نخستین شواهد و لایه­‌های معماری بنا، به قرن‌­های دوم و سوم هـ.قمری مربوط می­‌شود. بنای اولیه مسجد بر اساس طرح شبستان ستوندار اجرا شده که بخش­‌هایی  از این ساختار همراه با باروی اطراف مسجد در سه جهت شرق، غرب و جنوب حیاط بنا باقی مانده است.

احداث اولین گنبدخانه در شبستان ضلع جنوبی، در قرن‌های چهارم و پنجم هـجری قمری انجام شده است  و گنبدخانه دیگری در قرن‌های هشتم و نهم هجری قمری در همان مکان احداث شده که در عصر صفوی به تزئینات منقوش و متنوع معماری آراسته شده است. از جمله آثار مهم این دوره می­‌توان از کتیبه‌ها و محراب بزرگ و گچبری‌های فاخر آن یاد کرد.

ایوان عظیم واقع در ضلع غربی در قرن‌های هفتم و هشتم همراه با آرایه‌های بدیع آن ساخته و مزین شده و دو رشته راه پله در طرفین ایوان، حیاط مسجد را به بام بنا مرتبط کرده است.

مناره در بیرون از باروی مسجد قرار دارد و دارای ۱۴ متر ارتفاع و ۳/۵  متر قطر است که با کتیبه‌های متعدد کوفی تزئین شده است. بدنه این اثر تاریخی دارای سه ردیف کتیبه همراه با سایر تزیینات است و بیانگر اتمام بنای آن بنا در سال ۵۰۴ هـ . قمری است.

قسمتی از محدثات تاریخی مسجد در طرف شمال حیاط قابل رویت است، اما عمده آثار و معماری در بیرون از دیوار فعلی و در زیر خاک‌ها پنهان مانده‌اند.

شبستان غرب و جنوب‌غربی

بنای اوليه مسجد جامع ساوه با طرحی ساده و شبستانی، مجموعه‌­ای از عناصر خشتی و چینه­‌ای است که در بخش‌های مختلف مسجد به صورت پنهان و آشکار پراکنده شده است.

اولین ساخت‌وسازهای مسجد اولیه علاوه بر گوشه جنوب غربی حیاط مسجد، در مجاورت گنبدخانه و در بخش‌­های جنوبی و شرقی حیاط و گنبد خانه بر جای مانده است.

ایوان جنوبی (ایوان استاد) و گنبدخانه جنوبی

نتايج كاوش‌­هايی كه در كف این گنبدخانه انجام شده حکایت از آن دارد که پيش از احداث مسجد اوليه، بنای چينه‌­ای ديگری در این بخش از مسجد وجود داشته كه شالوده و پايه­‌ها مسجد اوليه را تشكيل می‌دهد.

طی قرون چهارم یا پنجم هجری ایوان و گنبدخانه­ مسجد احداث شده که نوع و شیوه اجرای تزئینات گچبری آن، تعلق اساس گنبدخانه را به سده پنجم هجری تقويت می‌كند. قرارگیری این ایوان در جهت قبله بر اهمیت فضایی آن افزوده و بر اساس تأکید ادبی در معماری ایرانی به  ایوان استاد مشهور شده است.

ساخت محراب نماهای متعدد در این بخش در سده‌های ۴ و ۵ هجری صورت گرفته است که برخی از آنها دارای تزئینات گچبری و کتیبه­‌های کوفی نقاشی شده با رنگ­­‌های لاجوردی است.

همچنین در سده هشتم هجری محراب گچبری متعلق به سال ۷۰۵ هجری در ضلع شرقی ایجاد شده است.

پس از آن در سده دهم هجری (دوره صفویه) گنبد­خانه مورد بازسازی قرار گرفته و با استفاده از تعدادی از پايه­‌های گنبد خانه سده چهار هجری گنبدی کلاه‌خودی به قطر ۱۴ متر با کاشی‌­های مزین به نقوش هندسی، ارتفاع ۱۶ و محيط بيرونی ۲۴/۵ متر احداث شده است. ارتفاع گری و یا ساقه این گنبد به  ۴ متر می­‌رسد.

در دوره­‌های بعد به ويژه دوره قاجار، مرمت ازاره كاشی نمای داخلی گنبدخانه با كاشي‌های هشت ضلعی مشابه با ازاره گنبدخانه قرن دهم اجرا شده است.

مناره

در دوره سلجوقی در گوشه شمال شرقی حیاط مسجد مناره آجری استوانه‌­ای شکلی به تاریخ ۵۰۴ هجری ساخته شده است. اين مناره دارای ۱۴متر ارتفاع و ۳/۵ متر قطر است و با كتيبه‌های متعدد كوفی بنايی تزئين شده است. عبارت «لا نبي بعد محمد» در قسمت پايين مناره سه بار تكرار شده است. همچنين تاريخ «سنه اربع و خمسمائه» بر آن نوشته شده است. این مناره تا ارتفاع ۴ متری تو پر بوده و از این ارتفاع دارای پلکان صعودی است.

شبستان شرقی و جنوب شرقی 

عناصر معماری گوشه جنوب شرقی بنا و جنوبی‌ترین دهانه شبستان شرقی بنا به ویژه ابعاد پایه‌ها، اندازه خشت­‌ها، نحوه اجرای دور قوس­‌های باربر (لنگه­‌ طاق­ها)، تداعی کننده معماری دوره ساسانی ­است و با گردشی در شبستان‌­های مسجد نمونه‌های ديگری از اجزای اين معماری را میتوان ديد.

در نمای شرقی و همچنین در گوشه جنوب شرقی حیاط تزئینات فتیله گچی مربوط به آرایش و قاب­‌بندی نمای داخلی به چشم می­‌خورد که دست کم مربوط به اولین تزئینات گچی و نماسازی بدنه­‌های داخلی مسجد است.

شبستان شمالی

جبهه شمالی جديدترين دوره ساخت و ساز مسجد اوليه است. تفاوت‌­هایی که در ابعاد ستون­‌ها و خشت‌­ها، نوع ملاط به كار رفته در چينه­‌های جبهه شمالی با چينه­‌های سایر شبستان‌­های مسجد اوليه دیده می‌­شود و همچنین عدم تطابق راستاهای اين بخش از مسجد با ساير بخش‌­های مسجد اوليه جملگی حكايت از ساخت و ساز متفاوتی در اين بخش از مسجد دارند.

همچنين در طول كاوش‌های انجام شده مشخص شده است كه در این بخش مسجد مانند سایر بخش‌های مسجد اوليه پوشش کف گچی اجرا نشده و کف بخش شمالی نسبت به ساير شبستان‌­ها در ترازی بالاتر قرار داشته است.

ابعاد ستون­‌های شبستان شمالی ۲/۲۰× ۱/۷۰ متر و ارتفاع آن ۱/۵ تا ۲ متر است. اين شبستان بر اثر حفاری و خاكبرداری سال­‌های قبل از انقلاب اسلامی از زير خاك پديدار شده و در همين بين يك كف آجری به طول حدود ۱۰متر و عرض ۳ متر پيدا شده كه احتمالاً راهی بوده كه بخش­‌های شمالی و جنوبی مسجد را به هم متصل می‌کرده است.

ایوان غربی (ایوان شاگرد)

در سده هشتم هجری علاوه بر نماسازی و ساماندهی جلوخان شمالی ساختمان گنبدخانه، ایوانی در ضلع غربی بنا احداث شده است که دارای تزئینات زیبای مقرنس­‌کاری، نقاشی روی گچ و مهر کوبی‌های دوره ایلخانی است. احداث اين ايوان عظيم‌ترين ساخت و ساز در دوره ایلخانی محسوب میشود.

این ایوان نسبت به ایوان جنوبی به لحاظ معماری از درجه اهمیت کمتری برخودار است و در ادبیات معماری ایرانی با نام ایوان شاگرد شناخته می­‌شود.

* گزارش از محسن کریمی دکترای باستان‌شناسی

مرتبط:

معرفی ساوه _ شهر یاقوت‌های سرخ

مسجد جامع ساوه _ قدیمی ترین مسجد ایران

ساوه، شهری با پیشینه چندهزار ساله

گنبد علویان یکی از بناهای تاریخی همدان است که در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله، در چهارباغ علویان قرار دارد. از نظر هنر معماری و آجر کاری یکی از یادمان های کم نظیر قرن ششم هجری قمری بوده و به دوران سلجوقیان مرتبط می باشد. این مکان توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد و سپس با ایجاد سردابی در آن به مقبره خاندان علویان تبدیل گردیده است.

علت نام‌ گذاری این بنا به «گنبد» علویان این بوده‌ است که در گذشته‌ های دور این بنا دارای گنبد بوده و در اثر گذشته زمان گنبد آن فرو ریخته‌ است. همچنین علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران امام علی و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا از دلایل دیگر این نامگذاری بوده‌ است.

نقشه بنای چهار ضلعی و گوشه‌ های آن دارای لبه‌ های ستاره‌ ای شکل است. دیوارهای این مقبره مکعب شکل بوده، تا خط آغاز گنبد باقی مانده ولی خود گنبد فرو ریخته و از بین رفته است.

گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم نظیر سده های میانی دوره اسلامی است. شکل ظاهری آن شبیه گنبد سرخ مراغه است که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی آن ۸ متر در ۸ متر و تزئینات غنی و متراکم و در عین حال راز آمیز و چشم نواز درون بنا تا حدودی مشابه بنای گنبد حیدریه قزوین است.

بنا به صورت مکعبی  ۴ضلعی در ابعاد ۱۲٫۸ در ۱۲٫۵ متر و ارتفاع ۱۱٫۵ متر ساخته شده و ۴ جرز ستون مانند به ارتفاع ۹٫۵ متر با قطری قریب به ۲ متر و شبیه برج‌ هایی در ۴ گوشه آن را در میان گرفته اند.

هر یک از برج‌ ها دارای ۵ طاق نمای فرو رفته مثلثی به ارتفاع ۸ متر و عرض ۱ متر و عمق ۰٫۵ متر است که از حیث مقطع جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت پر در آورده است.

در جبهه شمالی بنا طاق نمایی جناغی از نوع ۵ و ۷ و به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵/۵ متر دیده می شود. درون آن قابی مستطیل شکل به ارتفاع ۵٫۶ و عرض ۳٫۹ به صورت بر جسته قرار دارد. ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض ۱٫۶ و ارتفاع ۳٫۴ متر جلوه‌ ای ویژه به آن می‌ بخشد.

بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل گچبری‌ های بر جسته لانه زنبوری شامل گل و بوته های در هم پیچیده به شکل زیبایی خود نمایی می‌کند. بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه‌ ای گچبری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می‌شود. پیشانی طاق نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره‌ ای شکلی به صورتی بدیع تزئین کرده است.

سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمین‌ های اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل ۱٫۲ متر واقع شده و در حال حاضر ۷ پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می کند.

راه پله های کم عرض از درون برج شمالی شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده راه‌یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می‌کند.

خاقانی به کنایه از آن به عنوان گنبد سبز یاد نموده‌ است و فرهنگ عامیانه مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد که می‌ گوید: «دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش»!

این اثر تاریخی به شماره ۹۴ در تاریخ ۱۳۱۰/۱۵/۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌ است.

مرتبط:

شیرین سو _سفری به کریدور استان همدان و زنجان

یونسکو در همدان _دروازه جهانی به سوی رونق گردشگری

دره مرادبیگ یکی از زیباترین دیدنی های همدان

آرامگاه یا گنبد مشتاقیه از آثار تاریخی شهر کرمان مربوط به دوره ی قاجار است. در زیر هر یک از سه گنبد در گنبد مشتاقیه یک عارف به خاک سپرده شده است. مشتاق علی شاه، کوثر علی شاه و شیخ اسماعیل هراتی از مدفوین گنبد مشتاقیه هستند.

مشخصات گنبد مشتاقیه:

آرامگاه مشتاقیه که به سه گنبدان مشهور است، از ابنیه‌ی تاریخی مربوط به دوره‌ی قاجار و جاهای دیدنی کرمان است. این آرامگاه در سال ۱۲۲۳ ساخته شده است و امروزه در میان محدوده‌ی شهری قرار گرفته ولی در گذشته خارج از شهر و در جوار قبرستان کهنه قرار داشته است.

گنبد مشتاقیه در ابتدا به منظور تدفین میرزاحسین خان راینی حاکم کرمان در اواخر دوره‌ی زندیه و جد اعلای سادات معروف به میرحسینی راینی ساخته شده و نام‌گذاری این آرامگاه به مشتاقیه به سبب دفن مشتاق علی‌شاه در این مکان بوده است.

در زیر هر یک از سه گنبد در گنبد مشتاقیه یک عارف به خاک سپرده شده است. مشتاق علی شاه صوفی و مریدی از مریدان شاه نعمت الله ولی و از اهالی اصفهان بود که کرمان را برای زندگی انتخاب کرد.

کوثر علیشاه دیگر مدفون این آرامگاه نیز از عرفا و مفسران قرن سیزدهم هجری است. شیخ اسماعیل هراتی، از عابدان و درویشان بزرگ زمانه که به ساده زیستی مشهور بود سومین مدفون آرامگاه یا گنبد مشتاقیه است.

دو گنبد مشتاق علی شاه و کوثر علی شاه به زیبایی کاشی کاری شده اند ولی گنبد شیخ اسماعیل هراتی به صورت آجری از همان زمان قاجار باقی مانده است.

اما معماران قدیمی اعتقاد داشته‌اند گنبد شیخ اسماعیل هراتی، کاشی را به خود قبول نمی‌کند، شاید ساده‌زیستی او در زندگی باعث به وجود آمدن چنین افسانه‌ای شده، در هر صورت این بی پیرایه بودن گنبدش، معنویتی ویژه به آرامگاهش بخشیده و مردم برای طلب حاجت، بر مزارش شمع روشن می‌کنند.

کنار ۳ بقعه معروف در گنبد مشتاقیه دواتاق نیز وجود دارد که محل دفن پیروان و هم مسلکان مشتاق علی شاه و بسیاری از صوفیان شناخته شده است که یکی از آنها میتوان به رونق علی شاه کرمانی شاعر و عارف صوفی مسلک و صاحب دیوان مرات المحققین اشاره کرد. میرزا محمد حسین رونق کرمانی که به رونق علی شاه معروف بوده است هم دوره مشتاق علی شاه و از نوادگان خواجه نصیرالدین طوسی است.

مقرنس‌کاری‌ها،کاشی‌کاری‌ها، نقاشی، گچبری و کاربندی‌ها و دیگز تزئینات در قرن اخیر به بناهای گنبد مشتاقیه افزوده است.

مقبره‌ی شمالی (مقبره‌ی مشتاق علی‌شاه) تزیینات داخلی بسیار جالبی به همراه منبری ارزنده از زمان قاجار در آن به یادگار مانده است، حیاطی دارد که حوضی زیبا و درختانی پرشمار فضای خاصی را در آن به وجود آورده‌اند.

گنبد مشتاقیه به شماره ۵۲۵ در سال ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مشتاق علی شاه که بود ؟

میرزا محمد تربتی که بعدها به مشتاق علی شاه معروف شده است یکی از مدفوین گنید مشتاقیه است که در قرن سیزدهم هجری زندگی می کرده است. مشتاق علی شاه از صوفیان آن زمان به شمار می رفته و پدر و مادرش اهل تربت حیدریه ولی ساکن اصفهان بودند.

میرزا محمد تربتی با توجه به صدای خوبی که داشت از نوجوانی در مراسم عزاداری سیدالشهدا (ع) نوحه‌خوانی می‌کرد و به شدت به موسیقی ایرانی و شناخت دستگاه‌های آن علاقه‌مند شده بود تا این که پس از پشت سر گذاشتن سختی های بسیار نزد استاد درویش تقی رفته و به یادگیری در زمینه موسیقی پرداخت .

میرزا محد تربتی به دلیل علاقه زیاد به موسیقی توانست به یکی از برجسته ترین نوازندگان سه تار در زمان خودش شود به نحوی که افزودن سیم چهارم به ساز سه تار که به سیم مشتاق معروف است یکی از ابتکارات مفید او در زمینه موسیقی بوده است.

آن چه که باعث شد تا میرزا محمد تربتی به مشتاق علی شاه تبدیل شود علاقه و ارادت او به تصوف بوده است. میرزا محمد در جوانی از مریدان بزرگ دراویش نعمت‌اللهی آن زمان یعنی سید معصوم علی‌شاه بود و مراحل رشد و کمال صوفیانه‌ی خود را نزد ایشان طی کرد.

لقب مشتاق علی‌شاه نیز توسط سید معصوم علی‌شاه برای او برگزیده شد. همین علاقه شدید به شاه نعمت الله ولی و دراویش نعمت اللهی باعث شد که به شهر کرمان محل دفن شاه نعمت الله ولی مهاجرت کند و کرمان را برای زندگی تا آخر عمر برگزید.

مشتاق علی شاه در کرمان توانست بر زندگی افراد بسیاری تاثیر بگذارد و مریدان زیادی  داشته باشد. مخالفان تصوف که رونق گرفتن کار مشتاق در کرمان را به ضرر خود می‌دیدند علیه مشتاق توطئه و شایعه کردند که مشتاق قرآن را با نوای سه‌تار تلاوت کرده و به مقدسات بی‌احترامی می‌کند.

سرانجام در روز جمعه مورخ ۲۶ ماه رمضان سال ۱۲۰۶ هجری قمری و هنگام حضور مشتاق در مسجد ، ملاعبدالله مجتهد کرمانی تحت تاثیر همین شایعات دستور سنگسار کردن مشتاق را اعلام کرد و مردم مشتاق را به هنگام خروج از مسجد در چاله‌ای افکنده و او را سنگسار کردند.

محمدعلی خان راینی (فرزند میرزا حسین خان راینی) که از مریدان مشتاق بود، پیکر مشتاق را در کنار مقبره‌ی پدرش (محل فعلی گنبد مشتاقیه) دفن کرد.

کوثر علی شاه همدانی در گنبد مشتاقیه

حاج ملا محمدرضا همدانی معروف به کوثر علی شاه از صوفیان قرن سیزدهم هجری و از دیگر افرادی ست که در گنبد مشتاقیه دفن شده است.

کوثر علی شاه فرزند حاج محمد امین از نوادگان شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی بوده است و تحت تاثیر عرفای بزرگی چون حسین علی‌شاه اصفهانی قرار گرفته و به تصوف روی آورده است او همچنین مجذوب علی شاه همدانی بوده است و بعد از این که خانه اش در همدان ویران شد به تبریز و نزد عباس میرزانائب السلطنه رفت و سپس با میرزا محمد به کرمان رفت. کوثر علی‌شاه در حمایت از نبی مکرم اسلام و در رد ادعای پادری مبلغ مسیحیان، رساله‌ای به نام ارشادالمضلین فی نبوه خاتم‌النبیین نوشت.

از دیگر آثار کوثر علی شاه می‌ توان به تفسیر قرآن کریم به نظم معروف به دارالتنظیم فارسی اشاره کرد. همچنین اشعار بسیاری از وی در قالب‌های غزل و مثنوی موجود است.

کوثر علی‌شاه در سال ۱۲۴۷ هجری قمری در کرمان در گذشت و در کنار مشتاق علی‌شاه دفن شد.

شیخ اسماعیل هراتی سومین فرد در گنبد مشتاقیه

از میان سه گنبد موجود در گنبد مشتاقیه یکی از آنها هنوز با گذشت زمان های زیاد به صورت گنبد آجری باقی مانده است. این گنبد آجری مربوط به شیخ اسماعیل هراتی است.

شیخ اسماعیل به عبادت زیاد معروف بوده است. او فقیری درویش و پیرمردی روحانی بود که در کنار مقبره‌ی مشتاق علی‌شاه زندگی می‌کرد. شیخ اسماعیل اموال بسیار مختصری داشته است. پیراهنی بلند و پشمی مخصوص زمستان، پیراهنی کرباسی مخصوص تابستان و یک پوست آهو که هم فرش و هم رختخواب او بوده است.

او  از کسی  هیچ کمکی قبول نمی‌کرد و همیشه از دسترنج خودش برای گذران زندگی استفاده می کرده است. او همیشه یا مشغول به خشت‌زنی بوده یا خمیر گل کوزه‌گران را لگد می‌کرده است.

آرامگاه شیخ اسماعیل هراتی در گنبد مشتاقیه به دستور مرحوم محمد اسماعیل خان وکیل‌الملک، حاکم منطقه‌ی کرمان و بلوچستان در زمان قاجار ساخته شده است.

در کتاب های تاریخی نقل شده است که در زمان حکومت وکیل الملک در فصل زمستان به دستور وی در بین فقرا و بی خانمان های کرمان غذا و لباس پخش می کردند. هنگامی که فرستاده‌ی وکیل‌الملک، غذا و لباس را برای شیخ اسماعیل آورد، شیخ آن را رد کرد و سپس دستش را به زیر زیراندازش که از پوست آهو بود برده و یک دسته گل زیبا به فرستاده داده و گفته است که از قول من از وکیل الملک تشکر کن و بگو خدا خیرش بدهد که به فکر فقراست.

وقتی فرستاده نزد وکیل‌الملک باز گشت و دسته‌گل را تقدیم کرد، وکیل‌الملک با تعجب دید که گل های آن دسته گل حتی در فصل بهار نیز در کرمان وجود نداشتند چه برسد به زمستان . همین باعث شد که وکیل الملک پی به مقام معنوی شیخ اسماعیل برد، ولی هنگامی که برای دیدار شیخ به مشتاقیه رفت، با پیکر بی‌جان او مواجه شد. همین قضیه باعث ارادت وکیل‌الملک به شیخ اسماعیل هراتی و ساخت بقعه برای او در گنبد مشتاقیه شد.

در هر صورت این کرامت های شیخ اسماعیل و بی پیرایه بودن گنبدش، معنویتی ویژه به آرامگاهش در گنبد مشتاقیه بخشیده و مردم برای طلب حاجت، بر مزارش شمع روشن می‌کنند.

آدرس و شرایط بازدید از گنبد مشتاقیه

آرامگاه یا گنبد مشتاقیه در شهر کرمان ابتدای خیابان ۱۷ شهریور و در ضلع شرقی مسجد جامع کرمان قرار دارد . برای بازدید از این گنبد قدیمی و زیبا می توانید هر روز از ساعت ۸ صبح تا ۱۷ عصر به این مکان تاریخی بروید و از آن جا بازدید کنید.

مرتبط:

کرمان ، دیار کریمان

در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد، یازده قنات ایرانی به عنوان بیستمین اثر ایران بر اساس دو معیار از ۶ معیار فرهنگی کمیته میراث جهانی شامل گواهی بی ‌همتا یا دست ‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی و نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد، در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.

پرونده ۱۱ قنات ایرانی با داشتن تکنولوژی متفاوت و با قدمت بیش از ۲۵۰۰ تا ۲۰۰ سال به یونسکو جهت ثبت جهانی ارائه شد و پس از بررسی و تأیید کارشناسان یونسکو این پرونده ثبت و در فهرست آثار جهانی قرار گرفت. یازده قناتی ایرانی که ثبت جهانی شده ‌اند، هرکدام به لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این دست، منحصر به فرد و بی نظیر هستند.

قنات زارچ یکی از قنوات اولیه و از قدیمی ‌ترین قنات ‌های ایران است. بخشی از این قنات در شهر یزد واقع شده و تعدادی از میله‌ های آن در محل مسجد جامع یزد قرار گرفته است. این قنات قبل از اسلام وجود داشته و پس از آن، مسجد جامع یزد را در حریم قنات بنا نموده ‌اند. از آب قنات زارچ ۸۰۰ خانوار کشاورزی استفاده می ‌کنند و حدود ۲۵ هکتار سطح زیر کشت باغی از جمله باغات انار، انگور، انجیر، سیب، پسته و هلو به همراه ۴۰۰ هکتار سطح کشت زراعی تحت پوشش این قنات قرار دارد.

قنات زارچ در تاریخ ۱۶ تیر ۱۳۸۴ با شماره ۱۴۸۳۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

مشخصات قنات زارچ:

تعداد میله‌ها: ۲۱۱۵ حلقه

عمق مادر چاه: ۸۵ متر

آبدهی فعلی: ۲۵ لیتر در ثانیه

تعداد مالکین و شاربین: ۸۰۰ خانوار کشاورز

سطح زیر کشت باغی قنات: حدود ۲۵ هکتار

سطح زیر کشت زراعی: حدود ۴۰۰ هکتار

قنات زارچ با حدود صد كيلومتر طول و تعداد چاه ‌هاي ۲۱۱۵ حلقه، سابقه ای بیش از سه هزار سال در کشور دارد. مبدأ این قنات در حوالی روستای فهرج است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد گردیده از محلات مختلف شهر از جمله میدان امیر چقماق عبور کرده و پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج و بطرف زارچ حرکت می کند.

تعدادی از میله های آن هم در محل مسجد جامع یزد قرار دارد. این مسئله نشان می دهد که این قنات قبل ازاسلام وجود داشته و پس از آن، مسجد جامع یزد را در حریم قنات بنا نموده اند تا از طریق پایاب از آب قنات جهت وضو گرفتن استفاده شود.

یکی از ویژگی های قنات زارچ مقطع مربعی آنها است که قدمت حفر آن به زمان زرتشتیان بر می گردد. تا نیم قرن پیش آبدهی قنات زارچ بيش از ۱۵۰ ليتر در ثانيه بود اما به دليل حفر بي‌ رويه چاه‌ هاي عميق و نيمه عميق در حريم آبي قنات، آبدهي آن به شدت كاهش يافته است.

مظهر این قنات در شهر زارچ واقع شده و دارای سه شاخه یا تونل زیر زمینی جدا از هم است که تونل های آن؛ شیرین، شور و ابراهیم خویدکی نام دارد. البته دو شاخه‌ شيرين و ابراهيم خويدكی، شاخه‌ هاي خشك شده قنات زارچ هستند و هم‌ اكنون تنها شاخه شور به طول ۷۲ كيلومتر آبدهي دارد كه آبدهي اين شاخه در بالا‌دست قنات ۶۰ ليتر در ثانيه بوده اما در مظهر قنات ۲۸ ليتر در ثانيه است.

با كاهش ميزان آبدهي قنات، فاضلاب و آلودگی ‌هاي آب قنات نیز آشكار شد. توسعه شهر يزد طی چند قرن گذشته، ساختمان سازي در حريم قنات، ريزشي بودن سقف و ديواره مجراي قنات و ميله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات و قرار دادن لوله های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشکلات بسياري را براي اين قنات کهن به وجودآورده است و در نهایت به مرگ خاموش آن منجر شد. حتی در حال حاضر سی کيلومتر از قنات زارچ که از زير شهر يزد عبور می کند در دو نقطه در بافت قدیم قرار گرفته که اين مناطق فاقد فاضلاب هستند و برخي از منازل مسکونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدايت کرده اند، گرچه با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده اما همچنان ادامه دارد. هدايت فاضلاب ‌ها به قنات حتی سبب ايجاد گاز”co2 “در قنات شده كه اين امر لايروبي را برای مقنيان مشكل و خطرآفرين نموده است.

مدیریت قنات
مدیریت، حفظ، نگهداری، تقسیم و توزیع آب به عهده شورای قنات زارچ می ‌باشد که پنج نفر عضو داشته و از سوی کلیه مالکین و شاربین قنات انتخاب می ‌شوند. دو نفر از محل سرچشمه زارچ و سه نفر از محل توده زارچ انتخاب شده اند. شورای قنات یک نفر را به عنوان نماینده تام‌الاختیار به مدت یک سال معرفی می ‌نمایند تا از کلیه مالکین و شاربین قنات خودیاری جمع کرده و همچنین رابط بین کشاورزان و ادارات مربوطه باشد. نماینده مذکور جهت حفاظت و نگهداری و حفر پیشکار قنات (محل انتهای قنات در کوره پس از مادر چاه را پیشکار گویند) مقنی و کارگر قنات به کار می گیرد تا به نحو احسن هر گونه عملیات مورد نیاز را به خوبی انجام دهد و دستمزد کارگران را پرداخت نماید.

از سوی شورای قنات دو نفر به عنوان میرآب نیز جهت توزیع و تقسیم آب قنات، یکی در محل سرچشمه و دیگری در محل توده زارچ به مدت یک سال انتخاب می ‌شوند. میرآب با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالکیت هر فرد و بر حسب نوبت، آب را به کشاورزان تحویل می ‌دهند.

مرتبط:

«بادگیر»، جرقه‌ی پایداری یزد در جهان

خانه هنر یزد

زن مومیایی یزدی؛ جسد خوابیده در موزه کیست؟

آرامگاه شاه شجاع در شمال غربی حافظیه، در بلوار هفت تنان قرار گرفته است. ابوالفوارس جلال ‌الدین فرزند امیر مبارزالدین محمد ملقب به «شاه شجاع» از مهمترین و شجاع ‌ترین پادشاهان آل مظفر است. شاه شجاع فرزند مبارز الدین محمد بن امیر مظفر بود و سلسله وی (آل مظفر) جانشین اتابکان فارس گردید.

در سال ۱۱۹۲ هجري قمري در زمان کریم ‌خان زند،  توسط میرزا مجید کرمانی که از نوادگان شاه شجاع به شمار مي ‌رود، سنگ قبری بر روی قبر شاه شجاع نصب گردید. آرامگاه كنوني وي در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به همت علی سامی به کوشش انجمن آثار ملی ساخته شده است.

آرامگاه شاه شجاع در آذر ماه ۱۳۵۴ ذیل شماره ۱۱۶۹٫۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

شاه شجاع از ممدوحان حافظ شیرازی بوده و خود به فارسی و عربی شعر سروده است. حافظ قسمت اعظم دوران زندگی خود را در مصاحبت این پادشاه گذرانده و در اشعارش وی را بسیار ستوده است. شاه شجاع به مدت ۳۳ سال بر فارس حکومت کرد و در سال ۷۸۶ هجري قمري دچار بیماری سخت شده، درگذشت. با مرگ شاه شجاع، که برخی از مورخین، آن را یتیم شدن مرد و زن ایران دانسته ‌اند، سلطنت ایرانی آل مظفر که پس از قرن ‌ها حکومت خونبار ترک‌ ها و مغولان، امنیت و آسایشی را برای مردم به ارمغان آورده بود به سرعت رو به زوال رفت.

آرامگاه شاه شجاع در شیراز و در شمال غربی حافظیه در نزدیکی هفت تنان، کنار بلوار هفت تن قرار دارد. شاه شجاع قبل از مرگ (۷۸۶ ه. ق) وصیت کرده بود که جسد وی را در زمین ‌های مصلی و در جوار قبر شیخ محمود قطب‌الدین دفن نموده و سپس توسط امیراختیارالدین کرمانی جنازه را به مدینه برده در آنجا به خاک بسپارند. پس از مرگ وی به دلیل اختلافاتی که بین جانشینان او به وجود آمد، وصیت او عملی نشد و در همان جا باقی ماند.

بعدها در زمان کریم خان زند، در سال ۱۱۹۲ ه. ق. یکی از درباریان به نام میرزا محمد کرمانی متخلص به ظفر، که در دربار کریم خان زند صاحب مقام بود، در صدد ساختن بقعه ‌ای بر روی قبر و تجدید بنای آرامگاه بر آمد ولی فرصت و زمینه لازم برای تحقق این امر فراهم نشد و چون سنگ قبر شاه شجاع را برده بودند، به دستور کریمخان سنگ تراشیده و مرغوبی بر روی قبر نصب گردید که بر روی آن با خط نستعلیق عالی این عبارت در ۱۱ سطر نوشته شد:  “هوالحی الذی لا یموت. هذا مدفن السلطان العادل الباذل المرحوم المغفور شاه شجاع المظفری و وفاته فی سنه ست و ثمانین و سبعمائه من الهجریه کما قال العارف السالک شمس الدین محمد حافظ علیه الرحمه حیف از شاه شجاع و تجدید مزاره فی شهر ربیع الثانی ۱۱۹۲”

در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به همت علی سامی (معمار بازسازی سعدیه و حافظیه) توسط انجمن آثار ملی گنبدی از کاشی‌ های فیروزه ‌ای بر روی قبر شاه شجاع ساخته‌ شد.

این آرامگاه بر ۴ ستون استوار است. درون آن با کاشی و معرق تزیین شده ‌است. بنای آرامگاه بر روی یک صفه که سه پله از سطح زمین اختلاف ارتفاع دارد، بنا گردیده و از چهار گوشه آن چهار ستون مایل با سنگ ‌های سفید به گنبد آبی رنگ آن می‌ رسد. گنبد به وسیله کاربندی ‌ها به ستون‌ ها متصل گردیده ‌است. ۴ کتیبه از اشعار شاه شجاع و حافظ نیز در درون گنبد و چهار کتیبه از اشعار حافظ که در مدح شاه شجاع سروده بود، در قسمت بیرونی گنبد و به خط نستعلیق بر روی کاشی نگاشته شده ‌است.

در جنب آرامگاه، بنایی آجری وجود دارد که در حال حاضر به عنوان کتابخانه آثار و مفاخر فرهنگی مورد استفاده‌ قرار می گیرد.

اشعاری از حافظ شیرازی در مدح شاه شجاع:
قسم به حشمت و جاه و جلال شاه شجاع
که نیست با کسم از بهر مال و جاه نزاع
به عاشقان نظری کن به شکر این نعمت
که مــن غلام مطيعم تو پادشاه مطاع
جبین و چهره ی حافظ خدا جدا مکاناد
زخاک بارگه کبریای «شاه شجاع»

مرتبط:

نگاهی بر تاریخچه “بازار وکیل” شیراز

دم اسب _تنگه‌ای شگفت‌انگیز در شیراز

زیباترین اماکن شیراز کجاها هستند؟