مسجد ذوقبلتین که مسجد القبلاتین و یا مسجد القبلتین هم گفته می شود، این مسجد یکی از قدیمی ترین مساجد در اسلام است. اهمیت آن به این علت است که در بین نماز پیامبر (ص) دستور تغییر قبله یا جهت نماز از مسجد الاقصی به مسجدالحرام صادر شد. از آن پس به مسجد القبلاتین (مسجد دو قبله) معروف شد زیرا هر دو قبله در یک نماز واحد روبرو بودند.
مسجد ذوقبلتین کجاست؟
مسجد ذوقبلتین، مسجدی که در آن سمت نماز (قبله) مسلمانان از بیت المقدس به مکه تغییر پیدا کرد.
مسجد ذوقبلتین، از مساجد تاریخی اسلام در مدینه است.
جده: مدینه غنی از اماکن تاریخی اسلامی است که بازدیدکنندگان آن از شهر عربستان سعودی مرتباً به آنجا می روند.
این شهر تعالیم پیامبر و گسترش اسلام به تمام نقاط جهان را به آنها یادآوری می کند.
از جمله مکانهای دیدنی مدینه، مسجد ذوقبلتین یا مسجد دو قبله است. این یک مسجد مهم تاریخی است. این مسجد یکی از قدیمی ترین مساجد در اسلام است.
مسجد ذوقبلتین، توسط « سواد بن غانم بن کعب » در طول سال دوم هجری ساخته شده است، از نظر تاریخی برای مسلمانان مهم است زیرا در آنجا محل نزول قرآن برای حضرت محمد جهت تغییر جهت قبله است.
قبله یا مسیری که مسلمانان هنگام نماز رو به آن می ایستند، برای همیشه تغییر کرد، از بیت المقدس در اورشلیم به کعبه مقدس در مکه مکرمه.
این اتفاق در ۱۵ شعبان رخ داد، هنگامی که حضرت محمد در بین نماز ظهر (بعد از ظهر) اصحاب خود را رهبری کرد، سپس توسط یک مکاشفه قرآنی دستور داده شد که به سمت کعبه بتابد و نماز بخواند.
بنابراین، کعبه قبله همه مسلمانان در سراسر جهان شد.
این مسجد به دلیل این واقعه، مسجد دو قبله نامگذاری شد، زیرا بخشی از نماز رو به بیت المقدس خوانده شد و بقیه به طرف مکه بود.
خداوند مسأله تغيير قبله را داخل آيات ۱۴۲ – ۱۵۰ سوره بقره، بيان کرده است. در يکی از اين آيات خطاب به رسول خدا آمده است:
” قَدْ نَرَي تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْکِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللهُ بِغَافِل عَمَّا يَعْمَلُونَ ” (بقره : آیه ی ۱۴۴)
نگريستنت را به اطراف آسمان می بينيم. تو را به سوی قبله ای که می پسندی می گردانيم. پس روی به جانب مسجدالحرام کن. و هر جا که باشيد روی بدان جانب کنيد. اهل کتاب می دانند که اين دگرگونی به حق و از جانب پروردگارشان بوده است. و خدا از آنچه می کنند، غافل نيست.
ساختار مسجد ذوقبلتین
مسجد ذوقبلتین بسیار کوچکتر از مسجد قبا است. این ممکن است یکی از دلایلی باشد که در لیست مکان هایی که پیامبر (ص) بازدید از آنها را در مدینه توصیه کرده وجود ندارد.
فضای داخلی مسجد بسیار شبیه به مسجد احمد بن طولون و چند مسجد فاطمی در قاهره است
در سمت راست و چپ ورودی اصلی دو مناره وجود دارد. آنها به چهار مناره مسجد قبا شباهت دارند، هر چند تا حدودی کوتاه ترهستند. پایه های مناره ها مربع و شافت ها هشت ضلعی هستند. در هر مناره سه بالکن وجود دارد که دومین و سومین آن توسط مقرنس پشتیبانی می شود. بالکن اول نشان از انتقال از قاعده مربع به شافت هشت ضلعی است. این خود مربع است، در حالی که دو بالکن دیگر هشت ضلعی هستند.
“این مسجد می تواند ۲۰۰۰ نمازگزار را در خود جای دهد. نمازخانه اصلی دارای هندسه و تقارن متعامد سخت است که با استفاده از مناره های دوقلو و گنبدهای دوقلو برجسته می شود. محل زندگی و اقامت برای امام جماعت، موذن و سرایدار با احتیاط در یک بلوک در غرب سازه اصلی گروه بندی می شوند. اختلاف سطح در گوشه جنوب شرقی زمین زیر ساختمان برای ترکیب سطح زیرزمین مورد استفاده قرار گرفته است که به عنوان محل وضو برای نمازگزاران است. در شمال، جایی که سطح زمین پایین تر است، نمازخانه یک طبقه بالاتر از سطح زمین است. ورود به نمازخانه از حیاط منتصب می شود، همچنین به سمت شمال است که از طریق مسیرهای اصلی، می توان با پله ها و رمپ ها به آن دسترسی پیدا کرد.
نمازخانه متشکل از یک طاق نمایی است که از طاق های بشکه ای محافظت می کند که به موازات دیوار قبله حرکت می کنند. این طاقها در وسط توسط دو گنبد قطع می شوند که محوری در جهت مکه و مسجدالحرام آن ایجاد می کنند. گنبد اصلی در جنوب بر روی یک طبل دایره ای شکل با پنجره های برآمده برجسته شده است که اجازه می دهد تا فضای داخلی بالای محراب فیلتر شود . ۲۲ پنجره از این دست پر از شیشه های کوچک است. دومین گنبد کاذب در بالای ورودی ایستاده است.
این بوسیله یک طاق ضربدری کوچک به اولین گنبد متصل می شود تا نماد انتقال از یک قبله به دیگری باشد. این گنبد که کمی کوچکتر است، پنجره های شکاف دار در طبل خود ندارد. هر دو گنبد توسط ترکیبی از تزیینات و ساخت و اشکال ساده مقرنس محافظت می شوند، که فقط دارای چند طاقچه یا آلوئول است. گنبدهابی هم در برخی از فضاهای مجاور مسجد است که امکانات و خدمات اضافی را فراهم می کند.
قبل از ورود به مسجد، ابتدا فرد وارد یک دالان طاقدار محصور شده می شود و از آنجا وارد مسجد می شود. این دالان انتقالی توسط مجموعه ای از گنبدهای مینیاتوری پوشانده شده است. این دالان در بیشتر مساجد عثمانی قسمتهای ورودی را یادآوری می کند که با رواق هایی که روی ستونهای عریض قرار گرفته اند و با گنبدهای کوچک پوشانده شده اند مشخص شده است.
چهار ردیف پایه وجود دارد که قوس ها با آنها محافظت می شوند و هر ردیف دارای هشت پایه است. در کل ۳۲ ستون وجود دارد که نسبت به اندازه ی مسجد زیاد است. علاوه بر این ، ستون ها بسیار بزرگ هستند و فضای زیادی را در داخل نمازخانه گرفته اند. آنها همچنین وزن سنگین ساختمان و حجیم بودن آن را نشان می دهند.
متاسفانه مسجد از هوادهی و نور کمی برخوردار است. فقدان حیاط باز و پنجره های قابل توجهی که برای روشنایی و تهویه در نظر گرفته شده باشند، موضوع را ترکیب می کنند. درست است که در بالای دیوار قبله ۲۲ پنجره وجود دارد، یازده در هر طرف محراب، ۲۲ پنجره عمودی وجود دارد که طبل گنبد اصلی را سوراخ می کند. یک پنجره دایره ای شکل اضافی درست بالای محراب وجود دارد که در مرکز آن کلمه “الله” حک شده است. پنجره های اضافی نیز روی دیوار غربی وجود دارد – با این حال، همه آنها دهانه های کوچکی هستند که با چوب و شیشه های کوچک پر شده اند. طرح های چوب های آنها دارای الگوها و اشکال پیچیده هندسی و عربی های ظریف هستند.
به عبارت دیگر، پنجره ها بیش از آنکه از جنبه های کاربردی، سودمند باشند، تزئینی هستند. تزئینات آنها به قدری متراکم است که فقط مقدار کمی نور، اجازه ی فیلتر شدن در فضای داخلی را دارد. به هیچ وجه پنجره های موجود نمی توانند ساختمان را به درستی روشن، تهویه و تازه کنند. برای این منظور باید همیشه به ابزارهای مصنوعی متوسل شد که به از بین بردن تاریکی آن کم کند و به روشنایی آن اضافه کند. علاوه بر این، ورودی اصلی مسجد هم نمی تواند کمک کند، زیرا کوچک است.
علاوه بر این ، در مقابل آن یک دالان وجود دارد که بطور قابل توجهی محصور شده است، بنابراین حتی اگر بزرگتر باشد، نمی تواند نور و هوای زیادی را وارد مسجد کند. حیاط مسجد ذوالقبلتین، اگرچه زیبا و با پوشش گیاهی زیادی طراحی شده اند، اما در سطح پایین تری در توالت و وضوخانه قرار دارد. از نظر جسمی از نمازخانه جدا شده و به همین ترتیب، نمی تواند هیچ تأثیری در فضای داخلی ایجاد کند. حیاط فقط یک مانور است که توسط نقشه برداری محل ضروری است. قرار نبود هرگز بخشی جدایی ناپذیر از مسجد و عملکرد آن باشد.
پنج دالان به موازات قبله وجود دارد که متناسب با تعداد طاقهای بشکه است. در هر دالان سه خط ( صفوف ) نمازگزاران وجود دارد که در مجموع به معنای پانزده صف است. هر خط (صف) می تواند حدود ۱۲۰-۱۳۰ نمازگزار را در خود جای دهد. بخش نماز زنان در طبقه دوم است و دو طاقی را اشغال می کند. منطقه توسط گنبد دوم یا کاذب به دو قسمت تقسیم می شود. این منطقه توسط یک صفحه چوبی با مشبک و تضمین کننده صلح و حریم خصوصی محافظت می شود.
درست مثل مسجد احمد بن طولون و بسیاری از مساجد فاطمیون در قاهره، قوس های طاق نمای سقف با نقاشی و گچ بری برجسته شده اند که طرح های پیچیده هندسی و گل را برجسته می کند و عربی های ظریف و به ظاهر نامحدود را تشکیل می دهد. چنین مدل هایی هم با کمربندهای تزئینی یا نوارهایی که بیش از موارد اضافی قوس و اطراف قله های پایه های آنها متصل و بالا می روند.
این نوارها همچنین از کارهای گچ بری با استراتژی ها و محتویات تزئینی مشابه برخوردار هستند. از آنجا که ۳۲ اسکله ی ستون در مسجد وجود دارد، تزئینات آنها و طاق های آنها شبکه ای پیچیده و در نگاه اول، بی پایان از سیستم های تزئینی است که بر فضای داخلی مسجد مسلط هستند. همین رویکرد تزئینی نیز به همین ترتیب در محراب اعمال می شود و همچنین سقفی که قسمت بالای آن قسمت نماز زنان است.
محراب مسجد ذوقبلتین
محراب عمیق است و به تدریج فرو می رود. محراب دو سطح عمق دارد، هر سطح با دو ستون هم مرز است که از سقف قوسی محافظت می کند. تقریباً تمام قاب محراب، از جمله ستون ها و سقف، با جلوه ای برجسته با خوشنویسی، هندسه پیچیده و نقش های گل تزیین شده است. از بین دو آیه قرآن که به عنوان تزئین خوشنویسی استفاده می شود، یکی در موضوع قبله (جهت نماز) است. این آیه تا حدی مورد استفاده قرار گرفته و کاربرد آن به دو قسمت تقسیم شده است که از طریق دو سطح کلاهک قوسی محراب اجرا می شود.
این که طاقچه محراب دارای دو سطح فرورفتگی است، می تواند به صورت نمادین به عنوان دو مرحله استقرار قبله تعبیر شود: اولاً به طرف بیت المقدس و دوم به سوی مکه. بنابراین، در موارد اضافی سطح محراب بیرونی، کلمات قرآنی زیر به عنوان اولین قسمت از آیه مورد بحث، که نمایانگر مرحله اول و مقدماتی استقرار قبله است، نوشته شده است : صورت تو (ای محمد) به سوی آسمان است، و ما مطمئناً تو را به قبله ای برمی گردانیم که با آن خشنود خواهی شد »(بقره ، ۱۴۴ ). و در قسمت های دیگر محراب داخلی در سطح زیر، کلمات قرآنی زیر به عنوان قسمت دوم آیه نوشته شده است که نشان دهنده مرحله دوم و آخر استقرار قبله است: “بنابراین چهره خود را به سمت مسجدالحرام برگردانید. و هر کجا که هستید (مومنان)، صورت خود را به سوی آن برگردانید (در نماز) »(بقره ، ۱۴۴ ).
لبه های بالای مسجد به صورت آجرنمائی تزیین شده است. همان الگو به عنوان زینتی برای تاج قاب مجلل محراب استفاده می شود. مسجد از بیرون کاملاً سفید است که شامل گنبد، مناره و طاق است. با این حال، سطح زیرزمین و زمینی که نمازخانه روی آن قرار دارد با پوشیده شدن از کاشی های گرانیت قرمز و سنگ اسلب مشخص شده است. بنابراین، دو ردیف و عملکردهای مختلف آنها از نظر بصری متمایز هستند. فضای داخلی هم به طور کلی سفید شده است. اما فضای داخلی گنبدها و طاقها مایل به قرمز است و بدین ترتیب نشانگر رنگ طبیعی آجرهایی است که از آنها ساخته شده است. اگرچه از تمام اقدامات لازم به طور شایسته مراقبت شده است، اما هنوز هم برای ورود افراد مسن و معلول به مسجد تا حدودی ناخوشایند است.
در کنار محراب یک منبر است. از چوب ساخته شده و کارایی بسیار خوبی از خود نشان می دهد. گرچه از نظر اندازه و شکل کلی شباهت زیادی به میله مرمر در مسجد قبا دارد.
در سراسر قبله جنوبی و ضلع های چپ شرقی مسجد دو ردیف طاقچه کوچک وجود دارد که یکی بالاتر از دیگری قرار دارد و حاوی نسخه هایی از قرآن کریم است. دهانه آنها به شکل قوس های چند فویل نوک تیز است. در سمت قبله ۱۲۸ طاقچه وجود دارد و در سمت چپ شرقی ۸۰ عدد وجود دارد. هر طاقچه شامل ۱۴ نسخه از قرآن است. بعلاوه ، هر ۳۲ پایه ی ستون در سمت راست و چپ آنها دارای دو طاقچه مشابه دیگر است. استثنا هشت اسکله ی ستون است که در زیر این دو گنبد با محور مسجد به سمت مکه هستند. آن پایه ها هر کدام فقط یک طاقچه دارند، در کناره هایی که رو به محور نیستند.
سرانجام، در طرف مقابل قبله، درست بالای ورودی، در گچ بری تصویری با اندازه متوسط از یک طاقچه محراب وجود دارد. این تصویر دو بعدی است و نماد اولین قبله به سمت بیت المقدس است. این عمدا نسبتاً ساده ساخته شده و از سطح زمین بلندتر شده است، به طوری که توجه زیادی به خود جلب نمی کند و بنابراین، شاید باعث نمادگرایی بیش از حد و برخی رفتارهای ناپسند شود. در سراسر تصویر این قاعده ی کلی اجرا می شود که هیچ خدایی جز الله نیست و محمد پیامبر خدا است.
این اصل بدیهی است که، تغییر قبله صرفاً تأیید یگانگی خدا و پیامبر اسلام (ص) بوده است و حقیقت اسلام، جهانی مطلق، بی انتها و همه جانبه است، از جمله پیامبران پیشین، مأموریت های پیامبر خود و مردم و میراث خود. تغییر قبله را نباید از طریق منشور تعصب ، تنگ نظری و منافع شخصی مشاهده کرد.
منبع:بیتوته
مرتبط:
مسجد جامع «کوردوبا»؛ نمادی از تلفیق هنر اسلامی و مسیحی
مسجد جامع رشتخوار _بازمانده یک تمدن
ندوشن _شهری که هر کوچه‌اش یک مسجد دارد
