به گزارش ایسنا و به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سید عبدالمجید شریف زاده ـ رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ـ روز شنبه (۱۶ آذر ماه) با اعلام این خبر، درباره تاریخچه سفال زرین‌فام نیز توضیح داد: در آثاری که از دوران پیش از اسلام به‌خصوص در دوره ساسانی به دست آمده، استفاده از طلا و نقره در ساخت ظروف مشاهده شده و این مواد یکی از مهمترین موادی است که هنرمندان از آن بهره می‌بردند. به همین علت در دوره‌های یادشده شاهد ساخت ظروف طلایی و نقره‌ای و گسترش هنرهای مرتبط با آن مانند قلم‌زنی و دواتگری هستیم.

او افزود: با ورود اسلام به ایران و تغییر مباحث تفکری و اعتقادی مبنی بر اینکه در فرهنگ اسلامی نباید از طلا و نقره برای ظروف استفاده شود و مکروه دانستن این امر میان مردم، استفاده از ظروف سفالی به جای استفاده از ظروف ساخته شده با چنین فلزات و مواد گرانبهایی گسترش یافت.

رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی با بیان اینکه «در اوایل دوره اسلامی مراکز سفالگری در ایران گسترش بسیاری پیدا کرده بود»، اظهار کرد: در این دوره شاهد آن هستیم که در شهرهایی مانند نیشابور، ری، اراک، کاشان و … سفالگری و ساخت ظروف اهمیت بسیاری پیدا می‌کند؛ با این حال همچنان هنرمندان و صنعتگران این دوره در تلاش بودند تا بتوانند لعاب‌هایی را تولید کنند که ویژگی‌های زیباشناسانه بهتری داشته و شفاف‌تر باشند.

او ادامه داد: در اوایل دوره اسلامی تحولات عمده‌تری در بحث لعاب به‌وجود می‌آید و شیوه‌های مختلف لعاب‌گذاری از تنوع لعاب‌ها گرفته تا شیوه ساخت لعاب‌های زیررنگی، رو رنگی و … گسترش پیدا می‌کند.

شریف‌زاده با بیان اینکه «منع به‌کارگیری طلا و نقره در دوره اسلامی باعث گشایش در بخش دیگری از هنر و به‌کارگیری مواد در ایران شده است»، گفت: صنعتگران دوره اسلامی با تولید لعاب‌های گوناگون با شیوه‌های مختلف توانستند ظرف‌های سفالی بسازند که با اینکه تلالو طلا را دارند در آنها از طلا استفاده نشده است.

این پژوهشگر حوزه هنرهای سنتی افزود: موارد مطرح‌شده دارای وجه مهمی است؛ چه به دلیل هنری که در کیمیاگری اتفاق افتاده و چه به لحاظ ساخت و اختراع انواع لعاب‌های زیبا و به‌کارگیری آنها در ساخت ظروف. اوج بهره گیری از این دستاورد و استفاده از لعاب زرین فام از اواخر دوره سامانی و اوایل دوره سلجوقی شروع شده و تا سال‌های متمادی یکی از مهمترین خصوصیات ظروف، ساخت ظرف‌های زرین فام بوده است.

شریف‌زاده با بیان اینکه «از دوره سلجوقی ظروفی در دسترس است که در موزه‌های دنیا و ایران نگهداری می‌شود»، یادآور شد: این ظروف تلالو طلایی دارند که باعث افزایش زیبایی خاص برای ظروف سفالی شده‌اند. ساخت لعاب زرین فام در دوره‌های ابتدایی بسیار سخت، خاص و با مواد منحصر به فردی صورت می‌گرفت و در دوره‌های مختلف با فراز و فرودهایی همیشه تکرار شده تا اینکه در دوره قاجار این هنر رو به افول رفته و با وجود آنکه کما بیش ظروف زرین‌فام تولید می‌شدند، ولی استفاده از آنها به دلیل کاهش منع استفاده از ظروف طلایی کمتر شده است.

شریف‌زاده در ادامه به هنر دوره معاصر غرب و اروپا در ساخت لعاب‌های جدید به وسیله فناوری‌های نو اشاره کرد و گفت: غربی‌ها توانستند با استفاده از فناوری‌های نو، لعاب‌های لاستری را تولید کنند که وجه تلالو رنگ طلایی را در لعاب‌ها ایجاد کرده و باعث درخشان شدن رنگ‌های متنوع در ظروف می‌شود.

او همچنین به بیان توضیحاتی درباره تفاوت لعاب لاستری و لعاب زرین فام پرداخت و تصریح کرد: در ساخت لعاب لاستری از خود طلا برای تلالو و به‌دست آوردن رنگ طلایی استفاده می‌شد، در حالی که اساس ساخت لعاب زرین فام بدون استفاده از طلا است و به همین دلیل قیمت لعاب لاستری بسیار گران است.

رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی ادامه داد: در عصر حاضر یک دوره فراموشی نسبت به ساخت لعاب زرین فام صورت گرفت و به همین خاطر تعداد اندکی از اساتید قدیم این حوزه گاهی از نمونه‌های لعاب‌های زرین فام و لعاب خاصی که اصطلاحا به آن لعاب غازمغازی یا لعاب پر طاووسی می‌گویند، برای تولید ظروف استفاده کرده‌اند.

شریف‌زاده تصریح کرد: در واقع تفاوت لعاب زرین فام با غازمغازی این است که در لعاب زرین فام ظرف رنگ طلایی به خودش می‌گیرد، اما لعاب غازمغازی یک حالت رنگین کمانی مانند پر طاووس به ظروف می‌دهد؛ با این حال برخی افراد ناآگاه به اشتباه این دو لعاب را با یکدیگر برابر می‌دانند، در حالی که لعاب‌های یاد شده با هم متفاوتند، ولی سرچشمه یکسانی دارند.

او افزود: برخی در دوره معاصر با مراجعه به منابع قدیمی تلاش کردند تا هنر لعاب‌سازی زرین فام را احیا کنند؛ به همین علت به یکی از منابع قدیم مربوط به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره ایلخانی به نام عرایس الجواهر که شیوه ساخت لعاب زرین فام را به صورت مختصر توضیح داده، مراجعه کردند با این حال چون متن با استفاده از اصطلاحات و کلمات متدوال آن روزگار به نگارش درآمده نتوانستند به صورت دقیق از شیوه ساخت این لعاب پی ببرند.

رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی با بیان اینکه «پژوهش‌های بسیاری در سال های اخیر به منظور ساخت و به دست آمدن فرمول لعاب زرین فام توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری صورت گرفته است»، اظهار کرد: لعاب غازمغازی به صورت محدود توسط هنرمند اصفهانی مرحوم کوشش مورد استفاده قرار می گرفته است. محمد مهدی انوشفر، پژوهشگر و از سفالگران باسابقه و منحصربه‌فرد در ایران طی سال‌های اخیر به موضوع لعاب زرین فام ورود کرده و با بهره‌گیری از دانش تجربی اساتید گذشته و مطالعات بسیار گسترده شیوه‌های کاری لعاب‌کاران را مورد مطالعه قرار داده و با آزمایش‌های فراوان توانسته نمونه‌هایی از لعاب زرین فام را ساخته و به کار گیرد.

او خاطرنشان کرد: همچنین عباس اکبری، عضو هیات علمی دانشگاه کاشان نیز توانسته به وسیله مطالعه و استفاده از تجربیات گردآوری شده، نمونه‌های دیگری از لعاب زرین فام را به دست آورند. جالب است که در حوزه لعاب زرین فام پژوهشگران فرانسوی کارهای مطالعاتی خوبی انجام داده‌اند. همچنین کاتو، پژوهشگر ژاپنی و پسرش تلاش کردند تا با جمع‌آوری ظروف زرین فام قبل و پس از انقلاب به چگونگی ساخت این لعاب دست یابند و با وجود اینکه توانستند نمونه‌های مشابهی از این لعاب را به صورت محدود تولید کنند، اما نمونه‌های ایرانی ساخته شده در کشور بسیار قوی‌تر و شبیه‌تر به لعاب اصلی هستند.

او در ادامه به اهمیت پژوهش‌ها در حوزه لعاب زرین فام پرداخت و تصریح کرد: باید تلاش شود تا با شناخت و تولید لعاب زرین فام این لعاب به عنوان یک لعاب ایرانی در یونسکو به ثبت جهانی برسد و این هنر مغفول مانده احیا و آموزش مجدد آن در کشور آغاز شود.

شریف‌زاده همچنین در رابطه با مدعیان تولید انبوه لعاب زرین فام در ایران گفت: در کشور تنها دو الی سه نفر هستند که توانسته‌اند نمونه‌های مشابهی از لعاب زرین فام را تولید کنند و دیگر افراد مدعی در حقیقت از همان رنگهای لعاب‌های لاستری استفاده می کنند و همان گونه که توضیح داده شد این لعاب با لعاب زرین فام که بدون استفاده از خود طلاست بسیار متفاوت است.

رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی در ادامه از مسوولان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خواست تا با تعریف پروژه و تامین اعتبار، این هنر رو به فراموشی را دوباره احیا و شرایط را برای ثبت، انتقال و آموزش آن را فراهم کنند.

منبع:ایسنا