خانه فروغ الملک قوامی که امروزه با نام موزه هنر مشکین ‌فام شناخته می ‌شود یکی از جاذبه‌ های دیدنی شهر شیراز است که توسط خانواده مشکین ‌فام و به صورت خصوصی اداره می ‌شود.

این اثر در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۴۰ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

موزه هنرهای تجسمی یا هنرهای معاصر شیراز در خانه فروغ الملک داماد قوام بزرگ دایر است. ساختمان این موزه بنایی مسکونی دارای آشپزخانه،‌ اصطبل، حمام و دو باب منزل مسکونی است که در سه طبقه، در اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی توسط فروغ الملک قوامی در زمینی به مساحت ۱۰۲۰ متر مربع ساخته شده است. در سال ۱۳۸۱ این بنا مرمت و بازسازی شده و به حسن مشکین فام واگذار گردید. وی نیز آن را به موزه هنرهای معاصر شیراز یا موزه مشکین فام تبدیل کرد.

در این موزه آثار هنرمندان معاصر فارس به ویژه آثار خانواده مشکین فام در قالب نقش برجسته، خوشنویسی، نقاشی، عکاسی، هنرهای تجسمی و …به نمایش گذاشته شده است.

مشخصات بنا
بنای موزه خانه ای قدیمی است انتهای کوچه ا‌ی بن ‌بست در بافت تاریخی شیراز واقع شده است. این خانه معروف که به خانه‌ فروغ‌ الملک (قوامی) معروف است، زمانی توسط «اسماعیل قوامی» به آموزش و پرورش شیراز اهدا شده است. کاشی سردر موزه هنوز عنوان «دبستان فروغ الملک» را بخود دارد.
این خانه در دو قسمت شمال و جنوب دو اتاق پنج دری دارد. در ضلع شمال‌ غربی سالن اصلی ساختمان به نام شاه ‌نشین قرار گرفته که دارای پنجره ‌های گره‌ کاری است. این شاه‌ نشین به وسیله حوضخانه‌ ای هشت ضلعی به قسمت اندرونی متصل است. هنر نقاشی روی سقف ‌ها یاد آور هنر دوره زندیه است. فضای داخلی موزه، مثل تمام خانه‌ های اعیانی قدیمی زیبا است، با همان پنجره ‌های مشبک و کاشی ‌کاری و حیاط‌ های اندرونی و بیرونی و هشتی و یک اتاق با مبلمان قدیمی از جمله مبل‌ های آینه‌ کاری شده.
اسکلت و ساختار اصلی بنا در پی سنگ با ملات گچ، دیوارها آجر با ملات گچ و خاک و در سقف تیرهای چوبی با پوشش گل و خاک و کاه گل است. تزئینات این بنا شامل تزئینات آجری، کاشی‌ کاری، نقاشی‌ های سقف و نقوش روی سنگ‌ ها به صورت حجاری می باشد.

مرمت این بنا در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان عمران و بهسازی شهری آغاز شد که شامل تعویض سقف ‌ها، مرمت کلیه آجرکاری ‌های نما، تعویض در و پنجره ‌های چوبی، کاشی ‌کاری حوض‌ ها و مرمت سقف حوض خانه است. این بنا از سال ۱۳۲۷ تا اواسط دهه ۵۰ با نام دبستان فروغ الملک مورد استفاده آموزش وپرورش قرار گرفته است. خانه فروغ الملک از سال ۱۳۸۱ پس از مرمت و بازسازی در اختیار آقای حسن مشکین ‌فام قرار گرفت و کاربری آن به موزه هنر معاصر فارس تغییر یافت.

آثار موزه
داخل اتاق‌ های خانه، فضاهایی برای نمایش آثار هنری سه نسل از خانواده‌ «مشکین فام» در نظر گرفته و در کنار این آثار، اثرهایی از دیگر هنرمندان فارس نیز وجود دارد که برخی توسط صاحب اثر و بعضی توسط مجموعه ‌داران به موزه هدیه شده‌ اند.
اشیاء موجود در موزه شامل صد ها قطعه از هنری است که طی بیش از نیم قرن توسط ایشان تهیه و گردآوری شد و شامل دو بخش عمده آثار هنری خانواده مشکین فام و آثار هنرمندان معاصر فارس است که بر حسب نوع اثر هنری یا تکنیک و دوره آفرینش در قالب بخش‌ هایی با آثار حجاری و نقش برجسته، خوشنویسی، نقاشی، عکاسی، هنرهای تجسمی و… تقسیم ‌بندی و به نمایش گذاشته شده است.

بخش آثار حجارى و نقش برجسته
در این بخش کارهاى استاد حاج حبیب مشکین ‌فام (۱۳۸۰ _ ۱۲۹۴) روى سنگ‌ هاى مختلف از جمله مرمر قرار دارد که شامل نقوش گل، حیوان، متون اسلامى از جمله آیات قرآن است که به دو شیوه «گود» و «برجسته» طراحى، خوشنویسى و کنده ‌کارى شده است.

بخش خوشنویسى
این بخش شامل سه قسمت متفاوت اما به‌ هم پیوسته است:
آثار خوشنویسى استاد حبیب مشکین ‌فام؛
آثار خوشنویسى محفل هنرى حاج حبیب مشکین ‌فام؛
آثار اساتید بزرگ خوشنویسى فارس و ایران.

بخش نقاشى
نقاشى ‌هاى موزه هنر مشکین ‌فام شامل مجموعه بسیار نفیس و متنوعى از آثار هنرمندان معاصر فارس است. در این بخش آثار ۳۰ هنرمند که معرف سه نسل از نقاشان معاصر فارس هستند، به نمایش درآمده است. این هنرمندان عبارتند از حسام ابریشمى، بیژن بهادرى کشکولى، على‌ اصغر تجویدى، خلیل توللى، قاسم حقیقى، بهرام خائف، بهنام خاوران، بهرام دبیرى، عباس دریسى، مهدى رضاییان، کاظم رضاییان، قاسم روزخوش، حسن زارع، غلامحسین صابر، علیرضا ظریف، علیرضا عطروش، احمد علامه دهر، سعید غلامى، جمشید کریمى، شهرام کریمى، محمدرضا کشاورزى، امید مشکسار، حسن مشکینفام، منوچهر معتبر، حسین میرزایى، مهرزاد نژند، حمیدرضا هیربد و غلام یونسى.
آثار حجمى و مجسمه ‌هاى هدایت‌ الله یوسفى نیز در این بخش قرار دارند.

کتابخانه
کتابخانه موزه شامل صدها جلد کتاب و مجله‌ هاى تخصصى مانند بریده جراید در زمینه فعالیت‌هاى هنرى، صدها کارت، بروشور، پوستر و کاتالوگ مربوط به رویدادهاى هنرى، آرشیو نوار، فیلم و سندى شامل مصاحبه ‌هایى با هنرمندان برجسته فارس و ایران، فیلم گزارش نمایشگاه ‌ها و رویدادهاى هنرى، نشست ‌ها و جلسات هنرى و ادبى، فیلم زندگى و آثار هنرمندان بزرگ جهان، موزه‌ ها و مراکز مهم هنرى جهان است.

دفتر مطالعات هنرهاى تجسمى
شامل شناخت هر چه بیشتر هنرمندان و آثار هنرى گذشته و حال، تهیه گزارش، تهیه عکس، فیلم و نوار از هنرمندان و آثار آ‌نها، تهیه جزوه و کاتالوگ براى استفاده علاقه‌ مندان و هنرمندان، چاپ و انتشار آثار هنرمندان فارس به‌ صورت کاتالوگ، کارت، بروشور، آلبوم و پوستر، ایجاد ارتباط با مراکز هنرى داخل و خارج از کشور.

اتاق قدیمى
در این بخش فضاى یک اتاق قدیمى همراه با مبل ‌ها، میز، بخارى، صندوقچه، ویترین، بشقاب‌ هاى چینى قدیمى، جعبه ‌هاى منبت‌ کارى شده گلدان ‌ها و… مربوط به خانواده مشکین‌ فام وجود دارد.

فروشگاه
در این بخش، تولیدات هنرى موزه شامل آثار هنرمندان فارس، از جمله تابلو، کتاب، آلبوم، نوار، کارتپستال، پوستر، آثار حجمى و سایر تألیفات به فروش مى ‌رسد.

مجموعه حاضر از نظر تعدد و تنوع بخش ‌هاى مربوط به یک دوره از تاریخ هنر معاصر بخشى از سرزمین ما کم‌ نظیر و شاید بی‌ نظیر است.

مرتبط:

نگاهی بر تاریخچه “بازار وکیل” شیراز

مسجد جامع عتیق شیراز

همه‎ چیز درباره دیدنی ‎های شیراز

در دوره ساسانی اشاعه و آموزش احکام و اخلاقیات دین باستانی زرتشتی  از سوی موبدان انجام می‌­شد و از آنجا که مهمترین محل استقرار موبدان آتشکده‌­ها بود؛ نیاز به احداث بناهای مذهبی و آتشکده‌ها موجب رشد و گسترش معماری مذهبی با ویژگی­‌های متنوع شد. از دیگر سو گسترش تعالیم دین زرتشتی از سوی حکومت ساسانی و نفوذ این دین در دستگاه حکومت ساسانی به ویژه در دوره کرتیر نوعی از رسمی شدن مذهب زرتشتی را به وجود آورد که این مسأله خود باعث گسترش بناهای مذهبی در این دوره شد.

این شرایط موجب تبادل و انتقال ارزش‌های انسانی در دوره ساسانی شد و نوعی از معماری مذهبی با فرم عمده چهارطاقی را به جهان معماری معرفی کرد که در جزئیات از ویژگی‌­های متنوعی بهره می‌گرفت. بنای آتشکده آتشکوه نمونه بارزی از این معیار مهم تلقی می­‌شود.

آتشکوه نمونه برجسته تاریخ معماری

ابداع عنصر معماری گنبد و ایجاد آن بر روی فضای چهارضلعی، ارمغان ایران به جهان معماری است. این ابداع مهم و کاربردی در دوره ساسانی شکل گرفت و بناهای متعددی از این روش بهره گرفتند. چهارطاقی‌ها نیز بر آن اساس احداث شدند و چهارطاقی آتشکوه نمونه برجسته و بارزی از این گونه بناها است که مرحله مهمی از تاریخ معماری انسان را در بخش بزرگی از جهان در دوره باستان نمایندگی می­‌کند.

عمده چهارطاقی‌­های ساسانی امروزه در استان­‌های فارس و کرمان و نیز منطقه عراق عجم، که استان مرکزی بخشی از این منطقه مهم تاریخی است، متمرکز شده‌­اند. روستای آتشکوه در جنوب شرقی استان مرکزی قرار گرفته و از توابع بخش مرکزی شهرستان محلات محسوب می‌­شود. این روستا در ۶ کیلومتری جنوب شرق شهر نیمور و ۱۶ کیلومتری جنوب غرب دلیجان و در مسیر راه ارتباطی شهرهای دلیجان و محلات قرار گرفته و نام خود را از بنای آتشکده‌­ای که در آن قرار دارد اقتباس کرده است.

نیمور در متون تاریخی

 متون تاریخی متعدد در قرون گذشته از نیمور و آتشکده آن سخن به میان آورده‌­اند.  قدیمی­‌ترین مولفی که از این منطقه تاریخی یاد کرده است محمدبن حسن قمی است که در کتاب پر ارزش تاریخ قم (۳۷۸هجری) به نیمور، بند نیمور و آتشکده اشاره کرده و می‌نویسد: «نیمور از حیازات انار است و آتشکده آن و آتش در آن بشتاسف مَلِک نصب کرده است و برافروخته و آن را چندین اوقاف است و گویند که نیمور را سه برادر بنا کرده‌اند درونه و یزدانفست و ستیستاد… . و صحیح آن است که آتشکده آن بستاسف ملک بنا کرده است و بندهاد، بندویه ­بن سنفاد خال کسری پرویز بنا کرده است.» (قمی،۱۳۶۱: ۷۴).

در کتاب نزهه‌القلوب نوشته حمدالله مستوفی، در سده هفتم هجری، درباره نیمور آمده ‌است: «نیمور از اقلیم چهارم است. جمشید پیشدادی ساخت و در آنجا جهت خود قصری عالی کرده بود و آثار آن هنوز باقی است و گشتاسف در او آتشخانه ساخت و هوایش خوب و معتدل است…»(مستوفی،۱۳۶۲: ۶۹).

 حمزه اصفهانی مؤلف عصر صفویه در کتاب تاریخ پیامبران و شاهان درباره نیمور و آتشکده نوشته است: «گشتاسب در ممنور از روستای انارباد واقع در ولایت اصفهان آتشکده‌­ای ساخت و آبادی­‌هایی از روستا بر آن وقف کرد.»(اصفهانی،۱۳۴۹: ۳۷).

در کتاب بستان السیاحه مربوط به سده سیزدهم هجری آمده است: «نیکور، قریه‌ای است خجسته­ اثر در زمین فرح‌انگیز و قرب رود گوهر خیز واقع و اطرافش واسع از توابع محلات و هوایش به جهت آیات، آبش خوب و خاکش مرغوب است. قدیم‌الایام شهری بوده و مرور دهورش قریه نموده. باغات فراوان دارد و مردمش همگی شیعی مذهب مکرر مشاهده شده است.» (شیروانی،]بی تا[: ۵۹۶ ).

 امروزه در ادبیات نوشتاری و شفاهی نیمور به صورت نیمه­ور نیز استفاده می­‌شود. در باب وجه تسمیه این شهر ابراهیم دهگان در کتاب گزارش‌نامه یا فقه اللغه اسامی امکنه، برای نام نیمور آورده است: «دهی در حوالی محلات به نام نیم­ور و همینطور سدی است در حوالی آن. این واژه مرکب از دو لغت نیم چون میم یا نیما چون سیما و ور همچو سر است. کلمه نیم بین کلمات پارسی بیشتر صورت اصلی خود را حفظ کرده و در معنی نصف و میانه از قدیم اطلاق گردیده و اکنون هم به همان صورت باقی مانده است. این لغت در صورت اوستایی نیما و در مشتقات فارسی نم یا نیم باقی مانده و مراد از همه نیما باشد یا نم و یا نیم در صورت دیگر نیمه به معنی نصف و میانه است و در اسماء امکنه باین صورت محله، ده، بلوک تا به شهر و استان محلاتی دیده می­شود بسیاری از دهات محل وسط ده را محل میان یا نیم­ده می­گویند… . عضو دوم لغت نیمور ور به فتح اول و سکون ثانی پسوند است و به معنی صاحب و خداوند و دارنده معنی کرده­اند به نقل استاد پورداود در پهلوی به صورت ور از ریشه بر به معنی بردن و گزیدن و برتری دادن آمده است یا مالک پیشوند خود بودن است در کلمات بهوَر، تاجوَر، باروَر، گنجوَر و مزدوَر همه به معنی مالک عضو اول خود است. کلمه نیم­ور یعنی عضو دوم که به معنی خداوند و صاحب و برگزیده است یا به عبارت ساده نسبت را می­رساند آنکه این نقطه منتسب به میان زمین یا میان بلوک یا میان مثلاً شهرستان است.»(دهگان،۱۳۴۲: ۲۴۷)

استفاده از مصالح بومی در آتشکده

 آثار تاریخی مختلفی از جمله قلعه دِز با شالوده ساسانی، تپه سیاه با قدمت دوره ساسانی و بقعه قاجاری امامزاده اسماعیل، در روستای آتشکوه به جای مانده است. مهمترین اثر تاریخی این روستا آتشکده است که به فاصله حدود ۲۰۰ متری جنوب غرب روستا و در پایه ارتفاعاتی که از طرف اهالی به کوه بتخانه شناخته می‌­شود، قرار دارد.

 بنای آتشکده آتشکوه با مصالح بوم آورد، سنگ تراورتن و ملاط گچ همراه با مقداری ماسه و سنگریزه، ساخته شده است. نمای بنا با استفاده از سنگ‌­های تخت در اندازه‌های بزرگ و کوچک تزئین شده است. در ستون‌های شرقی چهارطاقی از سنگ‌های تخت نسبتاً بزرگ استفاده شده؛ در حالی‌که در نمای دو ستون غربی سنگ‌های به­ کار رفته به نسبت کوچک هستند. گنبد چهارطاقی نیز با آجر بنا شده بوده که در حال حاضر فرو ریخته است.

این یادمان تاریخی، به لحاظ ساختار معماری،  نوعی چهارطاقی است که از دو بخش اصلی تشکیل شده، چهارطاقی و ایوان مرکزی و اتاق‌های اطراف آن، بخش چهارطاقی بنا دارای اضلاعی به ابعاد  ۱۲/۵در ۱۲/۵ متر است که در قسمت جنوبی مجموعه بنای آتشکده قرار دارد. گنبد چهارطاقی که امروزه فرو ریخته است بر روی چهارستون سه وجهی یا قلبی قرار داشته است. فرم پایه این ستون‌ها مکعبی است و بخش بالایی ستون‌ها نیز به شکل مکعبی است که از سمت داخل به صورت قائمه برش خورده است. به علت وجود شیب طبیعی زمین از سمت جنوب به شمال پایه­‌های جنوبی و شمالی بنا در یک سطح قرار نداشته و بلندی ستون‌های شمالی بیشتر از ستون‌های جنوبی است به این صورت با حل مشکل اختلافِ سطح ناشی از شیب طبیعی زمین، طاق‌­های بنا در ارتفاع یکسانی ایجاد شده­‌اند.

با توجه به وضعیت قرارگیری چهارطاقی در ضلع جنوبی که در جهت شیب طبیعی زمین قرار دارد امکان ایجاد دالان طواف اطراف چهارطاقی وجود نداشته و بنا فاقد این عنصر معماری است.

در قسمت شمالی چهارطاقی و دقیقاً در محور آن و به فاصله حدود ۲/۸۰ متری چهارطاقی، ایوانی به عرض ۵/۵ و طول ۸/۴۰متر ساخته شده است. ضخامت این دیوارها ۱/۴۰ متر است. هیچ‌گونه اتصالی بین دیوارهای ایوان و چهارطاقی وجود ندارد. ضمن آنکه دیوارهای ایوان و جرزهای چهارطاقی فاقد هر گونه پوشش سقف هستند. در طرفین ورودی ایوان دو نیم ستون برج مانند ساخته شده است و در دو سوی شرقی و غربی ایوان دو اتاق ساخته شده که هر یک از آن­ها درگاهی به عرض ۲ متر در دو سوی ایوان دارند. دیوارهای دو طرف ایوان به منزله دیوارهای طولی اتاق­‌های جانبی نیز هستند.

بنا بر اظهار نظر گدار، دیوارهای طرفینِ اطاق­‌های جانبی خشتی بوده که تخریب شده‌­اند. در کاوش سال ۱۳۷۹ که به سرپرستی مهدی رهبر انجام شد اگرچه هیچگونه اثری از دیوارهای خشتی به دست نیامد و پشته خاکی که ناشی از تخریب این دیوارهای خشتی باید وجود داشته باشد، به دست نیامد؛ اما مقطع دیوار اتاق غربی نشان می­‌دهد که دیواری غیر از دیوار ساخته شده با سنگ و گچ به آن متصل شده است. همچنین آنچه که از وجود فاصله ۲/۸۰ متری فضای چهارطاقی با ایوان و همچنین اختلاف ارتفاع این دو قسمت که به وسیله پل‌ه­ایی به هم مرتبط ­شد‌ه‌­­اند استنباط می‌­شود؛ این است که این دو فضا اگر چه در یک دوره، اما در دو زمان متفاوت از هم با توجه به نیازهای زمان ساخته شده‌­اند و فضای چهارطاقی نیز فاقد دالان طواف است.

ساخت بنا در دو دوره تاریخی متفاوت

به طور کلی عمده‌ترین ویژگی‌های معماری بنای آتشکده آتشکوه را می‌توان به شرح زیر بیان کرد که بیانگر  وجوه تمایز این بنا با سایر بناهای مشابه در دوره ساسانی است، بهره گیری از فرم ستونهای سه وجهی و قلبی شکل، ایجاد سرستون‌هایی با برش‌های قائم به منظور اجرای سکنج و ایجاد گنبد، عدم اتصال ایوان به فضای چهارطاقی، احداث بنا در یک دوره تاریخی اما در دو زمان متفاوت.

بر این اساس بنای آتشکده آتشکوه چهارطاقی ایوان‌داری فاقد فضاهای اطراف چهارطاقی و دالان طواف است و هیچ گونه شواهدی دال بر وجود این عنصر معماری در آن وجود ندارد. از سوی دیگر عدم اتصال ایوان به فضای چهارطاقی وجه تمایز بنای مذکور با سایر بناهای مشابه دوره ساسانی است. همچنین معماری دو بخش بنا اگر چه در اصول کلی شباهت دارند و در یک دوره تاریخی( ساسانی) ساخته شده‌­اند، اما متعلق به دو زمان متفاوت هستند. به عبارت دیگر فضای چهارطاقی در یک زمان و فضای ایوان در زمانی دیگر، با توجه به نیازهای به وجود آمده بعدی، ساخته شده‌­اند.

مشاور مناسب‌سازی معاونت شهرسازی شهرداری اصفهان، با بیان توضیحاتی دربارۀ کتاب «گردشگری در دسترس» که به‌تازگی به قلم او منتشر شده، از ضرورت تهیه نقشه گردشگری معلولان  نیز سخن گفت.

توسعه گردشگری روستایی علاوه بر ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی روستاها، منجر به پس انداز و سرمایه‌گذاری مردم محلی به عنوان ذی نفعان این حوزه می‌شود.