احیای شریان‌های تاریخی یک شهر
مادی در گویش عامیانه اصفهانی به جوی بزرگ و مجرای آبی گفته می‌شود که از رودخانه کوچک‌تر و از نهر بزرگ‌تر است و برای مصارف زراعی و کشاورزی و یا تامین آب شرب اهالی شهر به کار گرفته می‌شده است.
اگرچه در زمان صفویهرشد جمعیت و پایتخت‌نشینی، اصفهانی‌ها را به مصرف آب بیشتر واداشت وشیخ بهایی زاینده‌رود را در طوماری با شبکه مادی‌ها تقسیم کرد تا هم حقابه‌ها تعیین شود و هم طراوت و شادابی باغ و چنارهای اصفهان حفظ شود؛ اما این شبکه ۳۲۰ کیلومتری مادی‌های شهر اصفهان مسیر پرتلاطمی را با خشکسالی‌های اخیر طی کرده است. مادی نیاصرم، شاه، فدن، تیران، قمیش و فرشادی از معروف‌ترین مادی‌های اصفهان هستند.
منطقه ۹ شهرداری اصفهان با بیش از ۷۶ کیلومتر و ناژوان با بیش از ۴۷ کیلومتر بیشترین مادی‌ها را به خود اختصاص داده‌اند و کمترین طول مادی در مناطق ۶، ۱۲ و ۱۵ شهرداری قرار دارد. امسال به لطف بارش‌های بهاره و جاری بودن زاینده رود شبکه مادی‌های اصفهان جانی دوباره گرفت و تغذیه شد و فضای سبز حاشیه مادی‌ها هم از طراوت و شادابی برخوردار شده است. همین تداوم جریان زاینده‌رود، آب را به صورت نوبتی در مادی‌ها به جریان انداخت و مادی فرشادی از سردهانه تا چهارباغ، مادی فدن از سردهانه تا خیابان طالقانی، مادی تیران از سردهانه تا محدوده شهرداری منطقه یک و مادی قمیش از سردهانه تا محدوده شهرداری منطقه ۹ بعد از دو دهه خشکسالی به نوبت جاری شدند.
- تغییرات مادی‌ها در گذر زمان
معاون خدمات شهری شهردار اصفهان با اشاره به اهمیت مادی‌ها در فرهنگ و تاریخ شهری اصفهان به همشهری می‌گوید: مادی‌ها در کالبد و فضای شهری اصفهان نقش مهمی دارند. مادی‌ها علاوه بر حفظ طراوت فضای سبز حاشیه خود، می‌توانند در تغذیه سفره‌های زیرزمینی موثر باشند. «حسین امیری» ادامه می‌دهد: در گذشته با رشد و توسعه جمعیتی و شهری ضرورت شبکه‌سازی مادی‌ها در کشاورزی و آبیاری باغ‌ها تعریف شده بود که تاثیر بسیار مهمی داشته است.
وی با اشاره به طومار شیخ بهایی می‌افزاید: طبق این طومار، شبکه منشعب از زاینده‌رود ۷۸ مورد معرفی شده و مادی‌های اصفهان در این معماری پیچیده، به عنوان شبکه تقسیم آب نقش مهمی در باغ شهر صفوی و مدیریت مصرف آب در شهر اصفهان داشته‌اند. به گفته معاون خدمات شهری شهرداری اصفهان، تغییرات کالبدی و ماهیتی شهری، کاربری مادی‌ها را دستخوش تغییرات فراوان کرده و خشکسالی‌های اخیر بخشی از مادی‌ها را از بین برده است. وی می‌افزاید: تخریب سردهانه مادی‌ها، تاثیر فاضلاب‌ها، ساخت‌وسازهای بی‌رویه، تبدیل مسیر نهر به جاده و دیواره‌سازی غیراصولی نقش مهمی در از بین بردن مادی‌ها و انهار شهر اصفهان داشته است.
- پرداخت حقابه مادی‌ها
رئیس اداره هماهنگی فضای سبز و مادی‌های شهرداری اصفهان با اشاره به این‌که شهر اصفهان ۱۰ رشته مادی فعال دارد به همشهری می‌گوید: از این ۱۰ مادی اصلی ۳ مادی در جنوب رودخانه زاینده‌رود و در محدوده ناژوان و ۷ مادی در شمال رودخانه زاینده‌رود قرار دارد که در این دو دهه دچار خشکسالی بودند. «سید جلال عمرانی» ادامه می‌دهد: در مادی نیاصرم به منظور مصارف کشاورزی، آب به صورت دائمی جریان دارد و از بعد از عید که جریان آب تداوم داشته، به صورت نوبتی در مادی‌های دیگر هم آب با دبی محدود جریان داشته است.
وی می‌افزاید: جریان آب بعد از ۱۵ سال در مادی فرشادی برقرار شد و سردهانه مادی شایج نیز که توسط نیروگاه برق پرشده بود، با تلاش و پیگیری‌های مستمر کشاورزان دستگردی بعد از ۱۷ سال آب در مادی‌های دستگرد جاری شد و نشاط و سرزندگی را به ارمغان آورد. به گفته رئیس اداره هماهنگی فضای سبز و مادی‌های شهرداری اصفهان با جاری شدن آب در مادی شایج بعد از ۲ دهه، در حال حاضر طول تمام مادی‌های ناژوان لوله‌گذاری شده که مقدار طول لوله‌کشی شده در ۴ سال اخیر ۵۲ هزار کیلومتر بوده است. وی می‌افزاید: بیش از یک دهه از تاسیس «کمیته انهار» می‌گذرد. این کمیته در زمینه آزادسازی مادی‌ها در سطح شهر فعالیت می‌کند و بیش از ۹۰ درصد مادی‌هایی که امکان آبگیری دارد را آزادسازی کرده است.
عمرانی تاکید می‌کند: مسیر مادی‌هایی که به رودخانه سردهانه دارد باز است و مادی‌هایی که پر هستند در شمال شهر قرار دارند و سردهانه‌ای به رودخانه ندارند و جای نگرانی از سرریزی آب نیست. وی اضافه می‌کند: اگر بتوانیم سهم حقابه مادی‌ها و شهر اصفهان را بگیریم و شرکت آب منطقه‌ای موظف باشد که سهم حقابه مادی‌های شهر اصفهان را پرداخت کند، فضای سبز حاشیه مادی‌ها نه‌تنها زنده، بلکه پرنشاط و باطراوت خواهند ماند.
- شهرداری، مطالبه‌گر حقابه مادی‌ها باشد
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان با اشاره به این‌که مادی‌های شهر اصفهان به دو بخش «ملوک ماربین» و «جی و برزرود» تقسیم می‌شود به همشهری می‌گوید: اهداف این مادی‌ها از گذشته بر کشت و زرع و تغذیه سفره‌های زیرزمینی استوار بوده که مانع از فرونشست زمین می‌شده‌اند. «اسفندیار امینی» با اشاره به این‌که شدت خشکسالی در دو دهه اخیر باعث تشدید بحران‌هایی همچون فرونشست زمین در مناطقی مانند عاشق‌آباد و دهنو شده، ادامه می‌دهد: نبود جریان آب در مادی‌ها منجر به فرونشست زمین شده است. وجود این مادی‌ها قنوات و سفره‌های زیرزمینی را تغذیه می‌کرد و موجب تلطیف و نشاط هوا می‌شد.
وی می‌افزاید: درختان کهنسال چنار کنار حاشیه مادی‌ها در این سال‌های خشکسالی در معرض بیماری و نابودی قرار گرفتند، زیرا ریشه‌های این درختان باید نمدار باشد و نمی‌توان به طور دستی آنها را سیراب کرد. امسال بنا به شرایط خاص موجود در مادی‌ها آب جریان داشت و همین موجب شد که فضای سبز حاشیه مادی‌ها از نشاط و طراوت خوبی برخوردار باشد. دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان با اشاره به ماده ۱۸ توزیع عادلانه آب تصریح می‌کند: بند الف ماده مذکور، حقابه را متعلق به ملک و مالک می‌داند و شهرداری به عنوان متولی مادی‌های شهر اصفهان باید به جای تامین آب فضای سبز از طریق چاه‌های بی‌رویه، مطالبه‌گر سهم حقابه خود از مادی‌ها باشد.
- مالکیت مادی‌ها بر عهده شهرداری است
رئیس گروه نظارت شرکت آب منطقه‌ای با اشاره به این‌که در محدوده شهری حفاظت از انهار و مادی‌ها بر عهده شهرداری است، به همشهری می‌گوید: با توجه به بارش‌های بهاره و جاری بودن رودخانه با دبی کم تلاش شد تمام انهار و مادی‌ها آبگیری شود اما این امکان فراهم نشد و هرکدام از مادی‌ها به نوبت آبگیری شدند. «مجید نصر» ادامه می‌دهد: شهرداری برای تامین آب مورد نیاز فضای سبز حاشیه مادی‌ها از چاه‌های موجود در سطح شهراستفاده کرد و آبی که در انهار و مادی‌ها جاری بود به صورت آب کمکی در نظر گرفته شد.
وی می‌افزاید: امیدواریم در سال آبی آینده وضعیت بارندگی‌ها مطلوب باشد و بتوان از ظرفیت مادی‌ها در حفظ فضای سبز و تغذیه سفره‌های زیرزمینی بهره گرفت. نصر با اشاره به این‌که تعیین حریم و بستر انهار و مادی‌ها در محدوده شهری بر عهده شرکت آب منطقه‌ای است، تصریح می‌کند: در داخل شهر هر مادی و نهر تعریف ویژه‌ای دارد و در خارج از شهر هم انهار مالکیت خصوصی پیدا می‌کنند. مادی‌های شهر اصفهان حقابه دارند و سهم آب آنها از طریق شبکه‌های مدرن و یا سنتی و در همکاری سازنده شرکت آب منطقه‌ای با شهرداری تامین می‌شود.
- مادی‌ها؛ هویت کلان‌شهر اصفهان
محمد جمالی‌نژاد – مسئول امور آب معاونت خدمات شهری شهرداری اصفهان:مادی‌ها، کانال‌های آب و شریان‌های حیاتی شهر اصفهان هستند که از شاهرگ زاینده‌رود منشعب و در بطن این کلان‌شهر گسترده شده‌اند. شبکه مادی‌ها در شمال و جنوب رودخانه زاینده‌رود، قرن‌ها وظیفه کنترل و استفاده بهینه از آب در این منطقه را بر عهده داشته و بی‌شک بخشی از هویت کلان‌شهر اصفهان هستند. در طومار شیخ بهایی نیز به وضعیت مادی‌ها و نحوه تخصیص حقابه شهر اصفهان (۶ سهم از ۳۳ سهم از کل آب زاینده‌رود) توسط آنها اشاره شده است.
برخی از این مادی‌ها برای آب‌رسانی به زمین‌های کشاورزی اطراف ایجاد شده و تعدادی هم برای آبیاری باغ شهر اصفهان استفاده شده است. مادی نیاصرم با طول بیش از ۱۳ کیلومتر، از غرب (پل مارنان) تا شرق شهر اصفهان (پل شهرستان) گسترده شده و پرآب‌ترین مادی شهر اصفهان بوده و به دلیل حریم گسترده و جایگاه خاص، در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. مادی‌ها با گذر زمان، به مثابه یک محور توسعه شهر و عامل ایجاد محلات نیز عمل کرده‌اند. به عنوان مثال، شکل و مسیر بازار اصفهان، متأثر از مسیر حرکت مادی فدن بوده است. گویا جریان زندگی مردم در شهر اصفهان با جریان آب در این مادی‌ها گره خورده و آرامش و تقویت روحیه شهروندان در سایه این میراث سبز تأمین شده است.
علاوه بر هویت تاریخی و فرهنگی مادی‌ها در شهر اصفهان، مادی‌ها با ایجاد فضای سبز حاشیه خود که حدود ۷ درصد از فضای سبز اکولوژیکی شهر اصفهان را شامل می‌شود، زمینه‌ساز گسترش فضاهای سبز خطی در بافت محلات و کنترل شرایط اقلیمی، تلطیف هوای پیرامون خود و زیباسازی منظر شهری شده‌اند. از جمله کارکردهای اصلی و مهم این مادی‌ها و جوی‌های منشعب از آنها، تأثیرشان در تغذیه سفره آب‌های زیرزمینی و آبدهی چاه‌های کشاورزی و فضای سبز و همچنین هدایت آب‌های سطحی است. امروزه مادی‌ها را باید محورهای اکولوژیکی و گذر شهری برشمرد که توسعه فضاهای پیرامون آنها می‌تواند باعث توسعه محور گردشگری، ایجاد شبکه پیاده‌رو و ترویج فرهنگ دوچرخه‌سواری و ارتقای کیفی محلات شود. خوشبختانه شهرداری اصفهان با آزادسازی مسیر مادی‌ها، لایروبی، سنگ‌کاری دیواره‌ها، احیای فضای سبز اطراف و نورپردازی مسیر آنها، توانست حدود ۳۰۰ کیلومتر از مادی‌های شهر اصفهان و حدود ۴۰۰ هکتار از فضای سبز پیرامون آنها را ساماندهی و احیا کند و تا حدودی تخریب آنها، ناشی از توسعه شهر و شهرنشینی را جبران کند.
اما با خشکی و ناپایداری جریان آب در رودخانه زاینده رود نگهداری فضای سبز و آبیاری درختان کهنسال حاشیه این مادی‌ها بسیار مشکل است و مادی‌ها نیز کارکردهای خود را از دست داده‌اند. خسارات جبران‌ناپذیری به اکوسیستم و منابع آب زیرزمینی منطقه وارد شده و تنها تأمین حقابه این مادی‌ها از زاینده‌رود می‌تواند هویت و عملکرد آنها را احیا و این میراث تاریخی را حفظ کند. امید است با برنامه‌ریزی مناسب و عادلانه در زمینه حکمرانی و مدیریت منابع آب و تداوم جریان آب در زاینده‌رود، از تخریب روزافزون این جاذبه‌های طبیعی و سرمایه‌های زیست‌محیطی شهر اصفهان جلوگیری شود.
منبع خبر:همشهری
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.