۵ کیلومتر به مکانی رسیدیم که پوشش گیاهی زیادی داشت و به سمت رودخانه تغییر مسیر دادیم و در کنار رودخانه و در زیر درختان بید اطراق کردیم. دست راستمان نیز در دو طرف رودخانه چشمه ای پیدا کردیم که آب مناسب جهت بچه ها و آشامیدن را تامین می کرد. تا شب با شنا کردن و ماهیگیری روز را گذراندیم و شب تا صبح نیز من با یکی دو نفر در کنار آتش شب را به صبح رساندیم، البته نزدیکی های صبح استراحت کوچکی کردیم. پس از بیدار شدن همگی،  ساعت  ۸:۳۰  در مسیر رودخانه من با تعدادی از بچه ها که مایل به آمدن بودند حرکت کردیم. مسیر رودخانه جالب بود، گاه باریک و گاه پهن می شد در نهایت نیز وارد تنگ شدیم که از دور جالب بود و البته  بعد ها متوجه شدم که این آب با یک آب دیگر ادقام می شود و در تنگی که گفته شد و در جلوی ما بود منطقه زیبایی را بوجود می آورند.

ساعت ۱۱:۳۰ بود که از همان مکان به سمت محل اطراق حرکت کردیم و ساعت ۱۲:۳۰ به مکان اطراق رسیدیم و پس از صرف نهار و جمع کردن وسایل  ساعت ۱۶:۰۰ به سمت جاده راه افتادیم . در ساعت ۱۷:۰۰ به جاده آسفالت رسیدیم و پس از سوار شدن در یک مینی بوس به سمت شیراز حرکت کردیم.

اعضا ی شرکت کننده در این سفر ۱۲ نفر بودند که شامل خانواده های:

-هنری

– قاجار

– خردمند

-الیاسی

-عطوفت

-زارعیان

– سفیدبخت

– درودچی

– بورنجانی

مرتبط:

خانه فروغ الملک شیراز

سفرنامه ی سیوند

سفرنامه ی غار های عجیب فارس

مردم شهرستان‌های فارس هرساله با آغاز ایام سوگواری سیدالشهدا با برپا کردن خیمه‌ها و آذین‌بندی هیئت‌ها، سیاه‌بندی تکیه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها و نصب پرچم‌های عزا بر در منازل، به استقبال این ایام می‌روند.

مردم این دیار در این ایام با حضور در محل‌های عزاداری و تشکیل مجالس نوحه‌سرایی و سینه‌زنی به ابراز ارادت خود به سید و سالار شهیدان می‌پردازند.

سبک خاص برگزاری برخی از آیین‌های سنتی که مردم فارس در این ایام برگزار می‌کنند از قدمت زیادی برخوردار است که حتی نام تعدادی از آن‌ها در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

چارچوگردانی و چک چکو در استهبان، عم کبار و تعزیه در خرم‌بید، آیین خیمه‌های برافراشته و تعزیه در زرقان، تعزیه در صحرا رود فسا، مراسم عاشورا در روستای دوان کازرون، تعزیه در مرودشت مراسم پرچم سرخ حسینی در فورگ داراب، مراسم عزاداری در لار، مراسم سینه‌زنی قطاری در شهر شیراز از آیین‌هایی است که در فهرست آثار معنوی کشور به‌عنوان آثار ناملموس به ثبت رسیده‌اند.

چک‌چکو

آیین چک چکو و چارچوگردانی یکی از آیین‌هایی است که آن را مردم استهبان برگزار می‌کنند.

امامزاده پیرمراد (ع) محل تجمع عزاداران حسینی این شهرستان است و آیین چک‌چکو که نشانه چکاچک شمشیر اشقیا و ضرب سم اسبان است در عصر عاشورا اجرا می‌شود.

این آیین هرچند قدمتی ۲۰۰ساله دارد اما هرسال با شور و حرارتی خاص توسط نوجوانان، جوانان و بزرگ‌سالان محله‌ها با تجمع در میدان اصلی شهر برگزار می‌شود.

چک‌چکو در فهرست آثار ملی ثبت‌شده است.

در این آیین که شکلی نمادین از اتفاقاتی است که در عصر عاشورا برای امام حسین (ع) و یاران باوفایشان رخ داد، عزاداران به‌صورت دایره حلقه می‌زنند و در دستانشان دو قطعه چوب یا سنگ می‌گیرند و با نوحه‌خوان همنوایی می‌کنند و قطعات چوب و سنگ را به هم می‌زنند، صدایی که از این حرکت به گوش می‌رسد نمادی از صدای سم اسبان و برخورد شمشیرها در عصر عاشوراست.

بر اساس روایت مورخان، پس از شهادت امام حسین (ع) لشکریان یزید به دستور شمر لعین با اسب‌هایشان بر جنازه شهدای کربلا تاختند و آیین چک‌چکو، واکنش به سم‌کوبی اسبان اشقیا بر بدن‌های مطهر اولیاست.

چارچو (نخل گردانی) 

آیین سنتی چارچوگردانی شب عاشورا نیز در حسینیه محله اَهر استهبان برگزار می‌شود.

چارچو از اتاقکی چوبی باکف مستطیلی تشکیل و بدنه آن از شیشه پوشیده شده است. در این مراسم از ابتدای شب دسته‌های عزادار، زنجیرزن و سینه‌زن به حسینیه محل چارچوگردانی می‌روند.

معمولاً این عزاداری‌ها با سینه‌زنی دایره شکل آغاز می‌شود و پس‌ازآن گروهی از جوانان درحالی‌که بر سر می‌زنند، این نوحه را تکرار می‌کنند، پس‌ازآن ۱۶ نفر از جوانان چهار طرف چارچو را بلند می‌کنند و وسط میدان می‌چرخانند.

پس از سه بار چرخش، چارچو را به‌جای خود در ساختمان حسینیه منتقل می‌کنند که تا سال دیگر در همان‌جا باقی می‌ماند.

مراسم عزاداری در روستای تاریخی دوان کازرون

اهالی روستای دوان کازرون نیز هرسال به یاد عاشورای حسینی مراسم ویژه‌ای به‌جا می‌آورند که قابل‌توجه است. آن‌ها تمام کوچه‌ها را غبارروبی و محل‌های عزاداری را سیاه‌پوش می‌کنند.

در دوان دو محله وجود دارد که محله پایین و بالا نامیده می‌شود. سینه‌زنی از شب هفتم محرم شروع می‌شود و گروه‌سنج و دمام‌زن در محل تجمع شروع به نواختن‌سنج و دمام می‌کنند، پس‌ازآن، مردم محله پایین در میدان کنار بقعه شاه سلیمان و مردم محله بالا در میدان کنار مسجد جامع دوان جمع می‌شوند.

محل تجمع عزاداران، میدانی است که وسط آن را سه دایره متحدالمرکز به فاصله چند متر تشکیل می‌دهد. دایره کوچک‌تر که در مرکز قرارگرفته محل سینه‌زنی کودکان، دایره دوم محل سینه‌زنی جوانان و دایره سوم که بزرگ‌تر است به بزرگان و ریش‌سفیدان اختصاص دارد. در این مراسم یک نفر تک‌خوان اشعار مراثی است و بقیه به او جواب می‌دهند.

تعزیه صحرا رود فسا

از دیگر مراسم‌های عزاداری ثبت‌شده در فهرست ملی کشور می‌توان به اجرای یکی از بزرگ‌ترین تعزیه‌های کشور در صحرا رود شهرستان فسا اشاره کرد.

این نمایش از آیین‌های عاشورا است و بسیاری مناطق فارس ازجمله لامرد، فسا، زرقان و شیراز شاهد اجرای تعزیه‌های بزرگ در سالیان طولانی بوده است. برخی قدمت مجالس شبیه‌خوانی در شهرستان فسا را با توجه به آثار باقی‌مانده، به بیش از ۲۰۰ سال تخمین زده‌اند.

عم کبار در خرم‌بید

مراسم عباس‌خواهی در زبان محلی عم کبار نام دارد که در شهرستان خرم‌بید بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد و یکی از باشکوه‌ترین مراسم در شمال استان فارس است.

واژه عم کبار که درواقع غم کویار است بنا بر اعتقاد عوام، خطاب به حضرت زینب (س) و منظور از یار، یار حضرت امام حسین (ع) یعنی حضرت ابوالفضل العباس (ع) است.

در این مراسم علم‌هایی از مناطق مختلف شهرستان به مسجد جامع شهر آورده می‌شود و عزاداران اشعار خود را می‌خوانند و یک نفر در وسط ایستاده و چند نفر دور علم حلقه می‌زنند و با حرکاتی خاص و خواندن اشعار مذهبی، به‌صورت گروهی دور علم می‌چرخند.

برافراشتن خیمه در زرقان

در زرقان، برافراشتن بیرق و چادرهای عزا، آیینی است که باسابقه چند صدساله در فهرست ملی ثبت‌شده است. ۲۷ ذی‌الحجه مردم در حسینیه این شهر با برافراشتن چادرهای بزرگ به پیشواز محرم می‌روند.

سینه‌زنی قطاری مردم شیراز

در شیراز نیز نوعی سینه‌زنی خاص شیرازی‌ها وجود دارد به نام قطاری، این نوع عزاداری به‌صورت دسته‌جمعی اجرا می‌شود و مسیر حرکت عزاداران دایره‌ای حلزونی و پیچ‌درپیچ است.

این نوع عزاداری در ماه محرم در چند مسجد و حسینیه شیراز همچنان برگزار می‌شود. این سینه‌زنی به شکل حلزونی اجرا می‌شود، یعنی ابتدا عزاداران می‌ایستند، دو گام برمی‌دارند و بر سینه می‌زنند و می‌گویند حَسیِن که البته همان حسین است پس‌ازآن در نیمه سینه‌زنی نفرات اول به نفرات آخر می‌رسند و چون به شکل حلزونی حرکت می‌کنند به رأس که رسید سینه‌زنی تمام می‌شود و این نوع سینه‌زنی اکنون در مسجد بغدادی در سردزک شیراز برگزار می‌شود.

سینه‌زنی سنتی لارستانی‌ها

ازجمله آیین‌های سنتی و دیرین که ریشه در فرهنگ و تاریخ و تمدن جنوب فارس دارد، عزاداری سنتی و سینه‌زنی مردم لارستان است، این آیین که با زمزمه نوحه‌های جان‌سوز همراه است هرسال در حسینیه‌ها و تکایای این دیار کهن به شکل آیینی برگزار می‌شود.

عزاداری محرم در لارستان غالباً در مناطق مختلف بنا بر ویژگی‌های اقلیمی، فرهنگی و یا جغرافیایی، متکثر و متنوع می‌شود. در بعضی مناطق دسته‌های سینه‌زنی ایستا و بی‌حرکت و در بعضی دیگر متحرک و درحرکت هستند، بعضی جاها ریتم ضربه به سینه، تخت است و بعضی جاها رقصان و مواج، در شهر لار که سینه‌زنی‌اش به‌عنوان نمونه کلی سینه‌زنی سنتی لارستان شناخته می‌شود، قریب به ده محله در قالب دو دسته جداگانه در مسیری مشخص حرکت و در یک مکان مشخص مراسم ختم را برگزار می‌کنند.

مراسم پرچم در فورگ داراب

در این مراسم سنتی و آیینی مردم شهر دوبرجی بخش فورگ بر اساس رسم دیرینه بیرق عزا را با چاووشی خوانی و نوحه‌سرایی روی پشت‌بام مهدیه شهر نصب می‌کنند و به استقبال ماه محرم می‌روند.

چاووش‌خوانی اول محرم در سوریان بوانات

چاووش‌خوانی یکی از آیین‌های قدیمی و سنتی در پاسداشت آغاز ماه محرم است و در اقدامی یکپارچه، چاوش‌خوانان و پیر غلامان منطقه از سه مسجد امام حسین (ع)، مسجد صاحب‌الزمان (عج) و مسجد جامع به‌طرف حسینیه امام صادق (ع) حرکت و در بین راه به گروهی از چاوش‌خوانان و همراهان که به‌عنوان سفیران محرم هستند با چاوشی‌خوانی و اهدای بیرق مشکی به اهالی و بازاریان برای نصب در سر در منازل و مغازه‌ها، خبر از شروع ماه محرم و عزای حسینی می‌دهند و به آنان می‌پیوندند.

علاوه بر آیین‌های یادشده تقریباً در همه شهرها و روستاهای استان فارس آیین‌هایی برگزار می‌شود که در نوع خود کم‌نظیر است، همه این آیین‌ها ریشه در فرهنگ ارادت و دوستی اهل‌بیت دارد، از فسا، داراب، نی‌ریز، زرین‌دشت در شرق فارس تا سپیدان، ممسنی، رستم، کازرون، در غرب و لار، لامرد، مهر، خنج، گراش و جهرم در جنوب همه دارای فرهنگ‌های مختلف و درعین‌حال متحد در برگزاری آیین‌های عاشورایی است.

آباده، اقلید، بوانات، خرم‌بید و پاسارگاد در شمال شیراز، مرودشت، سروستان، کوار، خرامه، فیروزآباد در نقاط مرکزی استان فارس و فراش‌بند و قیر و کارزین در جنوب غربی این استان همگی دارای آیین‌های خاص در ماه محرم هستند.

در مطالعات آیین‌های شیعی، بر دو وجه اهمیت اعتقادی آن‌ها و دیگری اهمیت تاریخی آن‌ها برای اجتماعات شیعی تأکید می‌شود. آیین‌های عاشورایی و عزاداری‌های محرم در راستای تعظیم شعائر دینی و در راستای تقویت بعد تاریخی و جنبه اعتقادی است که در هر شهر و روستا به‌نوعی جلوه‌گر می‌شود.

 

* گزارش از مژگان ثابت‌قدم، کارشناس مسئول ثبت میراث ناملموس و مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری وصنایع‌دستی استان فارس