از تل آجری تا سایت موزه دروازه پردیس پارسه

این تپه‌ باستانی به ارتفاع ۳ متر از سطح زمین‌های اطراف که در حریم درجه یک تخت جمشید واقع شده است. این محوطه باستانی در سال ۱۳۸۵ با شماره ۱۵۵۳۰ در فهرست میراث ملّی کشور به ثبت رسید.

در نتیجه یک دهه کاوش‌های باستان‌شناسی هیات مشترک ایرانی- ایتالیائی در پارسه تخت جمشید (۱۳۹۰-۱۴۰۰) در چارچوب پروژه «از کاخ تا شهر» چشم اندازی نو از کهن‌ترین شهر پارسی ایران باستان گشوده شد.

این افق تازه کشف دروازه شهر پارسه است. ساختمانی با جهت شمال غربی- جنوب شرقی است اما حدود ۲۰ درجه از محور شرقی- غربی انحراف دارد. این بنا ابعادی برابر با ۲۹/۰۶ متر (شمال شرق- جنوب غرب) ×۳۹/۰۷ متر (شمال غرب- جنوب شرق) داشته و از دیواری ستبری به عرض ۱۰/۴۷ متر تشکیل شده که فضایی داخلی به ابعاد ۸ متر عرض و ۱۴/۳۳ متر طول را احاطه می‌کند؛ مسیر دسترسی به این اتاق از طریق دو راهرو به عرض ۴/۶۳ و طول ۱۲/۲۴ امکان‌پذیر بوده است. با کشف کتیبه‌های میخی بابلی و ایلامی و با توجه به کارکرد بنا مشخص شد که این بنا یک دروازه یادمانی بوده است.

این دروازه باشکوه، در مقیاس وسیع‌تری طرح دروازه معروف ایشتار (حدود ۵۸۰ پیش از میلاد) را تکرار می‌کند که پیش از ساخت تختگاه تخت جمشید در دوره یکی از دو پادشاه نخستین پارسیان بنا شده است.

به احتمال هدف از ساخت این دروازه برای نشان دادن فتح شهر بابل در سال ۵۳۹ پیش از میلاد در دوره کوروش بزرگ بوده است. این بنا به طور کامل از اجر و خشت ساخته شده است، نمای سرتاسر دیوارها با آجرهای لعاب دار تزئین شده است.

تزئین بخش پایین دیوارها دارای نقوش هندسی و گل است. آجرهای لعاب دار متعدد مکشوفه از آوارهای بنا نشان می‌دهد سرتاسر سطوح دیوارها با نقوش حیوانات اسطوره‌های گاونر و حیوان ترکیبی موشخوشو تزئین شده بود. این بنای تاریخی امکان دسترسی به یک باغ سلطنتی (پردیس) را فراهم می‌کرد که شامل یک کاخ بزرگ بوده و اکنون ویرانه‌های آن در محب محوطه فیروزی ۵ موجود است.

این دروازه یادمانی در دوره هخامنشی متروک شد، سپس در اثر زمین لرزه‌ای بزرگ تخریب و در دوره‌های بعد دیوارهای آن به غارت رفت.

پارسه شکوهمندترین شهر ایران باستان دارای دروازه‌ای زیبا هم‌تراز با دروازه بابل بوده است. این دروازه در کهن‌ترین بخش شهر در فاصله سه کیلومتری غرب کاخ‌های تخت جمشید واقع است. کیفیت ساخت هنری، حجم، ابعاد فنی و روش ساخت بنا برابر با دروازه ایشتار بابل فاخر است. این دروازه در مسیر کاخ‌ها و بناهای سلطنتی بخش کهن شهر در همان آغاز عصر هخامنشی بنا شد.

این دروازه با آجر و خشت بنا شده است و سرتاسر نمای آن با آجرهای لعابدار رنگین مزیّن بوده است. آسمانه‌ای آبی سرتاسر پهنه دیوارهای آن را مزیّن ساخته بود که در این زمینه، گل‌های زیبای لوتوس و پَنل‌های ترکیبی حیوانی درخشش و شکوه تشریفات ورود به زیباترین شهر جهان باستان را صد چندان افزون کرده بود. مفاهیم هنری بکار رفته در موضوع این پَنل ها، بُن مایه‌های هندسی، گیاهی و حیوانی با ترکیبی از تنوّع نمادهای مشروع قدرت الهام گرفته از آفرینش اسطوره‌های کهن بین النهرینی به ویژه ایزد مَردوک بوده است.

با فتح بابل در سال ۵۳۹ ق. م، نخستین پادشاهان عصر هخامنشی بخش مهم نمادهای اسطوره‌ای سرزمین بابل را به پارس انتقال دادند. سَمبل‌هایی نظیر نماد ایزد مَرودک معروف به موتیف موشخوشو بخش عمده‌ای از تزئینات معماری بنای این دروازه را تشکیل می‌داده است.

کوروش بزرگ در مُهر استوانه‌ای معروفش پیروزی و مشروعیت قدرت خود را در بابل مدیون این ایزد می‌پندارد. کشف این سَمبل اسطوره‌ای کهن در شهر پارسه تخت جمشید از شگفت انگیزترین کشفیات باستان‌شناسی اخیر دوره هخامنشی در آسیا است.

این دستاورد بزرگ باستان‌شناسی حاصل یک دهه کاوش روشمند در یکی از مهمترین محوطه‌های باستانی شهر پارسه معروف به تل آجری است. به رغم تخریب شدید این محوطه باستانی، کاوش‌های روشمند بکار رفته در شناسائی سازه‌های معماری و مستندنگاری دقیق یافته‌ها مسیر درک و تفسیر لایه نگاری روشن از ویرانه‌های باستانی بجای مانده این بنا را محقق ساخت. طراحی‌های فنی از نقش و نگاره‌ها و شناخت علمی فنون ساخت بنا امکان بازسازی نقش و نگاره ها، بازسازی شکل اصلی بنای این دروازه را در مقیاسی واقعی ممکن نمود. سرانجام، بازسازی‌های سه بعدی این بنا، روش تفسیر علمی و تحلیل مستند از ارزش‌های فرهنگی هنری یادمان دروازه‌ای با شکوه در پردیس فیروزی شهر پارسه را فراهم آورد.

این پروژه محصول همکاری‌های بین المللی بین دو کشور ایران و ایتالیا در حوزه میراث فرهنگی و روابط علمی بین دانشگاهی برای شناخت فرهنگ است. کاوش‌های باستان‌شناسی این محوطه به سرپرستی دکتر علیرضا عسکری چاوردی از دانشگاه شیراز و دکتر پی یر فرانچسکو کالیری از دانشگاه بولونیا، ایتالیا انجام شد. در این زمینه همکاری و پشتیبانی موسسات بین المللی هر دو کشور به ویژه وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جمهوری اسلامی ایران و ارگان‌های وابسته به این وزارت، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان شناسی، وزارت امور خارجه ایران، معاونت میراث فرهنگی، اداره کل پایگاههای میراث جهانی به ویژه پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با همکاری طرف ایتالیایی، دانشگاه بولونیا ایتالیا، موسسه بین المللی مطالعات منطقه مدیترانه و شرق‌شناسی رُم (ایزمئو)، بنیاد فلامینا راونا، شرکت آرته آکادی، وزارت امور خارجه ایتالیا و همکاری‌های بین المللی رُم، شرکت لایت هاوس، بولونیا، دانشگاه اوربینو و دانشگاه شیراز است.

در روند پیشرفت تکمیلی این پروژه بین المللی، تلاش برای امکان بازدید گردشگران از دروازه پارسه به انجام رسید. بدیهی است فراهم ساختن زیر ساخت‌های گردشگری برای ایجاد سایت موزه گردشگری در شهر پارسه فرصتی مغتنم برای معرفی شهر ایرانی با رویکرد توسعه پایدار است.

پروژه پوشش حفاظتی سایت، طی سالهای ۱۳۹۵-۱۴۰۰ با پشتیبانی وزیر محترم میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور جمهوری اسلامی ایران، دکتر علی اصغر مونسان، معاونت محترم میراث فرهنگی وزارت، دکتر محمد حسین طالبیان، مدیر سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، مهندس سید محمد بهشتی، دکتر بهروز عمرانی، رئیس سابق پژوهشکده باستان شناسی، دکتر حمیده چوبک، دکتر روح ا… شیرازی، مدیر کل پایگاههای میراث جهانی، مهندس عزیزی، مدیر کل سابق اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، دکتر مصیب امیری و مدیر سابق و فعلی پایگاه میراث جهانی تخت جمشید، مهندس مسعود رضائی و دکتر حمید فدایی به انجام رسید.