حمام خان _تلألویی از طرح و نگار قاجاری
همیشه دیدن بناها و معماری‌های قدیمی و حضور یافتن در مکانی تاریخی مربوط به دورانی بس دور که نسل ما در آن غایب بوده‌است، با حس و حالی بسیار ناب همراه است، حس و حالی که بوی ناب قدیم را می‌دهد.
در این گزارش قصد داریم به دل سال‌های ۱۲۲۰هجری قمری سفری داشته باشیم، سفری به زمان حاکمیت امان‌الله خان اردلان و دوره قاجار…
برای رسیدن به این مکان تاریخی وارد بازار سرپوشیده شهر می‌شوم جایی که خود آمیخته با معماری اصفهانی است و یکی از مکان‌های گردشگری شهر محسوب میشود، از میانه کسبه بازار که حال ماسک‌های بی‌روح این روزهای کرونایی چهره خسته آنها را در خود غرق کرده است می‌گذرم، به مسجد داروغه می‌رسم جایی که این بنای تاریخی در آن قرار گرفته است.
پس از طی کردن چند پله به پایین وارد این بنای باشکوه می‌شوم، اینجا حمام خان است در همان بدو ورود با هجومی از طرح‌ها و نقش‌ها و سنگ نبشته‌ها روبه‌رو می‌شوم که روایتی است از ذوق و سلیقه دستان هنرمند معماران آن زمان!
با ورودم به حمام خان و دیدن این بنای زیبا، تصویری از حال و هوای حمام در آن روزگاران در ذهنم مجسم میشود و صدای آواز فولکلوری قدیمی از زمان‌هایی بس دور به گوش می‌رسد که مردان در دورهمی‌هایشان در حمام زیر لب زمزمه می‌کردند.
خود نزدیکی حمام به بازار کسبه شهر راوی حکایتی است از زمان‌های قدیمی که کسبه بازار و مردان محله خسته از یک روز کاری یکی پس از دیگری به سمت حمام راه می‌افتادند تا آبی به تن بدهند و گرد خستگی روزی که در گذار بود را از تن بتکانند.
این بنا یکی از بناهای بی‌نظیر و باشکوه شهر زیبای سنندج است که سنگ نبشته آن راوی حکایت دورانی است که «امان‌الله خان اردلان» والی کردستان و اتمام ساخت این بنا در سال ۱۲۲۰ هجری قمری بوده است.
غیرممکن است به این حمام سری بزنید و از دیدن آن همه زیبایی و نقش و نقوش قدیمی به کار رفته در این بنا به وجد نیایید.
معماری
حمام خان به سبک حمام‌های دیگر ایرانی طراحی و ساخته شده و دارای بخش‌های مختلفی ازجمله سردر ورودی، هشتی، سربینه (حمام سرد)، میان در، بینه (حمام گرم)، خزینه، خلوتی، سرویس‌های بهداشتی، آب انبار اضافی و تون است.
به هنگام بازدید از دو سکوی حمام خان، دو آب نمای زیبا را خواهید دید که گویا در زمان سلطنت امین التجار پُر شده و دوباره مرمت و بازسازی شده‌اند.
در کنار همه این‌ها استفاده از فضاهای کفش کن در زیر سکوها هم قابل توجه است؛ به طور کلی حمام در بخش سرد دارای سه آب نما و در بخش حمام گرم دو آب نما و در هر یک از خلوتی‌ها آب نمایی در کف آن تعبیه شده است.
کف حمام سنگ مرمر است و آزاره و درپوش حمام سرد سنگ تیشه‌ای منطقه است هرچند که به طور دقیق کف سکوهای حمام از ترکیب حمام سرد مشخص نبود ولی برای همخوانی از سنگ تیشه‌ای استفاده شده است.
سقف تمام فضاهای حمام از ترکیب طاق و گنبد است که در استحکام و ایستایی ساختمان بسیار مؤثر بوده است و مصالح مورد استفاده نیز بیشتر از سنگ و آجر و آهک به صورت بسیار گسترده است و ملات آبی در این ساختمان نقش اول را داشته است.
تزئینات
ویژگی بارز دیگر این ساختمان تزئینات پرکار آهکبری با نقش و نگار متنوع و کاشیکاری هفت رنگ با موضوع‌های متنوع است.
تمام سطح داخلی فضاهای حمام سرد (سربینه) و حمام گرم، خلوتی‌ها و حتی خزینه با نقوش مختلف آهکبری شده است؛ آهکبری‌های این حمام بسیار پرکار است و در آن از نقوش گل و گیاه، هندسی، نقش‌های حیوانی و انسانی و ترکیب انسانی و پرندگان استفاده شده است. نقش پرندگان به صورت جفت (نر و ماده) و استفاده در سطح گسترده از نقش شیر و طاووس که طاووس‌های آهکبری شده در نوع خود کم نظیر هستند در حمام‌های گرم و سرد در دو طرف به طور قرینه استفاده شده که در دو طرف سردر ورودی قرار گرفته‌اند.
در اضلاع دیگر نیز نقش‌های اسلیمی، گل و بته، گل و بلبل در کناربندی‌های سقف گنبدها در هم آمیخته‌اند. از فرم‌های هندسی در حاشیه نقش‌ها و طرح‌های اسلیمی استفاده شایانی شده است. در سقف گنبد سربینه از ترکیب چهار طاووس به طرز قابل توجهی بهره برده شده و نقش‌های متعدد دیگری که با موضوع‌های مختلف ترکیب انسان و پرنده که در دوره قاجاریه مرسوم بود و با شکل و فرم و صورت قاجاری است به صورت متنوع استفاده شده است.
کاشیکاری در نقش‌های آهکبری زینت بخش حمام سرد است. بر روی تمام پایه‌ها و همچنین ازاره دیوار سکوهای این بخش از کاشیکاری هفت رنگ با طرح‌های اسلیمی بر روی پایه و روی دیوارها طرح شکار و نبرد شیر و اژدها کار شده است.
هرچند مقداری از کاشیکاری تخریب شده است ولی بخش‌های قابل توجهی از آنها باقی‌مانده است. البته در کاشی‌کاری‌ها از طرح شکار و نبرد شیر و اژدها، طرح‌های گل و برگ و بلبل مرسوم قاجاری و گل‌هایی به سبک و فرم طبیعی به صورت قرینه در قسمت‌هایی از ازاره دیوار سکو استفاده شده است.
به طور کلی کاشیکاری حمام خان در نوع خود قابل توجه و حتی کم نظیر است زیرا نقش کاشیکاری مسجد، مدرسه دارالاحسان، نقوش و طرح‌های متفاوتی دارد و در اینجا استادکاران با توجه به وضع فکری و همچنین نیازهای فضای حمام درشیان خان (والی) از طرح‌های دیگری استفاده کرده‌اند.
مرتبط: