«سر بر ندار» برجِ یادگار سلجوقیان در دامغان

برج آجری مهماندوست مشهور به برج معصوم‌زاده یا برج امامزاده قاسم (ع) دارای تاق‌نماهای بلند و مقرنس‌کاری‌های زیبای آجری است. دو کتیبه در بالای برج به خطوط کوفی و بنایی وجود دارد که نشان می‌دهد قدمت بنا با زمان حکومت سلطان سنجر سلجوقی مطابقت دارد.

در طرح برج مهماندوست، بدنه به سه قسمت مساوی تقسیم شده که دو قسمت پایین و بالا مدور است و بخش میانی ۱۲ ترک دارد که دو کتیبه تزئینی در بخش فوقانی برج، مشاهده می‌شود که یکی از آنها به خط کوفی است و در سال ۱۳۱۰ شمسی مصطفوی آن را خوانده و سال‌ها بعد ملیکیان شروانی بازخوانده و تکمیل کرده است.

کتیبه دوم به خط بنایی است و به تزئینات گره سازی شباهت دارد که تا به حال خوانده نشده است، بنای برج در سال‌های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۴ شمسی توسط انجمن آثار ملی و سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران مرمت شد.

محبوبیت و ارزش این برج به ارتفاع آن نیست، بلکه آنچه بیننده را شگفت زده می‌کند دقت و مهارت عجیبی است که در آجرکاری به کار رفته که هم اکنون پس از ۹۳۵ سال تیزی لبه تزئینات قرنیز با آن همه پیچ و خم از مسافت چند متری پدیدار و مشخص است.

در تزئینات آجری برج به خصوص در حاشیه قرنیزهای بالای آن قطعات بزرگ آجرها طوری تراشیده شدند که گویی مانند تزئینات از جنس چوب است و به وسیله اره اشکال زیبا پدید آمده‌اند.

برج مهماندوست در قدیم گنبدی مخروطی شکل داشته و بعدها به علت فرو ریختن گنبد مخروطی شکل و زیبای این بنا از ارتفاع آن کاسته شده است ولی در مجموع معلوم نیست که چرا این بنا سقف ندارد، شعاع داخلی این بنا هشت متر و ارتفاع آن ۱۲ متر است. ارتفاع اصلی برج در گذشته بیشتر بوده است.

مردم محلی می‌گویند در گذشته برای این برج سقف ساخته‌اند، ولی پس از گذشت شبی، صبح دیدند سقف ندارد.

مردم محلی به این برج امامزاده «سر بر ندار» می‌گویند، زیرا این برج سقف ندارد و چندین بار بر روی آن سقف زده شده، اما خراب شده است، آنها معتقدند این برج مزار امام زاده قاسم (ع) از اولاد امام موسی بن جعفر (ع) است، اما کاربری این برج کاملاً مشخص نیست و گویا بیشتر جنبه نمادین داشته است و مشخص نیست به دست چه کسی ساخته شده است.

معماری این برج در ایران کاملاً منحصر به فرد نیست و شبیه این برج، برج‌های دیگری در کشور وجود دارد که می‌توان به برج پیر علمدار دامغان، برج رادکان کردکوی، برج لاجیم و برج رسگت در سوادکوه مازندران، برج طغرل شهر ری و گنبد معروف قابوس در شهر گنبد قابوس در استان گلستان اشاره کرد.

مصطفوی در کتاب یغما، تزئینات آجری این بنا، خصوصاً در حاشیه قرنیزهای بالای برج را، منحصربه فرد دانسته و نوشته است که قطعات بزرگ آجر را مانند چوب بریده‌اند و پیچ و خم‌ها و چین خوردگی‌هایی با لبه‌های تیز به وجود آورده‌اند.

در قسمت جنوبی برج مهماندوست تپه باستانی مهماندوست و در سمت شرقی آن قبرستان روستاهای مهماندوست واقع شده‌است.

برج مهماندوست یا برج معصوم‌زاده با شماره ثبت ۲۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

منبع:خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران