تصور کنید، زمان به ۲٫۵ میلیون سال پیش باز می گردد. شما هستید و انسان اولیه . قطعا در این دیدار خبری از اسپرسو با کیک هویج نیست. ماجراجویی محض است، دیدار با ماقبل تاریخ انسان و فرهنگ مادی آن. دوران پارینه سنگی یا پالئولیتیک که به آن عصر سنگ کهن و دیرینه سنگی هم می گویند، یکی از ابتدایی ترین، طولانی ترین و ابهام آمیزترین دوران زندیگ بشر است.

آنها کجا و چگونه زندگی می کردند؟ چه می خوردند و چه می پوشیدند؟ شب ها وقتی می خوابیدند و چشم به آسمان صاف و پرستاره می دوختند، به چه فکر می کردند؟ اگر انسان شناسان می گویند که حدود هفت تا هشت میلیون سال پیش نیاکان «انسان ریخت ها» از نیاکان شامپانزه ها جدا شد، باستان شناسان معتقدند دوره پارینه سنگی روند فرگشت فکری، جسمی، فرهنگی و فناورانه انسان است. سفر به این دوره شما را با اجدادتان رو در رو می کند.

بر پایه تقسیم بندی باستان شناسان، پارینه سنگی به دو بخش زیرین و زبرین تقسیم می شود. پارینه سنگی زیرین که پایانش در ایران حدود ۱۲ هزار سال پیش است، خود به سه دوره پارینه سنگی قدیم، پارینه سنگی میانه، و پارینه سنگی جدید تقسیم می شود. آثار باقی مانده از انسان اولیه این دوره، فسیل قسمت هایی از استخوان بدن یا دست افزارهایی از سنگ است.

قدمت قدیمی ترین اثری که از انسان اولیه باقی مانده به دوره زیرین پارینه سنگی قدیم می رسد. دوره پارینه سنگی زبرین از حدود ۴۰ هزار سال پیش آغاز و در حدود ۱۰ هزار سال پیش پایان می گیرد. در این دوره انسان نئاندرتال از بین می رود و انسال هوشمند (Homo sapiens sapiens) که به انسان کرومانیون نیز مشهور است پدیدار می شود. ابزارها شکل تکامل یافته تری پیدا می کنند و تخصصی تر و سنت ابزارسازی تیغه ای یا خردسنگ (Microlith) آغاز می شود.

بعد از دوره پارینه سنگی، دوره میان سنگی شروع می شود که دوره فراپارینه سنگی هم می نامند، این دوره از ۱۲ هزار سال پیش آغاز و تا ۱۰ هزار سال پیش ادامه داشته است. در این گزارش نقبی کوتاه به دوران پارینه سنگی قدیم زده شده، مناطقی از ایران که نخستین نشانه های بشری را در دل خود نهان کرده، شاید مطالعه آن دریچه ای باشد برای آغاز سفری ماجراجویانه به دوران پارینه سنگی.

منطقه ۱: قوری گل تا کران بزان

سفر به میلیون ها سال پیش را می توان از «قوری گل» آغاز کرد. «رونالد سینگر» و «جان جیمز وایمر»، ۱۳۴۹ بررسی هایی در شمال غرب ایران انجام دادند و «اسد ایران پناه» توانست، تک یافته ای به شکل تبردستی دوسویه در یک کیلومتری جاده میانه به دریاچه قوری گل بیابد.

یادتان نرود، قوری گل، منطقه ای حفاظت شده است که تالاب زیبایی دارد و پوشش گیاهی منحصر به فرد. کوهپایه های سهند، مقصد بعدی این دیدار عجیب است. «صادق کورس»، بررسی هایی در سال ۱۳۵۴ روی رودخانه های «رود شور»، «مردی چای» و «شهر چای» انجام داد و توانست ۱۰ محوطه پارینه سنگی شناسانی کند: سه غار و هفت محوطه روباز. ساطور، تراشه پرداخت دار چندوجهی و کلنگ مثلثی از یافته های این منطقه هستند.

مسیر بعدی شما به سمت هفت کیلومتری غرب مهاباد است و محوطه «شیوَه تو» است. نخستین گزارش درباره این محوطه را «اسماعیل علی پور» سال ۱۳۸۳ ارایه کرده است در این محوطه دست افزارهای شاخصی یافت شده مثل یک شکافنده بزرگ ساخته شده روی یک تراشه با آثار ضربه جانبی و یک لبه مستقیم.

«گاکیه» هم در ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی کرمانشاه روی یکی از پادگانه های* پایین رودخانه «قره سو» دیدنی است. هم طبیعتی زیبا دارد هم ما را به دنیای پارینه سنگی می برد.
بررسی های موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو نشان داده که آنجا یک تبردستی دوسویه بادامی شکل همراه شماره تراشه و سنگ مادر به دست آمده است.

«پل باریک» دیگر محوطه منتسب به پارینه سنگی قدیم در غرب ایران است. «پدِر مرتنسن» طی باستان شناختی دره «هلیلان» آن را ثبت کرده است. این محوطه حدود ۶۵ کیلومتری جنوب روی چشم انداز دره رودخانه سیمره قرار دارد. اینجا دیدار دیرینگی باشکوه رودخانه سیمره آمیخته می شود.

حالا که در این سفر راهی ایلام شده اید محوطه «کران بزان» را نباید از دست بدهید. «سجاد علی بیگی» سال ۱۳۸۹، این دره را بررسی کرده است. کران بزان بخش هایی از شهر کوهدشت در غرب استان لرستان و هلیلان در شمال ایلام است. دره ای طولانی و باریکی که رودخانه سیمره از میان آن می گذرد. اینجا ۱۱۰ محوطه گروه پارینه سنگی و سه محوطه پارینه سنگی قدیم شناسایی شده است. «گاشور»، بزرگترین محوطه رود سیمره در شمال روستای «پیازآباد» است که آنجا ۵۰ هزار دست افزار سنگی یافته شده که ۴۲۰ قطعه آن پارینه سنگی قدیم است.

منطقه دو: امرمردک

حالا که در ایلام هستید، می توانید به محوطه «امرمردک» در طرف شرق رودخانه «کنجان چم» در شمال شهر مهران سر بزنید، این محوطه جزو محوطه های پارینه سنگی به شمار می رود. پس از بررسی های «حجت دارابی»، در دشت مهران تعداد محوطه های این دوره به ۳۶ محوطه پارینه سنگی رسیده است.

منطقه ۳: گنج پَر

اکنون راهی شمال ایران می شویم. «گنج پر»، در پادگانه سپیدرود در نزدیکی شهر رستم آباد است. یادمان باشد، گیلان مطمئن ترین محوطه از نظر انتساب به دوره پارینه سنگی قدیم در ایران است. غار دربند A و B در چند متری یکدیگر و در ۱۶ کیلومتری شرق و جنوب شرقی محوطه گنج پر هم از دیگر دیدنی های این منطقه است که بقایای جانوری و دست افزارهای سنگی در آن به دست آمده است.

منطقه ۴: از لادیز تا مکران

سفر به سیستان و بلوچستان، خود پر از تجربه راز و رمزهاست، دنبال آخرین نشانه های پارینه سنگی که باشید، عجیب تر هم می شود. «علی اصغر آریایی» و «کلود تیبو»، در دهه ۵۰ بررسی های باستان شناختی در حاشیه کشف رود را انجام دادند.

در دو محوطه «بغ بغو» و «آبروان» ابزارهای انسان های آن دوره را یافتند. اگر بخواهید بدانید که میلیون ها سال پیش انسان اولیه در چه مکانی زندگی می کردند حتما «لادیز»، «ماشکید»، «سیمیش»، «خاش» و «مکران» را ببینید.

منطقه ۵: تپه خالصه

«تپه خالصه» در اصل تپه ای پیش از تاریخی است، این محوطه طی بررسی های باستان شناختی حوضه «ابهررود» در دهه ۸۰ شناسایی شد، محوطه ای که در یک کیلومتری جنوب شهرستان خرم دره در زنجان و در حاشیه خشکه رود قرار دارد. در این محوطه ۲۳ قطعه دست افزار سنگی پیدا شده که ۱۸ تای آنها ساطور ابزار و سنگ مادر است.

«صادق ملک شهمیرزادی» هم در طرح بازنگری محوطه های «تنگ خزاق» و «فین کوچک» توانست دست افزارهای دوران سنگی را به دست بیاورد. بنابراین شما می توانید، این بار در سفر به کاشان هم رد پای انسان اولیه را زیر پاهایتان حس کنید و حتی حضورشان را.

منبع:
کتاب «باستان شناسی» پارینه سنگی ایران»، نوشته حامد وحدتی نسب، شاهین آریامنش

مرتبط:

ردپای انسان‌های اولیه در کرمانشاه؛ غرب ایران مهد «نئاندرتال‌»ها است

وقتی اهل سفر باشی و در سرزمینی زندگی کنی که چهارفصل است، همیشه راهی هست که تو را صدا بزند. یکی از مسیرهایی که برای سفر هیجان انگیز است، زدن به دل کویر مرکزی و رفتن به استان زیبای یزد است. استانی که البته دیدنی هایش بیش از یک سفر چند روزه یا یک گزارش ساده است. از شمال این استان و منطقه دیدنی اردکان آغاز کرده ایم؛ منطقه ای که به اندازه یک استان دیدنی دارد.

چطور برویم؟

برای سفر به اردکان کافی است راهی استان یزد شوید. نخستین شهری که از سمت شمال استان سر راه قرار دارد اردکان است. قطارهایی هم که به سمت شهر یزد می روند در سر راه خود در ایستگاه اردکان توقف دارند و بعد به سمت مرکز استان به عنوان ایستگاه نهایی می روند. ایستگاه قطار اردکان به عنوان چهارراه مرکزی ایران هم شناخته می شود؛

چرا که این ایستگاه به چهار گوشه ایران دسترسی دارد. البته یادتان باشد که ایستگاه قطار اردکان تا خود شهر ۱۰ دقیقه ای فاصله دارد و در جاده یزد تهران قرار گرفته است. هر چند کاروانسرای تاریخی خرانق هم مکانی برای اقامت دارد اما پیشنهاد می کنیم برای اقامت در یکی از خانه های سنتی شهر اردکان بمانید. خانه هایی که از دوران قاجار و صفویه که شما را در فضای زندگی مردم این شهر از حدود ۳۰۰ سال پیش قرار می دهند.

کجا و چه ببینیم؟

این سفر همان طور که در ادامه خواهید دید؛ از شهر زیبا و تاریخی اردکان شروع خواهدشد و بعد از دیدن نقاط تاریخی و کوچه های قدیمی و سنتی و بادگیرهایش به سمت «پیر چک چک» در ۷۰ کیلومتری این شهر ادامه پیدا می کند. بعد از دیدن پرستشگاه «پیر چک چک» اگر به سمت شرق حرکت کنید در کمتر از نیم ساعت در روستای تاریخی «خرانق» خواهید بود و می توانید در یکی از منحصر به فردترین بافت های قدیمی و تاریخی ایرانی چند ساعتی وقت بگذرانید و حتی اگر خواستید شب را در کاروانسرای قدیم این شهر سر کنید.

 در ضمن بعد از دیدن این دو منطقه اگر خواستید به اردکان برگردید سر راه تان سری به «پیر هریشت» بزنید و از آن سمت به طرف «عقدا» بروید. بخشی که زادگاه میرزا رضای کرمانی یا همان قاتل ناصرالدین شاه قاجار است و در کنارش غارهای شگفت انگیز «اشکفت» را ببینید. درست است که به کویر مرکزی سفر می کنید که تابستانی گرم و خشک دارد اما در زمستان هم هوای شهرها در شب به زیر سفر می رسد و در روز سرمای آن هر چند به حد شهرهای کوهستانی نمی رسد، اما خشکی هوا سرما را زیر سایه آفتاب بیشتر می کند و باید حسابی خودتان را بپوشانید و منتظر باشید تا در میانه روز کمی گرم تر شود. در هر صورت برای دو فصل پاییز و زمستان لباس همراه تان باشد.

کوچه های مسقف

در شهرهای کویری مانند اردکان همه چیز متناسب با اقلیم ساخته شده. سامانه پیچیده قنات و معماری یکه بادگیرها و کوچه های باریک، بخشی از خلاقیت های معماران زبردست این سامان با اقلیم منطقه است اما در میان این بناها، هیچ یک به اندازه «ساباط ها» جالب و ممتاز به نظر نمی رسند. ساباط ها کوچه هایی با سقف هایی هستند که نه تنها خانه های دو سر کوچه را به هم متصل می کنند که باعث محافظت از مردم در فصل گرم می شوند. این سقف ها به شکلی ساخته می شدند که رهگذران در مسیر خود در سایه قرار بگیرند.

کوچه ضیایی یکی از کوچه های قدیمی اردکان است که در بافت قدیم آن قرار دارد. این کوچه از مسجد چرخاب تا خانه ضیایی امتداد دارد. در کوچه ضیایی ساباط های متعددی ساخته شدهاست. همان طور که ساباط ها رامی بینید می توانید مسیر کوچه را بگیری به راهی برسید که به «دربندها»ی مختلف منتهی می شود. این دربندها در معماری سنتی شهرهای کویری از جمله اردکان اهمیت خاصی داشتند. هر دربند ملک افراد شناخته شده محله بود که به سبب قدرت مالی یا نفوذ سیاسی دارای چندین خانه بودند. در ورودی این خانه ها در داخل دربند باز می شد و در ابتدای دربند در نسبتا بزرگ قرار داشت که شب ها بسته می شد و به این ترتیب خانه های داخل دربند از امنیت بیشتر برخوردار می شد.

کوچه ضیایی

اغلب دربندهای موجود در اردکان متعلق به اوایل قاجار و در محله چرخاب قرار دارند. در این میان دربند «ملاتقی یکی» از پرجاذبه ترین و طولانی ترین دربندهای اردکان است. در این دربند پیچ در پیچ، ۹ خانه قرار گرفته که از میدان بین هاشمی در محله چرخاب شروع می شد و به محله علی بیک می رسد. این دربند از دو دربند داخل هم تشکیل شده است. بخشی از این دربند سفیدکاری و بخشی دیگر آن کاهگی است و هشتی ورودی آن با نقش گچکاری شده شمسه تزیین یافته است. دربندها را هم که دیدید باز به دل کوچه ها بزنید.

در پس هر کوچه به گذری و هر گذر به میدانی ختم می شود. این که می گوییم میدان، منظورمان میدان به مفهوم شهری مدرن نیست؛ مقصود جایی است کمی وسیع تر از گذرها که محل تجمع مردم محل بوده. در کنار میدان چرخاب که در همین راه درهم پیچیده قرار گرفته دو نخل بزرگ مسجد «ریزده» را می توانید ببینید. نخل هایی که در عزای امام حسین (ع) و یارانش در کوچه پس کوچه های شهر می توانید پیدا کنید. از میدان چرخاب به سمت شرق حرکت کنید و از کوچه ای که کنار امامزاده محل قرار دارد، بگذرید تا به یکی از مهم ترین بناهای تاریخی شهر اردکان یعنی مسجد جامع برسید.

شبیه تابلوهای پرویز کلانتری

با هر وسیله ای که به سمت اردکان بیایید نخستین تصویری که از این شهر به یادتان خواهدماند قاب عکسی شبیه تابلوهای معروف پرویز کلانتری است. شهری که مرکز آن شما را به شهری می برد با کوچه های به هم پیوسته با ساباط ها و بادگیرهای بلند و کوتاه و خانه های خشتی اما این تصویری از شهر اردکان است که مرکز منطقه ای به همین نام و بزرگ تر از محدوده شهر است. فاصله میان اردکان تا تهران ۵۶۷ کیلومتر است. این شهر تا یزد ۵۹ کیلومتر فاصله دارد. نزدیک ترین شهر به اردکان میبد است که در ۹ کیلومتری آن ساخته شده.

در مسیر رسیدن به اردکان می توانید معادن سنگ و خاک سفالگری و حتی معادن سنگ آهنگ و سنگ های صنعتی اطراف این شهر و میبد را به خوبی ببینید. به همین خاطر شهر میبد یکی از مهم ترین مراکز سفالگری و کاشی کاری ایران نیز به شمار می رود، اما کاشی ها به میبد رفته و معادن در اردکان باقی مانده اند. کاوش های باستان شناسی در اطراف اردکان نشان از سابقه تاریخی طولانی زندگی در اطراف این منطقه دارد. نیایشگاه «پیر چک چک» و «هریشت» از بناهایی هستند که براساس داستان هایی که در منطقه بر سر زبان هاست به دورانی می رسند که مسلمانان به ایران آمدند.

در کنار اینها غار باستانی «اشکفت» قرار دارد که آثاری از دوران پیش از تاریخ را در خود جای داده است. با این همه قدیمی ترین سندی که به نام این شهر اشاره می کند در یکی از سفرنامه های قرن هفتم هجری است که در آن یکی از شیوخ قصد ساختن خانقاهی را در اردکان داشته است. قدمت مسجد جامع اردکان که از مساجد قدیمی در استان یزد است نیز به همین دوران باز می گردد. بافت تاریخی منحصر به فرد اردکان هم سابقه ای بیش از ۸۰۰ سال را نشان نمی دهد.

برای گشت و گذار در اردکان از یاد نبرید که شما وارد یک شهر خشتی کویری شده اید و بخشی از وقت و انرژی خود را باید برای قدم زدن در بافت سنتی شهر بگذارید که در مرکز تاریخی قرار دارد. اردکان به جز مسجد جامع و مسجد «ریزده»، بازار قدیمی و خانه های تاریخی، کوچه هایی دارد که قدم زدن در دل آنها برای ساعت ها می ارزد و لحظه های خوبی را برای تان به همراه خواهدداشت اما این همه جاهای دیدنی اردکان نیست. برای گشتن در شهر می توانید سه محور را انتخاب کنید. نخستین محور همان شهر قدیمی است و محور بعدی بخش زرتشتی است و بعد از این هم می توانید به سمت بافت نسبتا جدیدتر شهر و پارک شهر بروید.

خشت و خاک

خشت و خاک؛ مهم ترین ویژگی شهر اردکان است. برای رسیدن به بخش تاریخی شهر کافی است به سمت خیابان ولی عصر بروید و از آن جا وارد خیابان آیت الله خامنه ای شوید. در دو سوی این خیابان به سمت هر گذری که بروید با بافت تاریخی وارد می شوید. در این بخش چندین محله قرار گرفته که معروف ترین آنها محل کوشکنو، چرخاب، زین الدین و جعفرخان است. البته پیشنهاد ما این است که اگر می خواهید ساباط ها و خانه های تاریخی این شهر را ببینید سمت راست خیابان را در پیش بگیرید

و و ارد محله چرخاب و کوشکنو شوید و با نشانه هایی که در دیوارها هست همراه شوید. قدمت این محله براساس شواهد تاریخی و قدمت مسجد جامع اردکان به ۸۰۰ سال می رسد، اما بازسازی دوره قاجاری باعث شده تا بازار قدیمی شهر از میان رفته و بازار جدیدی ساخته شود که به بازار نو معروف است.

نکته: در بافت قدیمی شهرهایی مثل یزد و میبد و اردکان که قدم می زنید خودتان را به دست کوچه ها و بافت بسپارید و همراه آنها بروید و بگذارید گم شوید و خیلی به تابلوهایی که به دیوارهاست توجه نکنید.

یادگار دوران گذشته

مسجد جامع اردکان در حاشیه دو کوچه قرار دارد و چهار در دارد. فرق نمی کند از کدام در این مسجد- که در دوران تیموری ساخته شده- وارد می شوید. در اصلی از مسجد از کنار هم قرار گرفت صدها قطعه چوب پنج ضلعی ساخته شده است. روی دماغه در، هشت قطعه فلز به شکل مربع قرار دارد که تنها چهار قطعه آن باقی مانده است. مسجد فعلی در زمان صفویه بازسازی شده و مانند سایر بناهای معماری منطقه دو بخش تابستانی و زمستانی از خشت و گل دارد.

این مسجد یک ایوانی دارای یک صحن است که گنبدخانه و ایوان و رواق ها در بخشی قرار دارد که به شبستان تابستانی منتهی می شود. هر چند شبستان تابستانی مسجد جامع اردکان از شبستان زمستانی قدیمی تر و ارائه های معماری بیشتری دارد. در زمستانی اگر بعد از اذان مغرب برای دیدن مسجد بروید می توانید بخش های مختلف این بنا را ببینید. یادتان باشد در دیدن از شبستان تابستانی سراغ «محراب نظرکرده» این بخش بروید و آن را از نزدیک ببینید. گنبدخانه و صحن یک ایوانه با رواق هایی در اضلاع شرقی و غربی و همچنین در ورودی و اصلی بنا، رو بهر وی گنبد خانه باز می شود.

قدیمی ترین شیئی که در مسجد جامع اردکان قرار داشت زیلویی بود که در سال ۱۰۱۶ بافته شده بود و در محراب اصلی مسجد پهن می شد و حالا در موزه مردم شناسی شهر اردکان است که کمی آن سوتر از مسجد در کوچه ای قرار گرفته که حوزه علمیه شهر قرار دارد. موزه مردم شناسی خصوصی است و تا قبل نماز ظهر هم قابل بازدید است. بعد از دیدار از مسجد جامع می توانید به سمت بازار سنتی و قاجاری بروید؛ بازاری که البته مانند بقیه بخش سنتی نورپردازی شده و می توانید شب و روز حتی بعد از تعطیلی در آن قدم بزنید. در این بازار البته مهم ترین سوغاتی اردکانی یعنی ارده و حلوا و روغنی که از آن استخراج می شود، تهیه و فروخته می شود.

عصاری های قدیمی اردکان در بازار و حوالی آن قرار دارند که می توانید از نزدیک فرایند روغن گیری از کنجد را ببینید. در کنار عصاری ها، رنگ رزی ها قرار دارند که در آنها از روناس، گرد روناس را که در رنگ استفاده می شود، گرفته می شود. در انتهای بازار هم بعد از گذر از یکی از همان گذرهای باریک به کوچه ای می رسید که در آن می توانید هم آب انبار و پایاب بازار را ببینید و هم آسیاب قدیمی و ۳۰۰۰ ساله اردکان را؛ آسیایی که ماننده همه آسیاب های مناطق کویری متصل به قنات های شهر است.

دو خانه تاریخی و موزه فرش

بعد از گذشتن از چند کوچه باریک و خشتی در محل چرخاب به کوچه ای می رسید که در سر آن یک آب انبار قرار دارد و میانه کوچه ای باریک به موزه فرش و خانه آیت الله سید روح الله خاتمی ختم می شود. خانه آیت الله سید روح الله خاتمی یکی از مهم ترین خانه هایی است که در این منطقه قرار دارد و هم اکنون به عنوان موزه مفاخر شهر و یادگارهای خانواده خاتمی نگهداری می شود. این خانه که حدود ۲۰۰ سال قدمت دارد زادگاه رییس دولت اصلاحات و خانه پدری او تا زمان فوت آیت الله روح الله خاتمی است که از استادان سرشناس حوزه و امام جمعه و مدرس حوزه علمیه اردکان بوده است. خانه خاتمی مانند بسیاری از خانه های کویری ساده و دارای دو بخش تابستانی و زمستانی است.

دو بخش خانه با حیاطی مربع که در مرکز آن یک حوض قرار گرفته جدا می شود. بخش زمستانی یا آفتاب گیر خانه که در ورودی قرار دارد هم اکنون به موزه آثار و یادگارهای صاحب خانه اختصاص دارد. سه اتاق کوچک درهم با درهای چوبی دو لنگه و شیشه های رنگی و سردر هلالی آن یادآور کلاس های درس و حافظ خوانی و مثنوی آیت الله سید روح الله خاتمی و فرزندانش را دارد. در گذر از حیاط به بخشی می رسیم که پیش از این اتاق های اهالی خانه بوده و حالا تبدیل به موزه مفاخر شهر اردکان شده است. مناره بادگیری که آن سوی حیاط به چشم می خورد نشان از تابستانی بودن بخش جنوبی خانه دارد که شامل مطبخ (آشپزخانه)، اتاق بادیگر و آب انبار است.

مطبخی که تا پیش از تبدیل این خانه به موزه همچنان اصالت خود را حفظ کرده و تنور سنگی و اجاقش نشان از سال ها کار و گرمای آتش دارد. پشت مطبخ و اتاق بادگیر پایاب قنات به سمت آب انبار می رود. آب مصرفی این خانه و چند خانه همسایه آن از یکی از ۵۷ قناتی که در اردکان داشت سیرآب می شد. آب با کمک شبکه به هم پیوسته لوله کشی به پایاب قناتی که در هر خانه ساخته می شد می رسید در آب انبار جمع و مورد استفاده قرار می گرفت. در کنار آب انبار مانند همه خانه های مناطق گرمسیر یخدان خانه قرار دارد که محل قرار دادن غذاهایی بوده که احتمال خراب شدن آنها می رفت.

از خانه که بیرون بیایید موزه فرش ار دکان در مقابل تان است. نکته جالب در موزه های اردکان یکی قرار گرفتن آنها در بناهای تاریخی است و دومی این است که توسط بخش خصوصی راه اندازی شده اند. موزه فرش هم که در خانه ای تاریخی بنا شده توسط بخش خصوصی راه اندازی شده است. البته هم اکنون موزه فرش این شهر به خاطر بازسازی تعطیل است. بعد از خانه آیت الله خاتمی باز اگر کوچه را ادامه بدهید به بن بست نمی خورید و به سمت کوچه ای می روید که شما را با یک گذر به کوچه ای می رساند که در آن خانه تاریخی «تقدیری ها» قرار دارد.

خانه تقدیری ها هم مانند خانه آیت الله خاتمی یادگار دوران قاجاریه است و متعلق به یکی از تاجران شناخته شده شهر به همین نام یعنی تقدیری. این خانه به سبک خانه های یزد، به صورت چهاروجهی ساخته شده و دو بخش اعیان نشین و نوکرنشین دارد. اتاق های ان پنج در و یا سه در است که درها با شیشه های رنگارنگ و کوچک تزیین شده اند. اتاق های خانه در اطراف حیاط مرکزی قرار دارند. خانه تقدیری دو طبقه و یک بادگیر بلند نیز دارد. از خانه تقدیری ها که بیرون بیایید می توانید به کوچه ضیایی بروید تا علاوه بر دیدن خانه های تاریخی این کوچه با یکی از منحصر‌به‌فردترین الگوهای معماری شهری در شهرهای کویری آشنا شوید؛ «ساباط».

شهر قنات ها

درست است که ایران کشور کم آبی است و نفس شهر و مردمش به آب بستگی دارد، اما در شهرهای کویری این نفس را از قنات هایی می گیرند که توسط نیاکان شان کنده شده و طول برخی از آنها به ۲۰ کیلومتر و حتی بیشتر هم می رسد. قنات هایی که مانند قنات «قطب آباد» اردکان بیش از هزار سال قدمت دارند. به نوشته برخی از منابع معتبر بیش از ۶۰ قنات در اردکان قرار دارد که در میان آن قطب آباد که از فیروزآباد میبد سرچشمه می گیرد بزرگ ترین و مهم ترین آنهاست و زمینی برابر ۱۲۰ هکتار را سیراب می کند.

در شهر اردکان آنچه می بینید پایاب های قنات ها و آب انبارهایی است که آب قنات ها با نهرهایی که زیرزمین حفر می کردند، به آنها سرریز می شد و بدین وسیله برای تابستان و زمستان آب ذخیره می کردند. در مسیر رسیدن آب قنات به پایاب و آب انبار، آسیاب هایی قرار داشتند. حالا یکی از این آسیاب ها در بافت تاریخی اردکان قرار دارد و می توانید با پایین رفتن تا دم سنگ کمی از سامانه عجیب و پیچیده تامین آب سر درآورید. البته آسیاب اردکان در عمق پایین قرار ندارد و بعد از گذر از حدود ۳۰ پله به محل دو سنگ آسیاب می رسد. این محل در عمق ۸ متری زمین است. در این محل نیروی آب توربینی چوبی را به چرخش در می آورد و نیروی به دست آمده به سنگ آسیاب منتقل شده و گندم را آرد می کرد. وسایل توزین گندم و  آرد هم در اینجا قرار دارند.

محله شریف آباد

هرچند از دیدن بافت تاریخی و سنتی اردکان نمی شوند گذشت اما درست آن سوی این بافت، محله ای به اسم «شریف آباد» قرار دارد که محل زرتشتی های این شهر است. محله ای که مردمانش با شما از پندار و کردار و گفتار نیک می گویند. زرتشتیان بعد از شیعیان دومین گروه مذهبی را در اردکان مانند سایر شهرهای استان یزد تشکیل می دهند. هر چند به گفته خودشان تعدادشان به نسبت سال های قبل کمتر شده اما باز هم بخشی از مردم این شهر هستند. شریف آباد هم بافتی سنتی و خشتی دارد و شهرداری و سازمان میراث فرهنگی شهر در حال آماده سازی و کف سازی و مرمت برخی خانه های قدیمی آن هستند.

نکته: وارد محله که بشوید می بینید که بر در و دیوار بعضی از خانه ها به اندازه کف دست گل سفید کشیده شده است. زنان کهنسالی که در کنار در خانه های شان نشسته اند و با لهجه اصیل اردکانی با شما صحبت می کنند، توضیح می دهند که این گل سفید نشانه این است که اینجا خانه زرتشتیان است. در مرکز محله شریف آباد و پشت پارکی که در دل آن قرار گرفته یک خانه تاریخی متعلق به زرتشتیان به اسم خانه «سلامت» قرار دارد که البته برای دیدن از این خانه باید هماهنگی کنید.

بهترین زمان برای رفتن به محله زرتشتیان اردکان یک ساعت مانده به غروب آفتاب است؛ چرا که در آن زمان به خاطر نماز شامگاهی درهای آتشکده اردکان که در گذرگاهی که به اسم آتشکده نامگذاری شده باز می شود. آتشکده اردکان قدمت زیادی ندارد و بنایی ساده است. اگر نزدیک زمان نماز بروید کسی هست که در آنجا با صدایی بلند «خرده اوستا» بخواند؛ خرده اوستایی که برای یادبود کسی است یا برای سلامتی. دور تا دور سالن تصاویری از «آشو زرتشت» پیامبر ایرانی قرار دارد با پیام مهم او؛ یعنی پندار نیک، کردار نیک و گفتار نیک.

«شولی» خوران

نمی شود اردکان بروید و «شولی» مخصوص اردکانی ها را نچشید. این مهم ترین غذای اردکانی هاست. برای شولی خوردن هم پیشنهاد می کنیم بعد ازدیدن از محله شریف آباد به سمت پارک شهر بروید و در حاشیه این پارک شولی فروشی های شهر را می توانید پیدا کنید. شولی آشی ساده است که در آن سبزی، چغندر، پیاز، آرد، عدس می ریزند و با سرکه یا رب انار می خورند. البته کنار شولی آش دیگری هم در یزد پخته می شود که به آش جنوبی معروف است. این ها تنها خوردنی اردکانی ها نیستند.

از آنجایی که شیره توت، رب انار و ارده سوغاتی های مهم این شهر هستند اردکانی ها خوراکی دارند که از ترکیب این سوغاتی ها فراهم آمده. یکی از این خوراکی ها «کورماست» است که ترکیبی از ارده و نمک و شیره توت است و خودشان می گویند برای پایین آوردن قند خون بسیار مناسب است. البته کور ماست را باید خود اردکانی ها درست کنند و مانند آش شولی به راحتی پیدا نمی شود. با خوردن شولی می توانید خودتان را آماده جاذبه های دیگر اردکان بکنید که خارج از شهر قرار دارد.

کویری در دل کویر

اگر اهل طبیعت گردی و کویرنوردی باشید اردکان یکی از مقصدهای درستی است که انتخاب کردید. در نزدیکی اردکان کویر این شهر قرار دارد که به «سیاه کوه» معروف است و شکل نعل اسبی اش معروف است. نقطه کویری بین دو کوه منفرد هرش به ارتفاع ۱۹۳۹ متر در جنوب و سیاه کوه به ارتفاع ۲۰۵۰ متر در شمال قرار دارد و مکانی مناسب برای جذب جریان های آبی و سیلابی است که از دامنه این دو کوه سرازیر می شود. برای ماندن در این کویر البته باید تجهیزات کافی را داشته باشید و یادتان باشد شب های کویری بسیار سرد و سوزنده است.

اشکفت

بالاتر گفتیم، اگر اهل طبیعت گردی هم باشید اردکان جای مناسبی است. در فاصله یک ساعتی شهر «عقدا» و ۷۰ کیلومتری اردکان یکی از غارهای منحصر به فرد مرکز ایران به اسم «اشکفت» یا «اشکفت یزدان» قرار دارد؛ غاری باستانی که از مکان های مذهبی زرتشتیان ایران و هند است. دهانه ورود به غار اشکفت بسیار دشوارگذر است و از روستای «هفتهر» دو ساعت پیاده روی تا آنجاست. دهانه غار بسیار کوچک است و به محوطه ای بزرگ باز می شود. این غار در صدر اسلام محلی برای نگهداری و حفاظت از آتش مقدس آتشکده کاریان و آناهیتا بود. این باعث شده تا در سال تعدادی از زرتشتیان به زیارت این غار بروند و چند روزی در آنجا اقامت کنند.

«اشکفت» در زبان محلی به معنای شکاف یا غار است. قطر بزرگ غار از سمت دهانه به سمت انتها از ۶۰ متر به ۴۵ متر کم می شود. سه استالاگمیت بزرگ در وسط غار ساخته شده که یکی از آنها حدود ۳ متر و ۸۰ سانتی متر ارتفاع دارد و دو ستون دیگر یک متر و ۲۰ سانتی متر ارتفاع و حدود ۴۰ سانتی متر قطر دارند. در داخل غار چندین حوض کوچک و بزرگ و آثاری از ساختمان دیده می شود که نشان دهنده کارکرد سکونتی و عبادتی این غار در گذشته بوده است.

نکته: برای رفتن به غار اشکفت یادتان باشد که باید تجهیزات کامل داشته باشید و سعی کنید تنها به این منطقه نروید و یک بلد راه محلی نیز همراه خودتان ببرید. در ضمن برای دو ساعت پیاده روی در جایی دشوارگذر (صعب العبور) آماده باشید.

قلعه عجایب

از پیر چک چک تقریبا ۱۵ دقیقه زمان نیاز است تا به یکی از عجیب ترین و دیدنی ترین مکان هایی برسید که در کویر مرکزی و شاید در سراسر ایران به چشم می بینید؛ «روستای تاریخی خرانق». روستا یا شهر خرانق در ۵۰ کیلومتری اردکان از یک سو  ۸۵ کیلومتری یزد از سوی دیگر قرار گرفته است. برای رسیدن به این شهر باید از کنار معادن معروفی چون معدن سنگ آهن چادرملو و معدن اورانیم ساغند و باریت و روی و گرانیت و منطقه حفاظت شده دره انجیر گذشت. دره ای که در آن، زمانی نمونه های یکه ای از حیواناتی مانند کل، بز، قوچ، گربه وحشی، سیاه گوش و حتی یوز ایرانی زندگی می کردند.

تا چند سال پیش روستای خرانق در میان همان قلعه قرار داشت، اما با توجه به بافت تاریخی این مکان، مردم به تدریج این قلعه را ترک کردند و به روستای تازه سازی در کنار آن رفتند. مهم ترین بخش دیدنی خرانق بی تردید همین قلعه تاریخی است که یکی از مهم ترین و بزرگ ترین قلعه های مسکونی داخل ایران بوده. براساس کاوش های باستان شناسی این قلعه حدود ۴۵۰۰ سال پیش ساخته شد. از آن جایی که این مکان در مسیر راهزنان قرار داشت مردم قلعه را ساختند تا در آن از دست راهزنان درامان باشند. به گفته باستان شناسان برج و باروی قلعه در قرن های بعدی ساخته شد.

این قلعه به شکل یک موزه می تواند نظرتان را جلب کند. سعی کنید رفتاری را که در بافت تاریخی اردکان داشتید اینجا هم داشته باشید؛ بگذارید راه شما را پیش ببرد تا بتوانید کوچه پس کوچه ها و خانه های دوطبقه و سه طبقه آن را کشف کنید. یکی از عجایب این قلعه شکل مار مانند و کوچه های پیچ در پیچی است که برای جلوگیری از راهزنان ساخته شده و اتفاقا همین جذابیت این قلعه است. درون قلعه ۸۰ خانه قرار داشته که بخشی از آنها هم اکنون احتیاج به مرمت بیشتر دارند، اما لا به لای این خانه ها برخی از خانه ها سالم تر مانده اند و می توانید داخل آنها را ببینید. بیشتر این خانه ها دو یا سه طبقه است و متناسب با توانایی اقتصادی و موقعیت اجتماعی قلعه نشینان طراحی و ساخته شده اند. دیواره های قلعه از خشت و گل است و سقف آن از تیرهای چون حصیرهای الیافی، چوب و پوشال است.

این خانه دارای سقف های گنبدی و گهواره ای است و دارای شش برج نگهبانی است که متصل به بدنه قلعه است. همچنین این قلعه دارای چهار دروازه به نام های دروازه بالا، پایین، رضاخان سرداری و خالو است و اطراف قلعه کوچه های باریکی است که معروف ترین آنها کوچه گرگ است. در بخشی از این قلعه برجی قرار دارد که گفته می شود منارجنبان خرانق است. البته هم اکنون منارجنبان خرانق تعطیل است و ظاهرا قرار است بازسازی و دوباره جنبیدن را از سر گیرد. اگر روی دیوارهای برج قلعه خرانق بایستید می توانید دیگر دیدنی های این منطقه را ببینید.

یکی از این دیدنی ها که در فاصله ۵۰۰ متری قلعه است، پل تاریخی خرانق است که روی یک پایه سنگی ساروجی قرار دارد. احتمال می رود که این پل سیل شک نبوده باشد. این پل احتمالا در زمان اشکانیان ساخته شده است. کمی آن طرف تر از پل هم بقعه ای وجود دارد که به مزار «بابا خادم» معروف است. گفته می شود که این مکان یکی از مناطقی بود که امام رضا (ع) در سر راه مشهد از آن گذشت و قدمگاه ایشان به عنوان «مشهدک» معروف است. در اینجا بود که خادم امام بیمار شد و درگذشت و به خاک سپرده شد و بقعه بابا خادم مدفن او است. بیرون قلعه کاروانسرای خرانق قرار دارد؛ کاروانسرایی که البته اگر بخواهید شب را در این منطقه بمانید، حتما باید با هماهنگی صورت بگیرد.

مزرعه مهر

تا اشکفت می روید حتما سری هم به عقدا بزنید؛ شهری در ۶۰ کیلومتری اردکان که از شهرهای دیدنی و زادگاه افراد شناخته شده ای چون میرزا رضای کرمانی ملقب به شاه شکار، قاتل ناصرالدین شاه است. این شهر از گذشته محل زندگی مسلمان و زرتشتیان بوده است و بناهای تاریخی مهمی چون کاروانسرای چاه ریگ و چهار طاقی مشهوری دارد که دیدنی است. اما شاید بخشی از شهرت عقدا جز غار اشکفت مربوط به مکان های مشهور زرتشتیان در این شهر است. یکی از این مکان ها که به مزرعه مهر نامگذاری شده به مزار شاهدخت ساسانی مهربانو شناخته می شود.

براساس باورهای محلی این مکان آرامگاه دختر کوچک یزدگرد است که بعد از جداشدن از خواهران و برادر و مادرش به همراه پارس بانو خواهر دیگر به عقدا آمد و اینجا از گرسنگی و تشنگی جان سپرد و پیکرش را در همین منطقه دفن کردند. مردم در آن محل شمع روشن می کنند. مزرعه مهر یکی از نقاط مهم زرتشتی نشین منطقه اردکان است. در بخش غربی شهر عقدا در جایی که روستای «زرجوع» قرار دارد زیارتگاه کوچکی در شکاف سنگ قرار دارد که در باور مردم منطقه محلی که «پارس بانو» خواهر مهربانو در آن جا در اثر گرسنگی درگذشته است. در روزگاران گذشته لباس مقنعه مانندی در شکاف کوه قرار داشت که گفته می شد متعلق به پارس بانو بوده . این لباس هم اکنون از کوه جدا شده و در جایی نگهداری می شود. در اطراف این نیایشگاه خیمه هایی ساخته شده که هر سال از ۱۳ تا ۱۷ تیرماه پذیرای افرادی است که برای برپایی مراسم آیینی پارس بانو به این منطقه می آیند.

نکته: داستان مفصل خانواده یزدگرد و ماجرای شان در یزد را در بخش «پیر چک چک» بیشتر خواهیم خواند.

نگهدار شاهزاده ساسانی

یکی از کلماتی که در استان یزد زیاد به گوش تان می خورد واژه «پیر» است. پیرها در حقیقت مکان های مذهبی هستند که متعلق به زرتشتیان است و باور عمومی بر این که این مکان های متعلق به فرزندان یزدگرد سوم است که بعد از فرار و انتشار خبر کشته شدن آخرین شاه ساسانی، به مرور پناه آوردند. اما در میان این پیرها، «پیر چک چک» یا نیایشگاه سبز اردکان یکی از مهمترین بناهای مذهبی زرتشتیان است. درباره تاریخچه نیایشگاه پیر چک چک اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما زرتشتیان و محلی ها معتقدند این نیایشگاه متعلق به نیک بانو دختر یزدگرد است.

بنای پیر چک چک در میانه دو کوه در بالای دره ای ساخته شده که در آن چشمه ای همیشه جاری قرار دارد و قطره قطره های آبی که از این چشمه سرازیر می شود چک چک به داخل مکانی که در دل صخره برای عبادت قرار داشت، می چکد. این شاید مهم ترین دلیل نامگذاری این محل به نام «پیر چک چک» یا «پیر چک چکو» معروف باشد. البته برخی هم این نیایشگاه را پیر سبز می نامند که به خاطر درختان همیشه سبزی است که در دل کوه به چشم می خورند. یکی از این درخت ها چناری کهن است که محلی ها معتقدند به داستان نیک بانو باز می گردد.

نکته: «پیر چک چک» ۴۵ دقیقه دورتر از اردکان در جاده یزد به طبس و مشهد قرار دارد و نزدیک خرانق است. برای همین یک نصف روزتان را باید خالی کنید تا از این منطقه دیدن کنید. جاده اردکان به پیر چک چک در دل کویر این شهر ساخته شده و سیاه کوه را که پیشتر درباره اش صحبت کردیم می توانید در راه ببینید. اگر ماشین شخصی ندارید هم مشکلی نیست، می توانید در اردکان ماشین بگیرید. در چک چک فروشگاه و رستوران وجود ندارد.

شاهزادگان آواره یزدگرد

براساس باور عمومی و اسناد تاریخی یزدگرد سوم هفت فرزند؛ پنج دختر و دو پسر داشت. این فرزندان به همراه همسر یزدگرد، کتایون بانو بعد از رسیدن خبر کشته شدن یزدگرد به سمت مرکز ایران آمدند تا از حمله اعراب در امان باشند. در نزدیکی یزد این خانواده از هم جدا شدند. «مهربانو» و «پارس بانو» به سمت «عقدا» رفتند و در آن جا درگذشتند. «شهربانو» هم به باور ایرانی ها توسط عرب ها به اسارت گرفته شد و به مدینه برده شد و همسر امام حسین (ع) شد. «نازبانو» راه مخالف خواهران را پیش گرفت و به سمت جنوب رفت و در کوه «تیجنگ» گم شد و آرامگاه معروف «پیر نارکی» جایی است که او در  آنجا دفن شده است.

زیارتگاه پیر نارکی

«کتایون بانو» به همراه «اردشیر» پسر کوچک تر به سمت یزد رفتند. اما آن دو هم، از هم جدا شدند و اردشیر در شرق یزد د رجایی گم شد که امروز به پیر «نارستانه» معروف است. کتایون هم در آستانه ورود به یزد پشت حصار خود را به چاهی انداخت که هم اکنون به «ستی پیر» یا آرامگاه کتایون معروف است. از میان این خانواده «نیک بانو» به همراه «مروارید» که به زبان های باستانی ایران، «هریشت» یا خدمتگزار او بود به سمت اردکان رفتند. به نظر می رسد که مروارید در میانه راه به هر دلیلی از او جدا شد و نیک بانو راه خود را در تنهایی به سمت شرق ادامه داد تا پای کوهی رسید که حالا نیایشگاه چک چک در آن قرار دارد.

او در پای کوه بود که سیاهی لشگر را دید و ترسان از کوه بالا رفت و در میانه راه بالا رفتن- آن طور که در باور محلی است- توانش را از دست داد و فریاد زد کوه مرا در آغوش بگیر! با گفتن این جمله در شکاف کوه گم شد. بعدها چوپانی که گله اش را گم کرده بود به اینجا رسید و آبی که از شکاف کوچه چک چک می آمد، او را از تشنگی نجات می دهد و در خواب صدای «نیک بانو» را می شوند که می گوید اینجا برای من اتاقی بساز و شمعی بیافروز تو.

به سلامت گله ات را پیدا خواهی کرد. او وقتی از خواب بیدار می شود گله اش را پیدا می کند و به کمک بزرگان روستایش، این زیارتگاه را بنا می کند. از آن جایی که همیشه چشمه آبی در این مکان روان بوده برخی از پژوهشگران معتقدند، این مکان در گذشته یکی از پرستشگاه های مهم آناهیتا بوده. این نظری است که درباره کوه بی بی شهربانو نیز داده می شود. به هر روی، پیر چک چک منطقه ای است دیدنی چه به لحاظ طبیعت گردی و چه به لحاظ گردشگری تاریخی. بهشتی کوچک و سبز در دل کویر مرکزی ایران که تا از نزدیک آن را نبینید، باورکردنش سخت خواهدبود.

در حصار کوه

برای رسیدن به نیایشگاه پیر چک چک نیازی نیست سینه کوه را بگیرید و بالا بروید، از پای کوهی که نیایشگاه در میانه آن قرار گرفته راهی پلکانی ساخته شده که در دو طرف آن مکان هایی برای استراحت و اتاق هایی است که می توان در آن اقامت کرد. البته اقامت در این منطقه باید در هماهنگی با انجمن زرتشتیان شریف آباد باشد که اداره پیر چک چک را به دست دارند. در اطراف پله هایی که به سمت نیایشگاه می روند پر از جملاتی از زرتشت و بخش هایی از گاتاهای مشهور اوست. روی یکی از تابلوها نوشته شده: «پاکی و پارسایی و پرهیزگاری بهترین کار نیک و مایه خوشبختی است.» روی بعضی از تابلوها هم تاکید شده که برای ورود به این مکان باید کاملا پاک بود.

از زنان و دختران زرتشتی هم خواسته می شود که با پوش و لباس سنتی خود وارد چک چک شوند. در هنگام ورود به نیایشگاه که باید کفش ها را از پا درآورید و مردان هم کلاه سفیدی بر سر داشته باشند. در دیواره کوه آتشگاهی سه شاخه قرار دارد و در مقابل آن ظرف لوتوس که ۱۲ شاخه به نشانه ۱۲ ماه سال دارد. در کنار آتشگاه مکانی است که چک چک آب از کوه به زمین می خورد. این قطرات آب برای زرتشتیان تبرک شده. اگر بخواهید می توانید عود روشن کنید. آیین روشن کردن عود در نیایشگاه های زرتشتی این گونه است که عود را باید از آتش آتشگاه روشن کرد و گذاشت تا شعله آن خاموش شود و بعد باید سر آن را به ۱۲ برگ لوتوس زد و به ستون عوددان متصل کرد. حالا بعد از دیدار از نیایشگاه می توانید از بالای آن به کویری که رو به روی شماست نگاه کنید.

نکته: دیدن از پیر چک چک مشکل خاصی ندارد و تنها در فاصله ۲۰ تا ۲۷ خردادماه که مراسم رسمی در آن جا برگزار می شود اجازه ورود به غیرزرتشتیان داده نمی شود.

هریشت شاهزاده

در راه بازگشت از خرانق و چک چک به اردکان حتما سری هم به «پیر هریشت» بزنید و از نیایشگاه آنجا دیدن کنید. داستان این نیایشگاه در ادامه داستان «نیک بانو» است. «مروارید» خدمتگزار نیک بانو در همین جا از او جدا شد. شاید همین جا درگذشت و نیک بانو او را گذاشت و به سمت چک چک رفت.

در راه بازگشت از خرانق و چک چک به اردکان حتما سری هم به «پیر هریشت» بزنید

پیر هریشت هم مانند چک چک در بلندای کوهی قرار دارد. هر چند این کوهی به بلندی چک چک نیست. برای رسیدن به نیایشگاه که از سنگ سفید ساخته شده پلکانی وجود دارد که می توانید به راحتی به آن برسید. آرامگاه دو اتاق دارد. در اتاق دوم گوری قرار دارد که دور تا دور آن هم اکنون حفاظ شیشه ای گذاشته شده است. در اینجا هم مانند پیر چک چک آتشگاهی قرار دارد. روی این گور شمع و گل و قند برای تبرک قرار می دهند.

منبع: هفته نامه همشهری شش و هفت

مرتبط:

کویر اردکان

قلعه خرانق _ قدمتی تاریخی در اردکان

شهرستان باغ ملک یکی از شهرستان‌های استان خوزستان در جنوب غربی ایران است. این شهرستان با شهرستان‌های رامهرمز، ایذه، و شهرستان هفتکل هم‌ مرز است. مرکز این شهرستان، شهر باغ‌ملک است.

باغ‌مَلِک یا اوربه ایلامی یا باغملک جانکی شهری در استان خوزستان است.

جغرافیای باغ ملک:

این شهر مرکز شهرستان باغ‌ملک است و در شرق استان خوزستان قرار گرفته‌است. شهرستان باغ‌ملک، یکی از شهرستان‌های استان خوزستان در جنوب غربی ایران است.باغملک بخشی از شهرستان ایذه بود که در سال ۱۳۷۱ از آن جدا شده و تبدیل به شهرستان شد. خوزستان با شهرستان‌های رامهرمز، ایذه، هفتگل، مسجد سلیمان است و با استان‌های چهار محال بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد هم‌مرز است.

این شهر در دامنه کوه بادرنگون واقع شده‌است. این شهرستان تقریباً در شرق استان خوزستان می‌باشد در عرض جغرافیایی ۳۱–۳۱ و طول جغرافیایی ۴۹–۵۱ و ارتفاع مرکزی شهر ۹۱۷ متر از سطح دریا می‌باشد.

این شهرستان نسبت به سایر شهرستانهای استان خوزستان هوای متعادل و بعضاً سرد را دارد که در فصل تابستان آحاد مردم استان خوزستان را به خود جذب کرده و در منابع طبیعی و گردشگری در بستر خود با امنیت بسیار مطلوب جای می‌دهد.

تاریخچه باغ ملک:

قدمت شهر کنونی باغملک به دوران عیلام برمی‌گردد، در دوران عیلام این ناحیه اوربه نام داشته‌است. در باغملک محلی به‌نام منجنیق وجود دارد که آثار تاریخی از یک شهر کهن در آن بجا مانده‌است که بنابر روایتی ماجرای ابراهیم و نمرود در این محل رخ داده‌است و به همین دلیل منجنیق نام دارد، پل شکسته‌ای نیز در آن نزدیکی وجود دارد که مربوط به دوران ساسانی است. همچنین سنگ آسیابی در باغملک وجود دارد که آثار خطوط کوفی بر روی آن نقش بسته‌است.

مردم باغ ملک:

مردم شهرستان باغملک از دو ایل لر زبان بختیاری و بهمئی هستند و به زبان لری بختیاری گویش می‌کنند، طوایفی همچون ایل جانکی ،برون، کُرد، کردزنگنه و زنگنه، سروستانی، شیخ، ممبینی ، احمدی ، زکوی و بهمئی در این شهر ساکن هستند.

پوشش گیاهی باغ ملک:

پوشش گیاهی این منطقه از درختان بلوط، افرا و برخی گیاهان دارویی و صنعتی دیگر تشکیل شده‌است.

کشاورزی باغ ملک:

شغل اغلب مردم باغملک کشاورزی و دامپروری است، از محصولات زراعی آن می‌توان به گندم، جو و برنج و پیاز اشاره کرد.

حکایت شمال خوزستان و طبیعت زیبای آن از بخش های جنوبی کاملا جداست؛ ایذه، باغملک، اندیکا و مسجدسلیمان و دیگر شهرهای شمالی استان نه تنها طبیعتی کاملا متفاوت دارند بلکه آثار باستانی بسیاری را نیز در خود جای داده اند. شهر باغملک نیز از جمله شهرهایی است که شاید نسبت به شهرهای بزرگ خوزستان کمتر توسعه یافته باشد اما طبیعت چشم نوازش نیز به همین خاطر بکر مانده و از دیدنی ترین جاذبه های گردشگری خوزستان است. در این نوشته شما را جاهای دیدنی باغملک آشنا می کنیم.

روستای مال آقا:

روستای مال آقا از توابع شهرستان باغملک در شمال استان خوزستان است و فاصله‌ای تقریبا ۱٫۵ ساعته با اهواز دارد. مسیر زیبا و پر پیچ و خم در میان کوه‌ها نشان از بکر بودن منطقه و زیبایی آن دارد. رودخانه زیبایی که از میان باغ‌های این روستا می‌گذرد فضایی رویایی برای استراحت در دامان طبیعت و فرار از دغدغه‌های زندگی شهری پدید می‌آورد. درختان انار و انگور در دامنه کوه‌ها و سرسبزی محیط که تا چشم کار می‌کند دیده می‌شود. این روستا بدون تردید از جاهای دیدنی باغملک و خوزستان است که نباید از دیدن آن را از دست دهید.

شهر تاریخی قلعه تل:

قلعه تل درواقع بخش مرکزی باغملک است و چند سالی می‌شود که از دهستان به بخش تغییر یافته است. آثار به جای مانده از اولین ساکنان این منطقه به بیش از ۵۰۰۰ سال پیش نسبت داده شده و هم‌زمان با حکومت عیلامیان بوده است. قلعه تل از نظر جغرافیایی در شمال باغملک و جنوب شهر ایذه و در دل رشته کوه زاگرس قرار دارد. آب و هوای معتدل و خاک حاصلخیز احتمالاً اصلی‌ترین دلایل برای سکونت ایلات مختلف در قلعه تل بوده است. این شهر تاریخی در ابتدا در اطراف یک تپه بلند بنا شد و «تل» به معنی تپه هم احتمالا به همین خاطر در نام آن دیده می‌شود. نام این شهر اصالتا برگرفته از قلعه بزرگیست که عیلامیان در فراز تپه مذکور برپا کردند.

آبشارهای تنگ کرد:

در ناحیه شمال شرقی قلعه تل منطقه‌ای به نام تنگ کرد قرار دارد که گردشگران و طبیعت گردان برای تماشای مناظر زیبای آن و همچنین دیدن آبشارهای بلندش حاضرند از رودخانه و تنگه‌های خطرناک هم عبور کنند.

این منطقه زیبا به واسطه قرار گرفتن در دل کوه و رویارویی با آبشارهای متعدد بسیار سرسبز است و بکر بودنش را هم عمدتا به خاطر صعب العبور بودنش حفظ کرده است. اگر مایلید به تنگ کرد بروید خاطرتان باشد که شیب تنگه آن بسیار خطرناک است و باید حتما مهارت‌های ماجراجویانه‌تان را ابتدا تقویت کنید. در برخی مناطق ممکن است حتی مجبور شوید برای ادامه راه از عرض رودخانه عبور کنید.

مرتبط:

تالاب میانگران ایذه

گلستان کوه کجاست؟

گلستان کوه کوهی است که در ۱۵ کیلومتری خوانسار با ارتفاع ۳۶۳۱ متر از سطح دریا که برای لاله‌های واژگونش شهره است. گلستان کوه در جنوب شهرستان خوانسار و ۱۵۰ کیلومتری شمال غرب اصفهان، منطقه‌ای سرسبز و خوش آب و هوا می‌باشد که سراسر آن، پوشیده از گون‌های گزنگبین، پیاز وحشی (موسیر) و انواع گلهای زیبا است و از نظر پوشش گیاهی دارای ۷۰ گونه گیاهی می‌باشد.

منطقه ی حفاظت شده ی گلستان کوه یکی از با ارزش ترین گیاهان بومی ایران به نام لاله واژگون را در خود جای داده است.

منطقه گلستان کوه با وجود قرار گیری در کویر مرکزی ایران دارای اقلیمی کوهستانی می باشد.

طبیعت گلستان کوه:

گلستان کوه از مقصدهای پربازدید طبیعت‌گردی در منطقه است. گلستان کوه از مناطق دیدنی خوانسار است که در فصل بهار پر از گلهای اشک مژگان و لاله سرنگون می‌شود که این گلها درمیان بوته‌های گزانگبین و حتی به روی صخره ها می رویند و برخی از گل‌های این منطقه خاصیت داروئی نیز دارند.

بهترین زمان بازدید از این منطقه از فروردین ماه تا اواسط خرداد ماه می‌باشد.

در كنار گلستان كوه اقليم كوهستاني و برف گير رو به شمال كوهساران زاگرس و در برخی از استانهاي سردسير كشور همانند چهارمحال و بختياري و لرستان نقاط انگشت شمار از رويشگاههاي طبيعي لاله هاي واژگون در ايران است در كنار رويش لاله هاي واژگون گلهاي بنفش رنگ، موسير، گزانگبين، باربچه و انواع ديگري از گياهان مرتعي در هر بهار زينت بخش گلستان كوه است. مناظر زيبا و پوشش گياهي منحصر به فرد اين منطقه همه ساله هزاران نفر از مشتاقان طبيعت را به سوي خود مي كشاند.

وجود چشمه هاي پرآب، اين دشت زيبا را به نقطه اي بي نظير در استان اصفهان بدل كرده است. ولي اين طبيعت بي نظير هر روز رو به تخريب و نابودی مي رود و دوستداران طبيعت در هر سال نشانه هاي كمتري از اين طبيعت بكر را نسبت به سالهاي قبل از آن مي يابند. بوته كنی بی رويه، بهره برداري افزون بر ظرفيت و نيز تغييرات طبيعي ناشي از عوامل مخرب عرصه طبيعي گلستانكوه خوانسار را كوچكتر كرده است.

اين منطقه به سبب رويش گونه هاي منحصر به فرد از گياهان مرتعي و نيز لاله هاي واژگون در دومين ماه از بهار هرسال، غنيمتی از طبيعت در استان اصفهان است كه به تدريج از كف مي رود. هر دوستدار طبيعتي مي داند كه گلهاي وحشي تنها در اقليم خود مي رويند و آنان كه هر ساله به قصد تفرج به سوي گلستانكوه هجوم مي برند و پنهان از ديدگان محيط بانان عرصه هاي منابع طبيعي، لاله ها را از ساقه جدا مي كنند در واقع مرگ طبيعت را رقم مي زنند. بوته كنی و چيدن لاله های واژگون آن هم در فصل تكثير و رويش كندن زمين جهت يافتن موسير كه گياهي است درماني و خوراكي و قيمت دار توسط عده اي از روستائيان مناطق اطراف گلستانكوه موجب بيرون افتادن ريشه و پياز گل لاله واژگون و نابودي و عدم رويش مجدد گل در سالهاي بعد شده و به عينه گلستانكوه در حال تبديل شدن به كوير است. و ديري نخواهد پاييد كه در گلستانكوه ديگر گلي نخواهد روئيد و اين دشت زيبا بر نام بي مسماي خود خواهد گريست.

شايد در استان اصفهان به دليل كويري بودن منطقه انتظار ديدن شهرهاي كوهستاني و همچنين روستاهاي پرآب كمي دور از انتظار باشد اما در هر گوشه اي از اين استان روستاها و شهرهای بسيار زيبايی وجود دارند كه خود به تنهايی مي توانند قطب گردشگري استان باشند و از بار گردشگري شهر اصفهان بكاهند. خصوصاً اگر اين گردشگران بيشتر به طبيعت و اكوتوريسم علاقمند باشند.

آب و هوای منطقه گلستان کوه:

قامت استوار گلستان کوه و کوهستان زاگرس سایه ی خود را بر منطقه افکنده و  اقليم كوهستاني و برف گير رو به شمال كوهساران زاگرس آب و هوایی متفاوت نسبت به مرکز استان اصفهان را به این منطقه هدیه کرده است. بهار و تابستان های معتدل و مطبوع و پاییز و زمستان های برف گیر و سرد ارمغان این اقلیم برای منطقه می باشد.

راه ارتباطی به گلستان کوه:

راه‌های ارتباطی به این شهر خمین – گلپایگان و اصفهان – داران است. گلستان کوه با ارتفاع ۳۶۳۱ متر در مسیر خوانسار به اصفهان و در ۱۵ کیلومتری شهر خوانسار قرار دارد. از تهران بعد از سه‌راه سلفچگان، به‌ سمت خمین و گلپایگان ادامه مسیر می‌دهید تا به خوانسار برسید، با طی مسیری ۱۵ کیلومتری به روستای دره‌بید می‌رسید، از اینجا به بعد می‌توانید با توجه به علامت‌هایی که با گل لاله واژگون مشخص شده‌اند مسیر را ادامه دهید و از صحت مسیری که انتخاب کرده‌اید مطمئن شوید.

امکانات رفاهی منطقه
برای آنکه تماشای زیبایی های منطقه برای بازدیدکنندگان آسانتر باشد در طی طرح ساماندهی این گردشگاه طبیعی که توسط فرمانداری خوانسار و با مشارکت اداره کل میراث فرهنگی صورت گرفت. نمازخانه، سرویس بهداشتی، پارکینگ اتومبیل، سکوهای محل استقرار گردشگران و امکاناتی از این دست برای این منطقه انجام شد.

مرتبط:خوانسار ،دشت لاله‌های واژگون

اهمیت سلامت و کیفیت غذا در رستوران بین راهی

مقاومت افراد در برابر مصرف غذاهای بد کیفیت متفاوت می باشد و درجه های متفاوتی از مسمومیت غذایی دچار می شوند. کودکان، افراد مسن و زنان بیشتر در معرض خطر هستند. برای جلوگیری از مسمومیت غذایی، باید در مسافرت از مواد غذایی سالم مصرف کرد، از رستوران‌های تمیز و بهداشتی استفاده کنید و از منابع غیر استاندارد و آلوده آب و مایعات ننوشید.

جهت حفظ سلامتی در طول سفر سعی کنید از خوراکی‌های خانگی و دستپخت خود، غذا‌های حاضری، کنسرو شده، بسته بندی و کارخانه‌ای که استریل هستند و خراب شدنی نیست استفاده کنند. اما اگر تمایل به رفتن به رستوران و صرف یک وعده غذایی کامل، گرم و تازه دارند حتما نکات زیر را در انتخاب رستوران بین راهی در نظر گیرند.

همچنین همیشه مقداری آجیل، بیسکویت، میوه تازه، شکلات، آب معدنی، کلوچه و آب میوه همراه خود داشته باشید تا با احساس گرسنگی در مجبور به توقف در اولین رستوران یا فروشگاه سرراهی نشوید.

معیارهای مهم در رستوران‌ بین راهی

برای شناسایی یک رستوران بین راهی باکیفیت راه‌های مختلفی وجود دارد. برای اطلاع از کیفیت غذای رستوران‌های بین راهی بهترین راه این است که به سایت‌هایی که رستوران‌ها را درجه بندی می‌کنند مراجعه کرد؛ همچنین می‌توان با جستجو در اینترنت از اطلاعات و نظرات کاربرانی که از غذا‌های آن رستوران‌ استفاده کرده‌اند بهره برد.

شلوغ بودن رستوران بین راهی؛ یکی از معیارهای سلامت و کیفیت آن

یکی دیگر از روش‌های اطمینان از سلامت غذای یک رستوران بین راهی این است که معمولا مکان‌هایی که شلوغ‌تر هستند، بیشتر قابل اطمینان است، زیرا غذا‌ها زود به زود مصرف می‌شود و امکان وجود غذای مانده و فاسد در آنجا کاهش پیدا می‌کند.

خیلی روی کیفیت و سلامت غذای رستوران های بین راهی که اتوبوس ها در مقابل آنها پارک کرده اند، حساب نکنید. یک قانون بین الملی بین رانندگان اتوبوس و رستوران های بین راهی وجود دارد که می گوید: مسافر از شما، غذا، سیگار رایگان برای رانندگان و شاگردان اتوبوس و همچنین شستن رایگان ماشین از ما! در واقع مسافران قربانی خدماتی که رستوران داران به رانندگان اتوبوس می دهند، می شوند.

در مقابل، رستوران های بین راهی که کامیون‌ها در مقابل آنها پارک کرده اند، می‌توانند انتخاب خوبلی باشند. به دلیل اینکه رانندگان کامیون همیشه در سفر هستند، شناخت بهتری روی این رستوران‌خا و غذاخوری ها داشته و همیشه در بهترین غذاخوری ها توقف می کنند. غذاهای سرو شده در این رستوران ها، سالم، لذیذ و قیمتی مناسب خواهد داشت.

نزدیکی رستوران بین راهی به جاده اصلی

رستوران بین راهی که به اصطلاح پرت هستند و از جاده دورند، مراجعات به آنها کمتر است و امکان دارد گاهی مواد اولیه آنچه که باید نباشد یا نکات بهداشتی را به درستی رعایت نکنند؛ هرچند ممکن است این موارد در رستوران‌های مورد تایید هم وجود داشته باشد، ولی این امکان و احتمال در رستوران‌های دور از جاده بیشتر است.

در انتخاب نوع غذا دقت داشته باشید

به هر حال مصرف غذا‌های رستوران‌های بین راهی باید با احتیاط بیشتری صورت بگیرد اما بین ۲ غذایی که با گوشت و مرغ درست شده‌اند (مانند جوجه کباب و کباب کوبیده) جوجه کباب ارجحیت دارد، زیرا موادی که کباب کوبیده از آن درست شده است مشخص نیست و ممکن است ترکیبی از موادی چون سنگدان مرغ باشد، ولی جوجه کباب حتی اگر مرغ‌ها مانده باشد، چون پخته می‌شود تمام میکروب‌ها از بین می‌روند. بنابراین بهتر است مسافران در صورت استفاده از غذا‌های بین راهی رستوران‌ها از آنها بخواهند که غذایشان را به طور کامل بپزند و به هیچ عنوان غذا به صورت خام و یا نیمه پز نباشد.

• بوییدن غذا و دقت در طعم غذا می‌تواند به شما در تشخیص سالم بودن یا آلودگی مواد غذایی کمک کند.

• جهت کاهش خطر مسمومیت غذایی به همراه غذا لیمو ترش تازه، سماق، پیاز و ماست مصرف کنید، این مواد غذایی میکروب‌ها را دربدن شما از بین ببرند.

مصرف کاهو و سبزیجات در رستوران‌های بین راهی ممنوع!

بهتر است سبزیجات و کاهو در رستوران‌های بین راهی مصرف نشود، زیرا سالاد باید کاملا شسته و ضدعفونی شود، اما امکان دارد این کار در رستوران‌های بین راهی به مقدار کافی انجام نشود و انگل‌های موجود در آن از بین نرود که  باعث ایجاد بیماری خواهد شد.

معیارهای بهداشتی برای انتخاب رستوران بین راهی

معیارهای بهداشتی برای انتخاب یک رستوران خوب در سه گروه اصلی قرار می‌گیرد: بهداشت محیط غذاخوری، بهداشت خدمه رستوران و تمیز بودن وسایل و ابزار سرو غذا، مواردی است که در نگاه اول باید مورد ارزیابی مشتریان قرار گیرد.

رفتارهای بهداشتی گارسون‌ها

در نظر گرفتن رفتارهای بهداشتی گارسون (مهماندار) و خدمه سرو غذا بهترین گزینه برای سنجش بهداشت یک رستوران است. مثلا خدمه از نظر ظاهری، موهای مرتب و صورت اصلاح شده داشته باشند، ناخن‌هایشان کوتاه و زیر آن پاکیزه باشد و لباس فرم سفید و تمیز به تن داشته، عرق نکرده و سیگاری نباشند.

هنگام سرو غذا نیز اجتناب از انتشار قطرک‌های بزاقی از طریق سرفه و عطسه و صحبت نکردن روی غذا، استفاده از دستمال تمیز برای نظافت سطح میز یا تعویض نایلون رومیزی، گرفتن لیوان و بشقاب‌ها از زیر و نه از لبه آنها و فاقد لکه بودن ظروف شیشه‌ای و قاشق و چنگال ازجمله مهم‌ترین موارد بهداشتی است که اگر به آن عمل شود، می‌توان گفت هنگام طبخ غذا احتمال رعایت موازین بهداشتی وجود دارد.

کارت و گواهینامه آموزش بهداشت

اغلب خانواده‌ها می‌دانند با ورود به یک غذاخوری به کارت بهداشت کارگران رستوران که اغلب به دیوار نصب یا زیر شیشه میز گذاشته می‌شود، دقت کنند. با وجود این که اخذ کارت و گواهینامه بهداشت خدمه غذاخوری‌ها جزو الزامات قانونی است، اما چون اغلب کارگران رستورانی تبعه کشورهای خارجی هستند و به صورت فصلی کار می‌کنند، کارت بهداشت ندارند و اکثرا کارت‌هایی در معرض دید مشتریان قرار می‌گیرد که مربوط به چند نفر از خدمه ثابت رستوران است که در تهیه و طبخ و سرو غذا دخالتی ندارند. در خصوص گواهینامه‌های آموزش بهداشت هم برخی رستوران‌ها به شکل صوری این گواهینامه‌ها را تهیه می‌کنند و در اختیار کارگران رستوران می‌گذارند.

آیا قیمت بالا نشانه‌ی سلامت غذا است ؟

قیمت بالای غذا الزاما نشان دهنده استفاده از بهترین مواد اولیه برای تهیه غذا نیست، اما اگر این قیمت از حد متعارف آن پایین‌تر باشد باید بیشتر به کیفیت پایین غذا مشکوک شد.

نحوه نظارت بر رستوران‌های بین راهی

رستوران‌ها توسط دو ارگان سازمان دامپزشکی و بهداشت محیط نظارت می‌شوند و تعزیرات هم با این دو ارگان گشت مشترک دارد. بازرسان سازمان دامپزشکی روی سلامت و بهداشت و ایمنی مواد گوشتی کبابسراها، جوجه کبابی‌ها و در کل هر غذاخوری که با گوشت سرو کار دارد نظارت می‌کنند.

ضابطین بهداشت محیط نیز در خصوص بهداشتی بودن محیط رستوران، نظافت ابزار و وسایل پخت و پز و سرو و سلامت غذا نظارت دارند و ماموران تعزیرات هم در صورت کم فروشی و ارائه اقلام غذایی با قیمت‌های خارج از تعرفه با متخلفان برخورد و اغلب آنان را جریمه نقدی می‌کنند.

با وجود تعداد زیاد رستوران های بین راهی، تازه تاسیس شدن برخی از آن‌ها و یا در معرض دید نبودن، بازرسان ممکن است این نظارت را با فواصل طولانی‌ در یک رستوران داشته باشند، بنابر این بهتر است خانواده‌ها خود با در نظر گرفتن ملاک‌های بارز یک رستوران خوب، از مراجعه به رستوران‌هایی که کیفیت غذایی‌شان پایین است و از بهداشت مطلوبی برخوردار نیستند اجتناب کنند.

گزارش تخلف در رستوران های بین راهی

در صورتی که شهروندان تخلفی مشاهده کنند می‌توانند با شماره تلفن ۱۲۴ تماس حاصل گیرند تا از تخلفات جلوگیری و رسیدگی به عمل آید، بعد از گزارش تلفنی، بازرسین سازمان صنعت، معدن و تجارت به محل آدرس گفته شده مراجعه و در صورت دیدن تخلف، نسبت به تشکیل پرونده آن واحد اقدام می‌شود.

مرتبط:

راهنمای انتخاب لباس برای سفر