قلعه شهاب؛ قربانی هجمه ناجوانمردانه تخریبگران
یک باستانشناس گفت: قلعه شهاب روستای شهاب دهستان زیبد گناباد علاوه بر پیشینه کهن تاریخی آن، به دلیل اینکه مقر یک شخصیت والای انسانی بوده یک مکان مقدس است و حتی به جرأت میتوان گفت این اثر ارزش ثبت در میراث جهانی یونسکو را دارد اما متأسفانه در حال حاضر این مکان تاریخی به جولانگاه سودجویانی که بویی از فرهنگ و هویت نبردهاند، تبدیل شده است.
در یکی از روزهای بهار تصمیم گرفتم برای بازدید و گرفتن یک گزارش از یک اثر تاریخی به نام قلعه شهاب، سختی بالا رفتن از یک قله مرتفع را به جان بخرم. قلهای که در مسیر منطقه ییلاقی در صوفه و مشرف بر روستای شهاب است و مردم منطقه خوب میشناسندش؛ کمتر کسی است که ساکن روستای زیبد و یا شهاب باشد و این قله را که به قله شاهنشین معروف است نشناسد.
قلهای که نامش گویای تاریخی بودن آن است و شاید یکی از دلایل اشتیاق برای بالا رفتن از این قله همین بود که چرا این قله به قله شاهنشین معروف شده است. قلهای که از دور که به آن مینگری شبیه تمامی قلههای دیگر است. در تمام طول مسیر که از کوه بالا میرفتم کلوخههای متلاشی شده سفالی و آجری جلب توجه میکرد. وقتی به بالای قله رسیدم سنگچینهای منظم دور قله حکایت از وجود قلعه تاریخی میداد و وجود دیوارهای سنگی متعدد و دخمهای بزرگ در دل قله که عمق زیادی هم داشت به همراه درخت انجیر کوهی که از یکی از دیوارههای سنگی قد علم کرده و مانند نگهبانی شاهدان را مینگریست، گواه تاریخ پر رمز و راز منطقه بود.
آن چه قبلا در مورد این قلعه خوانده بودم این بود که یکی از مهمترین خصوصیات این قلعه جانمایی و موقعیت جغرافیایی خاص آن بوده به طوری که از این قلعه به تمامی مناطق استراتژیک دیگر از جمله قلعه تاریخی روستای زیبد اشراف داشتهاند و میتوان گفت به لحاظ نظامی نقشی استراتژیک داشته است و این خصوصیت از بالای قله، کاملا بارز و مشهود بود اما در ورای تمامی این تاریخ پر رمز و راز آنچه بیش از هر چیز دیگری در قله خودنمایی میکرد آثار حفاریهایی بود که پیکره کهن این بنای تاریخی را مخدوش کرده بود.
انگار تمام حس غرور و افتخاری که نسبت به این مکان و تاریخ و هویت آن داشتم با دیدن این تخریبها به یکباره به حس تأسف و رقت بدل شد و این حس رقتبار ناشی از هجوم بی امان تخریبگران به قلعه و غارت آن، وقتی بیشتر شد که در اظهار نظر یک باستانشناس و پژوهشگر بیشتر پی به ارزش بالای این اثر تاریخی بردم. در ادامه قسمتهایی از این گفت وگو آمده است.
قلعه شهاب نماد فتوت و جوانمردی
به گفته رجبعلی لباف خانیکی و به گواه مستندات تاریخی، گناباد و دهستان زیبد از جمله مناطق کهن و زندگیساز بوده است؛ چراکه گناباد اولین خاستگاه تمدن قناتی بوده و یکی از مهمترین رویدادهای شاهنامه فردوسی یعنی جنگ ۱۲ رخ در دشت گناباد و مجاور روستای زیبد به وقوع پیوسته است، جنگی که پیروزی در آن برای ایرانیان بسیار حائز اهمیت بود؛ چراکه ایرانیان برای همیشه از شر تورانیان خلاص شدند، گذشته از آن شخصیتهای علمی و فرهنگی و سیاسی متعددی که از منطقه گناباد برخاستهاند در تاریخ علم و فرهنگ تاثیر گذار بودهاند که آثار نبوغ و استعداد آنها را در قامت قناتها، مسجدها، قلعهها، مدرسهها و کتابهای نجومی و شاهنامههایی که تا دوران صفوی ساخته و نوشته شدهاند، شاهد هستیم. بنابراین در پیشینه غنی تاریخی منطقه هیچ شکی نیست و به واسطه همین تاریخ غنی، این منطقه آثار تاریخی زیادی را در دل خود جای داده است و بدون شک یکی از این آثار ارزشمند تاریخی و خاطره انگیز، «قلعه شهاب» است.
رجبعلی لباف خانیکی عنوان کرد: قلعه شهاب یکی از آثار تاریخی ارزشمند دوران اسماعیلیه مشرف بر روستایی به نام «شهاب» است که در یک کیلومتری جنوب روستای تاریخی زیبد و بر فراز کوهی کلهقندی به نام «قُلهشاهنشین» واقع شده اشت.
این باستانشناس ادامه داد: قلعه شهاب هم از نظر سوقالجیشی و هم از نظر سیاسی اهمیت زیادی داشته است اما آنچه بر ارزش این قلعه افزوده و کمتر به آن پرداخته شده این است که قلعه شهاب بنا بر مستندات تاریخی، مقر یک شخصیت والای انسانی بوده است که در دوره خود که مقارن با تهاجم مغولها بوده، نقش تأثیرگذاری بر زندگی مردم آواره و برهنه و آسیبپذیر داشته است.
وی توضیح داد: خوشبختانه در کتاب «طبقات ناصری» راجع به این قلعه زیاد صحبت شده است و «منهاج سراج» در این کتاب از شخصیتی به نام «محتشم شهاب منصور ابوالفتح» به نیکی یاد کرده که انسانی فرهیخته و جوانمرد و کم نظیر بوده است و در آن کتاب منهاج سراج این گونه اورا معرفی کرده است: «محتشم شهاب منصور ابوالفتح شخصیتی بوده است در غایت دانایی به علم و فلسفه و حکمت چنان که در بلاد خراسان چون او فیلسوف و حکیمی در نظر نیامده است؛ او غُرَبا را تربیت میکرد و مسلمانان خراسان را که به نزذیک او رسیده بودند در حمایت و پناه میگرفت.»
لباف خانیکی افزود: در سال ۶۲۱ هجری یعنی تقریبا سه سال بعد از یورش مغولها به ایران، اتفاق بسیار مهمی در این قلعه رخ میدهد که منهاج سراج در کتابش به آن اشاره کرده و مضمون آن این است که در آن سال که اوج آوارگی و بدبختی مردم بود فرمانده بلاد قهستان محتشم شهاب منصور ابوالفتح بود و او در آن دوران اضطراری، خوراک و پوشاک از خزانه بار کرده و به مردم آواره در بیابان میرسانده است.
این باستان شناس با اشاره به شخصیت محتشم شهاب منصور ابوالفتح گفت: به اعتقاد من قلعه شهاب یک مکان مقدس است حداقل به خاطر انسان والایی که در آنجا مقر داشته است و متآسفم که در حال حاضر شرایط به گونهای است که افرادی که هیچ بویی از فرهنگ و هنر و هویت و مدنیت نبردهاند با حفاریهای غیرمجاز این مکان را زیر و رو کردهاند و خرابهای بیش از آن بر جای نمانده است.
این اثر تاریخی ارزش ثبت در یونسکو را دارد
وی افزود: این اثر تاریخی به دلیل تعلق به شخصیتی که در نجات و پناه دادن به مردم نقش موثری داشته و به بهترین نحو ممکن از حقوق بشر دفاع و پاسداری کرده است، ارزش ثبت در یونسکو را دارد.
وی خاطرنشان کرد: با توجه به اهمیت تاریخی و معنوی این منطقه به جرأت میتوان گفت: این قلعه به عنوان یک«مکان رویداد» بسیار مهم قابل توجه است که حداقل اهالی روستای زیبد و اداره میراث فرهنگی گناباد باید نسبت به آن توجه ویژهای داشته باشند.
لباف خانیکی یادآور شد: قلعه شهاب در تاریخ ۷ مهر ماه سال ۱۳۸۱ به شماره ۶۴۳۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و لازمه ثبت یک اثر در میراث ملی حفاظت و مراقبت از آن است اما تخریبها و حفاریهایی که در این قلعه انجام شده، خلاف قوانین حاکم بر آن است و قطعات آجر و کلوخههای گچ که از زمین بیرون آورده شده نشان از تخریب بی رحمانۀ بقایای معماری قلعه و حکایت از وضعیت رقتبار آن دارد.
وی تأکید کرد: این اثر تاریخی ارزشمند بخشی از شناسنامه و هویت مردم است که باید حفاظت شود و نگذاریم که جولانگاه دشمنان فرهنگ و تمدن این سرزمین باشد و شاید حداقل کاری که بتوان انجام داد شناساندن آن به مردم و تشویق آنها به حفاظت و مراقبت از آن است ولی مسئولان مربوطه نیز باید در برابر این تخریبها و بی مهریها بیش از پیش احساس مسئولیت کنند.
برای حفاظت از قلعه شهاب(شاهنشین) قولهای خوبی داده شد اما در حد حرف باقی ماند
در ادامه گفت وگویی داشتیم با یکی از اعضاء انجمن میراث فرهنگی روستای زیبد که به همراه چند تن از فرهنگدوستان روستا، سالهای گذشته و تا کنون، پیگیریهای زیادی در رابطه با حفاظت از آثار تاریخی، معنوی و طبیعی منطقه انجام داده است و به گفته خودش همین دغدغهمندی و احساس مسئولیت باعث تشکیل انجمن میراث فرهنگی روستای زیبد شد.
این عضو انجمن میراث فرهنگی روستای زیبد عنوان کرد: تخریب و غارت قلعه تاریخی شهاب(شاهنشین) از سالها پیش آغاز شده و متأسفانه همچنان ادامه دارد.
یاسر عجم اظهار کرد: قلعه شهاب در سال ۹۴ مورد تخریب گسترده حفاران غیرمجاز واقع شد و بنا بر مسئولیتی که داشتیم به همراه چند تن از دوستداران میراث فرهنگی منطقه، مراتب را به اداره میراث فرهنگی شهرستان گزارش کردیم.
وی عنوان کرد: علاوه بر گزارش به اداره میراث فرهنگی و به منظور آگاهی بیشتر مردم نسبت به این تخریبها، موضوع را در نشریه محلی روستا نیز منعکس کردیم تا با رسانهای کردن موضوع، سهم کوچکی در آگاه کردن مردم منطقه داشته باشیم.
این عضو انجمن میراث فرهنگی روستای زیبد در پاسخ به این سوال که آیا پیگیریهایی که انجام شد نتیجهای در برداشت، توضیح داد: موضوع حفاظت از میراث فرهنگی و به خصوص جلوگیری از تخریب بیشتر این بناها در آخرین جلسه شورای اداری دهستان در همان سال یعنی سال ۹۴ به بحث و بررسی گذاشته شد و در این جلسه که با حضور مسئولان وقت از جمله، نماینده میراث فرهنگی شهرستان، پاسگاه نیروی انتظامی، مسئول پایگاه شهید چمران زیبد، دهیار و رئیس شورای اسلامی روستای زیبد و معتمدین روستا حضور داشتند تصمیمات خوبی مبنی بر حفاظت از آثار تاریخی و طبیعی دهستان زیبد گرفته شد.
وی ادامه داد: در این جلسه مقرر شد که علاوه بر ایجاد حصار برای قلعه، محیطبان محیط زیست هفتهای یکبار از منطقه بازدیدی داشته باشد همچنین پاسگاه نیروی انتظامی نیز موظف شدند که برنامه گشتزنی در منطقه شهاب را در دستورکار خود قرار دهند.
وی بیان کرد: در این جلسه به نتایج خوب و قابل قبولی رسیدیم اما متآسفانه این تصمیمات آن طور که باید و شاید اجرایی نشد و الان با گذشت حدود ۵ سال از پیگیریهای انجام شده اقدام قابل توجهی در این زمینه انجام نشده است.
عجم تأکید کرد: دهستان زیبد و از جمله روستای زیبد آثار تاریخی ارزشمندی دارد و در شاهنامه فردوسی نیز بارها از گناباد و زیبد نام برده شده است و به استناد شاهنامه فردوسی، یکی از مهمترین رویدادهای شاهنامه فردوسی که جنگ دوازده رخ است در گناباد و روستای زیبد اتفاق افتاده است.
وی افزود: اعضاء انجمن میراث فرهنگی روستا تا کنون اقدامات زیادی در زمینه حفظ و شناساندن این آثار انجام دادهاند که شاید یکی از مهمترین این اقدامات برگزاری همایش دوازده رخ در سالروز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی در محل قلعه تاریخی روستای زیبد و در اردیبهشت سال ۹۷ بود که در این مراسم علاوه بر مسئولین شهرستان و مسئولین کشورری، چند تن از دیپلماتهای داخلی و خارجی نیز حضور داشتند و به گفته بسیاری از شرکت کنندگان و صاحبنظران این همایش در حد یک همایش ملی برگزار شد.
مطالعات باستانشناسی قلعه شهاب هنوز کامل نشده است
رئیس اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی گناباد نیز در رابطه با این اثر تاریخی گفت: قلعه شهاب یک از آثار تاریخی ارزشمند شهرستان گناباد است و این قلعه یک قلعه دیدهبانی بوده و به گونهای جانمایی شده است که با سایر قلعههای منطقه از جمله قلعه زیبد، قلعه فرود و قلعه ایدو ارتباط داشته است و دیدهبانان از این قلعه بر دشت زیبد و منطقه گناباد کاملا مسلط بودهاند.
علیرضا شناسایی عنوان کرد: تخریب آثار تاریخی معضلی است که در کل کشور با آن مواجهیم و در قلعه شهاب نیز تخریبهایی انجام شده است اما این به معنی این نیست که از منطقه حفاظتی نمیشود بلکه آنچه در توان نیروهای حفاظت ما است انجام میدهند و قطعا با حفاران و تخریبگران برخورد قانونی میشود.
وی با اشاره به اینکه بیشتر حفاریهای غیرمجاز در شب انجام میشود، بیان کرد: حفاران غیر مجاز اکثرا افرادی هستند که از شهرها و استانهای اطراف و با اطلاعات قبلی به منطقه آمده و با مردم محلی ارتباط برقرار میکنند و در نهایت با جلب اعتماد اهالی وارد منطقه شده و با هدف پیدا کردن گنج و… آثار تاریخی را تخریب میکنند.
شناسایی خاطر نشان کرد: هنوز مطالعات باستانشناسی در این منطقه کامل نشده است و تا زمانی که مطالعات باستانشناسی آن کامل نشود هیچ برنامه مرمتی و یا گردشگری نمیتوان برایش اجرا کرد.
وی در رابطه با اهمیت قلعه شهاب تصریح کرد: برخی از باستانشناسان از شخصیتی صحبت میکنند که در جلوگیری از حمله مغول به گناباد نقش بسیار موثری داشته و علاوه بر آن به آوارگان کمکهای زیادی کرده است و معتقدند این فرد همان فردی است که در قلعه شهاب مقر داشته است.
هیچ اثر تاریخی در گناباد به حال خود رها نشده است
وی در پاسخ به این سوال که چرا آن طور که باید و شاید از این اثر تاریخی ارزشمند حفاظت نمیشود، تأکید کرد: نه این اثر تاریخی و نه هیچ اثر تاریخی دیگری در شهرستان به حال خود رها نشده است و پایش و رصد آثار تاریخی به طور مستمر انجام میشود و در این زمینه با همکاران پاسگاههای نیروی انتظامی، یگانهای حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی، دهیاران و انجمنهای میراث فرهنگی در ارتباط هستیم.
رئیس اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی گناباد گفت: قطعا نیروها و تجهیزات محدود میراث فرهنگی به تنهایی نمیتواند مراقبت صد درصدی از آثار داشته باشد و در این زمینه نیازمند همکاری و حمایت مردم و جوامع محلی، دهیاران روستاها و انجمنهای میراث فرهنگی هستیم.
قصه تلخ تخریب و غارت آثار تاریخی و از جمله قلعه شهاب متآسفانه قصه دنبالهداری است که گویا پایانی ندارد و این میراث ارزشمند که گویای تاریخ و هویت ماست به راحتی به عرصه تاخت و تاز سودجویان تبدیل شده است و این در حالی است که باوجود اظهار نظرهای باستانشناسان در مورد اهمیت این قلعه، مسئولین میراث فرهنگی شهرستان میگویند کاوشهای باستانشناسی هنوز در منطقه کامل نشده است اما با این تخریبها و حفاریهای غیر مجاز آیا چیزی برای کاوش باستانشناسان باقی خواهد ماند؟
منبع:ایسنا