طعم و عطر آیراننی آش، زبانزد گردشگران اردبیل

آیراننی آش (آش دوغ) از غذاهای سنتی اردبیل است که طعم و عطر دلنشین آن زبانزد گردشگران ورودی به استان است و طرفداران زیادی دارد.

آیراننی آش (آش دوغ) یکی از غذاهای سنتی اردبیل است که با حبوباتی همچون نخود، تره و سبزی‌های محلی و کوهی و دوغ پخته می‌شود و به دلیل خوشمزه بودن و پرطرفدار بودن همچنان در سفره‌های مردم دیده می‌شود.

این آش اکثرا در مناطق مختلف شهر و روستا پخته شده و به صورت ارثی دستور پخت این غذا از مادر به دختر انتقال داده می‌شود، آیراننی آش بیشتر در بین عشایر شاهسون و روستاییان استان اردبیل که دسترسی به لبینات در آن‌ها به‌راحتی امکان‌پذیر است پخته می‌شد اما امروزه در همه جای استان در مراکز شهری هم این آش پخته می‌شود.

عموما این آش در مناطق مختلف استان دستور پخت مشترکی دارد و در برخی مناطق ممکن است کمی متفاوت باشد، برای مثال در خلخال در برخی مناطق اریشته (رشته‌ای که به‌صورت سنتی در خلخال در خانه‌ها آماده می‌شود) نیز به این آش اضافه می‌کنند ولی مواد اولیه آن عموما شامل دوغ، تره، سبزی‌های محلی و کوهی، نخود، آرد، تخم‌مرغ، سیر، نعنا، برنج، نمک و کوفته قلقلی است.

برای تهیه این آش خوشمزه دوغ را در قابلمه‌ای ریخته و روی حرارت گاز قرار می‌دهند، در داخل یک ظرف جداگانه یک عدد تخم‌مرغ و آرد و کمی دوغ ریخته و خوب هم می‌زنند تا مخلوط شوند، سپس مخلوط را به دوغ اضافه کرده و مدام هم می‌زنند تا زمانی که دوغ بجوشد اما بعد از جوش آمدن نیازی به هم زدن نیست ولی تا زمان جوش آمدن دوغ مدام باید هم زد تا دوغ نبرد.

البته در مواقعی که تخم مرغ اضافه می‌شود نیازی به هم زدن مدام نیست و تا زمان جوش آمدن دوغ چند باری آش را هم می‌زنند ولی اگر تخم‌مرغ زده شود باید تا زمان به جوش آمدن دوغ مدام آش را هم زد تا دوغ نبرد؛ بعد از جوش آمدن دوغ حرارت شعله را کم می‌کنند تا دوغ به آرامی بجوشد و بعد از جوش آمدن دوغ نخود پخته‌شده را به آن اضافه می‌کنند.

در این فاصله گوشت چرخ‌کرده را به همراه پیاز رنده شده و کمی نمک به صورت توپ‌های قلقلی به اندازه یک فندق در آورده و در داخل آش می‌ریزند، به اندازه یک دقیقه بعد از اضافه کردن گوشت‌ها آش را هم نمیزنند تا گوشت خودش را بگیرد و بعد به آرامی آش را هم می‌زنند.

بعد از پنج تا شش دقیقه پختن گوشت قلقلی‌ها، یعنی زمانی که گوشت‌ها به سطح بالای قابلمه آمدند سیر و بقیه سبزی آش و نمک را اضافه کرده و شعله گاز را کم می‌کنند تا با حرارت کم آش پخته شود، بعد از پختن سبزی و برنج آش ۲۰ دقیقه بعد آش پخته شده و آماده سرو است و بعد از پختن آش نعنا داغ را آماده کرده و روی آش می‌ریزند.

برای پخت آش دوغ عموما از دوغ محلی یا همان آیران استفاده می‌شود و در برخی مواقع نیز از ماست به‌جای دوغ استفاده می‌کنند، به این ترتیب که ماست را در میزان مناسب آب حل کرده و سپس به همان ترتیب پخت آش دوغ عمل می‌کنند؛ البته در برخی مناطق به این آش که با ماست تهیه می‌شود «قاتیخ آشی» نیز اطلاق می‌شود.

یکی از مواردی که باعث طعم خاص و متقاوت آیران آشی در مناطق مختلف می‌شود استفاده از انواع مختلف تره در مناطق مختلف است، در حالت کلی سبزی‌ها شامل ترکیبی از گشنیز، شوید، تره و قسمت سبز پیازچه است، در خلخال قسمت ریشه چقندر سفید و ساقه آن محبوبیت فراوانی دارد. از جمله دیگر سبزی‌ها می‌توان به اَوَلیگ که نوعی سبزی کوهی است نیز اشاره کرد که در طعم‌دهی به آش دوغ بسیار تاثیر مثبتی دارد.

با توجه با اینکه مواد اصلی پخت آش دوغ محصولات کشتی و دامی خود محل بوده پس از زمانی که این محصولات (دوغ و نخود و سبزی‌های کوهی و محلی) در این منطقه به خصوص بین عشایر شاهسون و جوامع روستایی بوده، پخت این آش هم رایج بوده است.

از زمان قدیم این آش در مراسماتی مثل مراسم روز سیزده بدر دیده شده است و همیشه در گفته‌های پدربزرگ و مادربزرگ‌ها شنیده می‌شود که در مراسم روز سیزده بدر آش دوغ پخته می‌شود. این آش علاوه بر مصارف خانگی در مراسمات آیینی و دینی نیز به‌صورت عمومی پخش می‌شود.

استان‌های دیگر نیز مشابه آش دوغ اردبیل را دارند ولی مواد پخت آن‌ها با آش دوغ اردبیل متفاوت است چرا که آش دوغ اردبیل سبک و ساده بوده و با کمترین مواد موجود پخته می‌شود.

علاوه بر این مزیت، آش دوغ اردبیل به‌خاطر داشتن دوغ خوشمزه به دلیل وجود مراتع درجه یک و به تبع آن کیفیت بالای لبنیات تولیدی استان و همچنین گیاهان کوهی با طعم و عطر منحصر به‌فرد در مقایسه با نمونه آش‌های رایج در استان‌های دیگر از جایگاه بالاتری برخوردار است.

همچنین آش دوغ یک آش سنتی بوده که با فرهنگ و آیین مردم اردبیل عجین بوده و مردم اردبیل در مراسمات خود از این آش استفاده می‌کنند. برخی از مردم اردبیل هر سال، در ساعت تحویل سال آش دوغ می‌پزند تا با جوش آمدن آش در ساعت تحویل سال، سال پر خیر و برکتی داشته باشند یا در مراسم روز سیزده بدر اکثر مردم اردبیل آش دوغ می‌پزند.

با توجه به شرایط اقلیمی سرد و کوهستانی اردبیل و قابل رویش بودن حبوباتی مثل نخود که در این محیط به عمل می‌آید و همچنین تنوع سبزی‌ها در این منطقه و فراوانی لبنیات این آش با شرایط اقلیمی و جغرافیایی اردبیل سازگاری مناسبی دارد.

به دلیل پرطرفدار بودن این غذا در بین مسافران و گردشگران همه‌ساله درآمد زیادی از پخت و فروش این غذا عاید بوم‌گردی‌ها و سفره‌خانه‌ها و رستوران‌های فروش آش دوغ می‌شود.

در راستای معرفی این آش همه‌ساله در روزهای ۲۷ تا ۲۹ مرداد ماه مراسم جشنواره آش‌ها در شهرستان نیر برگزار می‌شود که در این مراسم ۲۲ استان شرکت می‌کنند و هر استانی آش‌های سنتی منطقه خود را معرفی می‌کنند که در بخشی از این مراسم آیراننی آشی اردبیل پخت می‌شود.

برگزاری این مراسم هرساله باعث حفظ آیین و سنت و حفظ دستور پخت غذاهای سنتی و معرفی الگوهای گردشگری غذایی، گردشگری سلامت و گردشگری عشایری می‌شود که در کنار این اقدامات در راستای حفظ آش دوغ سنتی اردبیل، با ثبت ملی این اثر در سال گذشته برای معرفی و ماندگاری آن نیز گام اساسی برداشته شده است.

منبع: میراث آریا