منشأ شکل‌گیری موسیقی هرمزگان به دوران برده‌فروشی در این منطقه برمیگردد، زمانی که کشتی‌های تجاری، کالاهایشان، برده‌های سیاه‌پوست بود و به قصد فروش و تجارت انسان از خلیج‌فارس و دریای عمان می‌گذشتند. کشتی‌ها گاه به‌قصد فروش برده‌ها و گاه در تلاطم شدید دریا و عدم امکان ادامه مسیر، مجبور به پهلوگیری در یکی از بنادر جنوبی ایران می‌شدند.
جزایر و شهرهای ساحلی خلیج‌فارس درگذر تاریخ ارتباطات فرهنگی مختلفی با کشورهای دیگر برقرار کرده‌اند. نخستین مورد را باید حضور غلامان و بردگان آفریقایی دانست که قرن‌ها قبل از سوی تجار ایرانی و خارجی به این نواحی آورده شده‌اند. (ذوالفقاری، ۱۳۶۶)
سیاه‌پوستان برای کاستن از غم‌ها و رنج‌هایشان شب‌ها گرد هم جمع می‌شدند و به سنت دیار و سرزمین خود می‌نواختند و می‌خواندند. کمتر شبی بود که نوای حنجره سوزناک سیاهی که در دل شبی سیاه‌تر از خود و با کلام و نوایی تیره‌تر از روزگار خود، فضای غم‌زده بنادر جنوب را پر نسازد.
به مرور زمان، این موسیقی از محیط جدید الهام گرفت و رنگ و بوی بومی به خود گرفته و موسیقی بومی هرمزگان و در مجموع، موسیقی نوار ساحلی جنوب متولد شد. کم‌کم سیاهان افزوده شدند، چنان‌که در بندرعباس قدیم، محله‌ای به نام محله سیاهان به وجود آمد که این محله امروزه در محله‌ای دیگر به نامه محله شمیل‌های بندرعباس ادغام‌شده است.
سازهای اولیه این سیاهان را سازهای لیوا می‌گفتند که شامل دهل‌های بزرگ و نوعی ساز بادی بوده است. از این سازها ظاهراً در مراسم شادی استفاده می‌کردند و همچنین برای رقص‌های ویژه‌ای از قبیل خنجر سازی و رقص لیوا استفاده می‌شده است.
به مرور زمان به این موسیقی سازهای دیگری از قبیل کلم (قلم نی)، دهل، کسر و سپس پیپه اضافه شد.
اگرچه تفاوت‌هایی در موسیقی بومی استان هرمزگان و موسیقی زار و نوبان وجود دارد اما شباهت‌هایی نیز دارند و میتوان گفت که زار یکی از روش‌های روان‌درمانی بسیار قدیمی است که بقایای آن در کشورهای مختلفی دیده میشود و تنها مختص به ناحیه جنوب کشورمان نیست، بلکه در آسیای شرقی، آفریقا، آمریکا و بسیاری از کشورهای دیگر به اشکال گوناگون دیده میشود و نام‌های مختلفی دارد.
به این دلیل که جنوب کشورمان از دیرباز با اقوام گوناگونی روبرو شده است، این آیین کم‌کم وارد کشور شده و ماندگار شده است و رنگ و بوی عربی، اسلامی به خود گرفته‌اند. با این وجود آیین‌های اعتقادی و جادویی نیز در آنها دیده میشود که ناشی از اعتقادات کهن است.
از زمان‌های گذشته تا به امروز بسیاری به نیروهای ماوراء الطبیعی، جن و ارواح پلید و تأثیر آنها در زندگی مردم اعتقاد دارند. در جنوب ایران مخصوصاً در هرمزگان، بندرعباس، بندرلنگه و قشم این ارواح پلید را باد می‌نامند.
هر وقت، فردی بیمار میشود و علائم عجیبی پیدا میکند که پس از مراجعه به پزشک بهبودی حاصل نمی‌شود، او را برای انجام آیین آماده می‌کنند تا از این طریق جن را از بدنش خارج کنند.
برخی از مردم مناطق سواحل جنوبی ایران اعتقاد دارند نوعی باد یا همان جن و ارواح پلید وارد بدن انسان میشود. فردی که باد وارد بدنش شده را هوایی یا بادزده می‌نامند. بادها با ارواح پلید جسم فرد را تسخیر می‌کنند و پس از آن او از بیماری‌های روحی و جسمی از جمله سردرد، سوزش چشم، دل‌درد، بی‌تحرکی، افسردگی و … رنج می‌برد.
انواع بادها
باد نوبان، این باد شخص را بی‌تحرک و افسرده حال میکند.
باد زار، بادهای زار ۷۲ نوع‌اند که بیشتر آنها کافر هستند.
باد مشایخ، تعداد کمی از این بادها خطرناک و باقی آنها بی‌خطرند.
باد جن، این بادهای زمینی یا زیرزمینی همگی بسیار خطرناک و مضرند.
باد پری، نوع کافر آن بسیار خطرناک است.
باد لیوا، آزار زیادی ندارد و مجلس برگزاری آن شاد است.
باد دیو، این باد بسیار قدبلند است و اگر در جزایر و بیابان با انسان رودررو شود، او را خشک و بی‌حرکت میکند.
در این میان بادهای زار، مشایخ و نوبان بیشتر مشاهده می‌شوند و افراد مبتلا به این بادها حتماً نیاز به مراقبت دارند.
باد نوبان یک موسیقی خاص است با آلات خاص خودش، سازهای نوبان با سازهای موسیقی اهل هوا فرق میکند. نوبان ۷۰۰ سال پیش از شهری به نام نوبی در مصر به بندرلنگه آمده است.
موسیقی نوبان متن و تشکیلات متفاوتی دارد. این بادها مسلمان‌اند. آرام‌ترند و وخامت بادهای زار را ندارند و با ذکر اسامی خدا و پیغمبر زیر می‌شوند. برخی از آوازها دربرگیرنده اسامی مقدس‌اند، مانند سلام‌علیکم یا رسول‌الله یا نبی‌الله یا بنی.
این موسیقی با خون مردم بندرلنگه عجین شده است. بعضی آن را با زار اشتباه می‌گیرند. زار بخش کوچکی از اهل هواست، بخش هوا شامل هفت دسته است که بانیان به بعد بخش کافر است که زار بخش آخر است.
سادات، مشایخ، نوبان بخش مسلمانان هستند و بادهای نوبان اسمشان سید است، (همان میر که مادرشان سید است) روح‌هایی که سرگردان‌اند میر هستند. در اهل هوا، نوبان بابا و مامای خاص خودش را دارد یعنی کسی که باد نوبان دارد می‌تواند دیگر بادها را کنترل کند. بابای زار غلط است بابای اهل هواست.
چه کسانی دچار باد می‌شوند؟
کسانی که کارها را بدون بسم‌الله انجام دهند مثلاً آب داغ، زدن میخ، آتش زدن و … را بدون بسم‌الله انجام دهند.
اهل هوا از هبوب می‌آید یعنی وزیدن، بادی بوزد، سنگ‌ریزه‌ای بلند کند و در جسم وارد شود و خارج نشود یعنی فرد دچار هبوب شده است و همیشه ارواح می‌گویند که این شخص ما را اذیت کرده است.
در باد نوبان روح‌ها کمتر فرس خود را اذیت می‌کنند. کسی که باد نوبان دارد ممکن است زن باشد اما اگر باد شیخ فرز در او قرار گیرد او بلند میشود و لباس مردانه می‌پوشد یعنی زمانی که روح‌های سرگردان وارد بدن می‌شوند جنسیت نیز عوض میشود و دینی وجود ندارد. افرادی که دارای باد هستند کارهایی انجام می‌دهند که از نظر اسلام ممنوع است.
ابزار و اشیای وابسته
در مراسم نوبان محور اصلی سازی است که به آن تنبوره می‌گویند. این ساز در قدیم از پوست لاکپشت و گاو درست می‌شده است و متشکل از سه چوب است. زه‌هایش هم روده است و کوش آن وحشی است. در هم‌نوازی ساز تنبوره سه دهل یکسر هم هست که به آن دینگو می‌گویند که با چوب‌های خاصی نگهداری شده‌اند.
ساز دیگری که در مراسم نوبان استفاده میشود، منیور است که با بدن نواخته میشود. این ساز از جنس برزنت است که ۶۰۰ تا ۷۰۰ سم بز به آن دوخته میشود که به پشت خود می‌بندند و در حالی که بدن حرکت میکند این ساز نواخته میشود.
مراحل اجرای مراسم نوبان
اگر فردی حس کند یکی از اعضای خانواده‌اش به بیماری مبتلاست او را نزد بابا زار می‌برد. آنها معتقدند افرادی که دچار این بیماری شده‌اند فقط از طریق مراسم زار بهبود پیدا می‌کنند و اگر باد از بدن شخص خارج نشود بعد از مدتی فرد از بین میرود. روز قبل از اجرای مراسم فردی که به‌اصطلاح به او خیزرانی می‌گویند به خانه‌های اهل هوا میرود و آنها را از اجرای مجلس مطلع میکند. اهل هوا افرادی هستند که خود در گذشته مبتلا به زار شده و درمان شده‌اند.
پیش از شروع مراسم سفرهای از گیاهان، میوه‌های جنوبی و گوشت پهن می‌کنند. بابا زار با یک دهل در ابتدای مجلس قرار می‌گیرد و در این مراسم او تشخیص میدهد که فرد بیمار به چه نوع بادی مبتلاست آیا زار است یا نوبان؟ اگر تشخیص دهد که باد در بدن فرد بیمار نرفته مراسم تمام میشود ولی اگر بفهمد که شخص دچار شده برای درمان او اقدام میکند.
فرد بیمار را به مدت ۷ روز از چشم مردم دور نگه می‌دارد و در این مدت از طریق دارو و موسیقی به درمان او می‌پردازند. معجونی از گیاهان دارویی (گشته، زعفران، هل، جوز، زبان جوجه، کندرک و ریحان) تهیه می‌کنند و هر شب و روز بر روی بدن هوازده می‌مالند.
موسیقی، یکی دیگر از عناصر مهم آیین نوبان است که اعتقاد دارند موسیقی روح‌ها را نرم کرده و باد زودتر از بدن بیمار خارج میشود.
همان‌طور که نوازندگان در حال نواختن هستند، موسیقی چنان بر بادزده تأثیر می‌گذارد که بدون هیچ اراده‌ای سر و بدنش را تکان داده و فریاد می‌زند.
این مراسم بیشتر در جزیره قشم و بندرلنگه، معمولاً در شب‌های چهارشنبه انجام میشود.
نمونه‌های مشابه در ایران
این موضوع در حوزه اتنوموزیکولوژی یا قوم مردم‌شناسی ثبت‌شده است. علاوه بر سواحل جنوبی خلیج‌فارس در ایران مراسم اهل هوا در تالش (گیلان)، گرگان و گنبدکاووس (گلستان) هم وجود دارد. در خوزستان و سیستان و بلوچستان نیز نمونه‌های مشابهی از این مراسم برگزار میشود اما تفاوت‌های زیادی میان موسیقی و نحوه برگزاری این مراسم وجود دارد.
جن‌بادها و اعتقاد به تسخیر روح یا جن‌زدگی در فرهنگ اقوام مسلمان جهان با نام‌های گوناگون بوری در نیجریه و طرابلس و در میان اقوام هوسازبان غرب افریقا، آموك، در مالایا، فیلیپین و افریقا، سار در سومالی زار (ه م) در حبشه (اتیوپی) و زار و زیران (صورت جمع زار) در عمان شناخته‌شده و مشهور است.
اهل هوا می‌گویند بیشتر بادها، از جمله بادهای زار، از سواحل آفریقای سیاه، هند و شمار کمی از آنها از عربستان و جزایر دیگر به ایران آمده‌اند.
منابع:
گفتگو با محمد پرخو از فعالان و نوازندگان ساز تنبوره در بندرلنگه
اهل هوا/ غلامحسین ساعدی
مطالعه تطبیقی آئین زار در ایران و سودان / سعید زاویه و مهدی اصل مرز/ ۱۳۸۹/ نشریه هنرهای زیبا
مراسم زار در حوزه خلیج‌فارس/ ژیلا مشیری
مطالعه ریشه‌های فرهنگی و روان‌شناختی آیین زار/ سعید زاویه/ ۱۳۹۲/ مرکز پژوهش انسان‌شناسی
* گزارش از سعید شادمانی، کارشناس فرهنگی امور کتابخانه‌های عمومی شهرداری بندرلنگه
مرتبط:
چشمه سبز پوشان در هرمزگان
بـرقع؛ میراثی کهـن از هویت زنـان هرمزگان
آبشار بی‌نظیر در هرمزگان
