کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و موزه ملی ایران به منظور احیا و شناخت فرهنگ و تمدن باستان‌شناسی ایران با یکدیگر تفاهم‌نامه همکاری امضا کردند.

قدیمی‌ترین نقشه اروپا، شهر طلایی گم‌شده در مصر و یک تپه‌نگاره عظیم در هند از جمله اکتشافات مهم و قابل‌توجهی به شمار می‌روند که در سال جاری میلادی به وقوع پیوستند.

مومیایی چینچورو در موزه دانشگاه تاراپاکا قرار دارد. این مومیایی مربوط به یک پسربچه بین شش تا هفت‌ساله است و آزمایش‌های رادیوکربنی نشان می‌دهد که قدمت آن بیش از ۴۱۰۰ سال است. شهر آریکا در مرز پرو، بر روی تپه‌های شنی صحرای آتاکاما، خشک‌ترین بیابان جهان، ساخته شده است. اما مدت‌ها قبل از اینکه شهر ساحلی در قرن شانزدهم تأسیس شود، این منطقه محل زندگی مردم چینچورو بوده است.

فرهنگ مردم چینچورو در ماه ژوئیه، زمانی که سازمان فرهنگی سازمان ملل متحد صدها مومیایی حفظ‌شده توسط آن‌ها را به فهرست میراث جهانی خود اضافه کرد، رسانه‌ای شد.

مومیایی‌های چینچورو برای اولین بار در سال ۱۹۱۷ توسط باستان‌شناس آلمانی، ماکس اوهله، که برخی از اجساد را در یک ساحل پیدا کرده بود، ثبت شد. اما تعیین سن آن‌ها چند دهه به طول انجامید.

آزمایش‌های قدمت رادیوکربنی در نهایت نشان داد که این مومیایی‌ها بیش از ۷هزار سال قدمت داشتند، یعنی دو هزار سال پیش‌تر از مومیایی‌های مصری که شهرت بیشتری در میان مردم داشتند.

در فرهنگ مردم این منطقه اعتقاد بر این بود که مومیایی کردن به عنوان راهی برای زنده نگه داشتن خاطرات مردگان است. با معلوم شدن سن این مومیایی‌ها، می‌توان نتیجه گرفت مومیایی‌های چینچورو قدیمی‌ترین شواهد باستان‌شناسی شناخته شده از اجساد مومیایی شده توسط بشر باشند.

برناردو آریازا، انسان‌شناس، می‌گوید: «مردم چینچورو فرایند مومیایی را برای اولین بار خودشان انجام دادند. آن‌ها از این روش برای دفن و حفظ اجساد استفاده کردند، نه اینکه مردگان را برای مومیایی شدن طبیعی در آب و هوای خشک رها کنند. اگرچه برخی از اجساد که به طور طبیعی مومیایی شده‌اند نیز در این مکان‌ها یافت شده است.»

او در ادامه توضیح می‌دهد که برش‌های کوچکی روی بدن ایجاد می‌شدند تا اعضای داخلی را خارج کنند. سپس حفره‌ها خشک می‌شدند و پوست جسد نیز کنده می‌شد.

سپس مردم چینچورو قبل از استفاده از نی برای دوختن پوست، بدن را با الیاف و چوب‌های طبیعی پر می‌کردند تا صاف و توپر بماند. آن‌ها همچنین موهای سیاه و ضخیم را روی سر مومیایی می‌چسباندند و صورت آن را با خاک رس و ماسکی با سوراخ‌هایی برای چشم‌ها و دهان می‌پوشاندند.

در نهایت، بدن اجساد به رنگ قرمز یا سیاه با استفاده از رنگدانه‌های مواد معدنی، خاک سرخ، منگنز و اکسید آهن رنگ‌آمیزی می‌شده است.

آریازا می‌گوید: «روش‌ها و رویکرد مردم چینچورو در مومیایی کردن تفاوت قابل توجهی با مصریان داشت. مصریان نه تنها از روغن و باند استفاده می‌کردند، بلکه در روند مومیایی‌سازی اعضای بدن جسد نخبگان نیز محفوظ بود، در حالی که مردم چینچورو مردان، زنان، کودکان، نوزادان و حتی جنین‌ها را بدون توجه به وضعیتشان مومیایی می‌کردند.»

زندگی با مردگان

با صدها مومیایی که در قرن گذشته در آریکا (منطقه‌ای د ر شیلی) و سایر مکان‌ها پیدا شده‌اند، مردم محلی یاد گرفته‌اند در کنار و حتی در بالای گورستان‌های پر از مومیایی زندگی کنند.

کشف بقایای انسان در حین کار ساختمانی یا بیرون کشیده شدن تعدادی از مومیایی‌ها توسط سگ‌های شکاری چیزی است که مردم بومی آن را به وفور تجربه کرده‌اند. اما تا مدت‌ها آن‌ها متوجه نبودند که این بقایای باستانی چقدر مهم هستند.

جانینا کامپوس فوئنتس، باستان‌شناس، می‌گوید: «گاهی اوقات ساکنان منطقه به ما داستان‌هایی می‌گویند که چگونه بچه‌ها از جمجمه‌ها برای فوتبال استفاده می‌کردند و لباس‌ها را از تن مومیایی‌ها در می‌آوردند، اما اکنون می‌دانند که وقتی چیزی پیدا کردند به ما گزارش دهند.»

آنا ماریا نیتو و پائولا پیمنتل، انجمن‌هایی را در نزدیکی دو مکان حفاری رهبری می‌کنند و با گروهی از دانشمندان دانشگاه محلی تاراپاکا همکاری نزدیکی داشته‌اند تا به جامعه کمک کنند اهمیت فرهنگ چینچورو را درک کرده و اطمینان حاصل کنند از مکان‌های ارزشمند مراقبت می‌شود. آن‌ها از اینکه یونسکو اهمیت فرهنگ چینچورو را به رسمیت شناخته است، هیجان‌زده هستند.

در حال حاضر طرح‌هایی برای موزه محلی وجود دارد؛ جایی که ردیف‌هایی از بقایای چینچورو زیر شیشه‌های تقویت‌شده قرار داده شده تا بازدیدکنندگان بتوانند به آن نگاه کنند. اکنون تنها بخش کوچکی از ۳۰۰ مومیایی چینچورو به نمایش گذاشته شده است. بیشتر آن‌ها در موزه باستان‌شناسی سان میگل دو آزاپا نگهداری می‌شوند.

مسئولان در حال برنامه‌ریزی برای ساخت یک موزه بزرگتر در این سایت هستند تا مومیایی‌های بیشتری را در خود جای دهد، اما بودجه کافی نیز برای اطمینان از نگهداری صحیح آن‌ها لازم است تا خراب نشوند.

آریازا و جانینا کامپوس، یکی از باستان‌شناسان محلی، نیز متقاعد شده‌اند که آریکا و تپه‌های اطراف گنجینه‌های زیادی را در خود جای داده‌اند که هنوز کشف نشده‌اند. اما، دانش و کاردانی بیشتری برای یافتن آن‌ها مورد نیاز است.

شهردار جراردو، اسپیندولا روخاس، امیدوار است افزودن مومیایی‌ها به فهرست میراث جهانی باعث رونق گردشگری و جذب سرمایه‌های اضافی شود.

او همچنین تاکید می‌کند: «هر گونه توسعه باید به شیوه صحیح و با همکاری جامعه و حفاظت از سایت‌ها انجام شود. برخلاف رم که بر روی بناهای تاریخی قرار دارد، مردم آریکا بر روی بقایای انسان زندگی می‌کنند و ما باید از مومیایی‌ها محافظت کنیم. در حال حاضر، قوانین شهری وجود دارد و باستان‌شناسان در هر زمان که کار ساختمانی انجام می‌شود حضور دارند تا مطمئن شوند که بقایای گران‌بها دچار آسیب نمی‌شوند.»

او معتقد است برخلاف برخی از مناطق دیگر شیلی، جایی که تورگردانان و شرکت‌های چندملیتی زمین خریداری کرده‌اند تا از مکان‌های گردشگری سود ببرند، میراث آریکا باید در دست مردم آن باقی بماند و به نفع جامعه محلی باشد.

رئیس انجمن محله، آنا ماریا پریتو، معتقد است که شهرت تازه کشف شده مومیایی‌ها به نفع همه خواهد بود.

او می‌گوید: «اینجا یک شهر کوچک و صمیمی است. ما می‌خواهیم گردشگران و دانشمندان از سرتاسر جهان بیایند و در مورد فرهنگ باورنکردنی چینچورو که ما در تمام عمر خود با آن زندگی کرده ایم، چیزهای تازه‌ای یاد بگیرند.»

* ترجمه: آناهیتا رشیدی

این محوطه ابتدا توسط ارنست هرتسفلد در سال ۱۹۲۸ به‌عنوان بخشی از پروژه تخت جمشید مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو کاوش شد و از آن زمان به‌عنوان کانون توجه باقی‌مانده است.

هرتسفلد تشابهات زیادی بین سفال‌های سطحی تل باکون الف و محوطه‌های پیش‌ازتاریخ سامرا در بین‌النهرین که خود او نیز آن‌ها را حفاری کرده بود، مشاهده کرد. می‌توان گفت که هرتسفلد، اولین شخص در جهت کشف پیش‌ازتاریخ حوضه رودخانه کر است.

ارنست هرتسفلد از آن زمان که سفال‌های پیش‌ازتاریخ فراوانی در سطح این تپه‌ها پیدا شد، تصمیم به حفاری آزمایشی در تپه غربی، تل باکون الف گرفت. بعد از هرتسفلد، لانگسدورف و مک کان بیشترین کاوش‌ها را در سال ۱۹۳۲ از سوی مؤسسه شرق‌شناسی و چاپ مجلات بعدOIP، (جامع‌ترین انتشارات در مورد محوطه) را رهبری کردند چندین ترانشه کوچک توسط مک کان و اشمیت در سال ۱۹۳۷ حفاری شدند لانگسدروف و مک‌کان تل باکون الف را نیز در سال ۱۹۳۲ کاوش کردند در این فصل تنها بخش شمالی تپه (بلندترین بخش) تا خاک بکر کاوش شد در اینجا مجموعه‌ای از خانه‌ها، کوچه‌ها، فضاهای باز و ساختارهای دیگر آشکار شد.

نتایج کاوش این فصل به شماره ۵۹ در سری انتشارات موسسه شرق‌شناسی در سال ۱۹۴۲ منتشر شد.

لانگسدروف و مک‌کان قصد داشتند تا آنجا که ممکن است سطح بیشتری از تل باکون الف را کاوش کنند؛ اما این کار تا سال ۱۹۳۷ که اریک اشمیت به‌جای هرتسفلد سرپرست پروژه تخت جمشید شد، به تعویق افتاد.

فعالیت باستان‌شناسان ژاپنی با کاوش ترانشه‌های کوچکی در تل باکون الف و ب در سال ۱۹۵۶ آغاز شد.

سرانجام عباس علیزاده سه ترانشه کوچک را در سال ۲۰۰۴ به‌عنوان بخشی از پروژه مشترک موسسه شرق‌شناسی و سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری ایران کاوش کرد. درنتیجه این پژوهش‌ها، تل باکون الف، گسترده‌ترین حفاری یک محوطه پیش‌ازتاریخی در فارس رادار است.

تل باکون، منبع اصلی اطلاعات درباره کهن‌ترین شواهد عینی از نهادهای حکومتی است که بعداً در مراکز شهری بزرگ اواخر هزاره چهارم ق. م دیده می‌شود. تا پیش از پژوهش‌های عباس علیزاده، فرهنگ باکون الف بیش از هر چیزی با سفال‌های منقوش پرکار و دست‌ساز آن شناخته می‌شد.

اما شواهد و مدارک به‌دست‌آمده از آن درباره فلز گری، بازرگانی فرا منطقه‌ای، تخصصی شدن پیشه‌ها، معماری طراحی‌شده، مجزا بودن بخش‌های اداری، مسکونی و صنعتی از یکدیگر و مهم‌تر از همه؛ استفاده از مهروموم گِلی، به‌ویژه قفل‌های گلی در پژوهش‌های مرتبط با توسعه نهادهای حکومتی اولیه نادیده گرفته‌شده بود، نام باکون برای طبقه‌بندی استقرارهای دیگر فارس که به هزاره پنجم پ. م تاریخ‌گذاری می‌شوند و سفال‌های شاخص نخودی منقوش باکون، استفاده‌شده است. درنتیجه، محوطه باکون، دید اصلی برای آنچه ما شکل‌گیری جوامع پیش حکومتی در ارتفاعات تلقی کرده‌ایم؛ شده است و ما روزبه‌روز بیشتر از بافت ناحیه‌ای که تل باکون الف در آن قرار داشت، آگاه می‌شویم.

در تل باکون ب در نهشته‌های زیری، یعنی باکون ب ۱، بقایای معماری به دست نیامد؛ اما متشکل از لایه‌های خاکستری و دورریز همراه با سفال قرمز خشن بود این نهشته به حدود ۵۰۰۰ ق. م. تاریخ‌گذاری شده است.

نهشته‌های بالایی، یعنی باکون ب ۲ حدود ۴۵۰۰ ق. م نیز بدون بقایای معماری، اما شامل مخلوطی از سفال نخودی منقوش و سفال قرمز خشن باکون ب ۱ بود. اگر لایه‌های باکون ب ۲ در اصل دارای بقایای معماری بوده، این بقایا

شاید توسط تعدادی گور دوره اسامی که تا عمق ۵/۱ متری از سطح تپه شده، نابودشده‌اند. نتایج کاوش تل باکون ب هیچ‌گاه منتشر نشد، چون کشتی حامل مواد فرهنگی به‌دست‌آمده از آن در حین سفر به‌سوی آمریکا توسط زیردریایی‌های آلمانی غرق شد.

محوطه باستانی تل باکون الف تنها محوطه‌ای از دوره پیش‌ازتاریخ در فارس مربوط به دوره روستانشینی پیشرفته است؛ که در اندازه بسیار بزرگ کاوش شده است. درنتیجه این کاوش‌ها مشخص شد که فضاهای معماری از یکدیگر تفکیک‌شده بودند. بخش جنوبی محوطه به فعالیت‌های کارگاهی و افراد با رتبه‌بندی بالاتر اجتماعی در سوی شمالی محوطه متمرکز بودند وجود رتبه‌بندی در استقرار باکون الف تنها محدود به مورد بالا نمی‌شد.

شمار زیادی مهر و مهم‌تر از همه، قفل‌های گلی در سوی شمالی محوطه یافت شدند که نشان می‌داد، باکون، مکانی مرکزی برای کنترل مبادلات منطقه‌ای به شمار می‌آمد. موضوعی که تاکنون از هیچ‌یک از محوطه‌های هم‌زمان در منطقه فارس گزارش نشده است. البته این موضوع به حجم بسیار بزرگ کاوش این محوطه (تقریباً ۳۲۰۰ مترمربع) نیز مرتبط است.

اما به هر ترتیب باوجود به دست آمدن شماری مهر از محوطه‌های مختلف هزاره پنجم پیش از میلاد فارس، قفل‌های گلی تاکنون از این محوطه‌ها گزارش نشده‌اند.

ازآنجاکه اولین بار سفال‌های باکون از این محوطه شناسایی‌شده، نام دوره فرهنگی پیش‌ازتاریخ فارس را به خود اختصاص داد. دوره باکون در باستان‌شناسی پیش‌ازتاریخ فارس به سه دوره کوتاه‌تر تقسیم‌شده که هنوز مرز این سه دوره به‌طور کامل مشخص نیست. دایسون و وویت، بر اساس نوع نقوش به‌کاررفته در سفال‌های این دوره، سه زیر دوره قدیم، میانه و جدید را پیشنهاد کردند.

سپس سامنر با استفاده از داده‌های سطحی، محوطه‌هایی که دارای استقرار باکونی بودند را به سه دوره کوتاه‌تر تقسیم کرد:

باکون قدیم، شامل استقرارهایی بودند که سفال‌های شمس‌آباد و باکون داشتند؛ باکون میانی شامل دو گروه بود: گروه اول، محوطه‌هایی بودند که فقط سفال باکونی داشتند و سفال شمس‌آباد و لپویی در آن‌ها دیده نمی‌شد، گروه دوم، محوطه‌هایی بودند که سفال شمس‌آباد، باکون و لپویی را داشتند که این محوطه‌ها در زمره باکون قدیم و جدید نیز قرارگرفته‌اند؛ باکون جدید هم شامل محوطه‌هایی بود که فقط سفال‌های باکون و لپویی داشتند.

بررسی‌ها درزمینه گاه نگاری مطلق دوره باکون در فارس اندک بوده و محدود به تاریخ‌گذاری‌های علیزاده از محوطه‌های دره رود کر و پروژه ممسنی در تل نورآباد است. به‌طورکلی مدارک موجود از توالی دوره باکون در ممسنی، تاریخی تقریبی از ۴۸۰۰ تا ۴۰۰۰ ق. م را ارائه می‌دهد.

از شاخصه‌های مهم فرهنگ باکون ظروف منقوش باکون الف یا باکون جدید است که به‌طور ماهرانه‌ای با طرح‌های هندسی و تصاویر نمایشی تزیین یافته‌اند که اغلب تمام بخش‌های ظروف را پوشانده است و گاهی دارای طرح‌های منفی هستند. این ظروف در برخی مورد دارای بدنه نازک هستند.

و تقریباً تمام ظروف این‌گونه، از گل رس ریزدانه‌ای نخودی رنگی ساخته‌شده که شاموت قابل مشخصی در آن دیده نمی‌شود. سفال دوره باکون الف دارای سطحی به رنگ نخودی بوده، ولی از نخودی مایل به زرد/ کرمی تا نخودی مایل به صورتی و گاهی حتی قرمز روشن متغیر است. بیشتر ظروف بارنگ قهوه‌ای نقش شده‌اند، اما رنگ‌های قهوه‌ای مایل به قرمز، خرمایی و حتی بنفش روشن نیز ممکن است به‌کاررفته باشد. نقوش بکار گرفته‌شده در این سفال‌ها شامل: نقوش هندسی پیچیده، گیاهی، حیوانی و انسانی است، نقوش حیوانی و انسانی این دوره کاملاً انتزاعی است.

منبع: میراث آریا