جایگاه طب‌سنتی و گیاهان‌دارویی در ایران

هموار‌ه در طول تاریخ، گیاهان جزء جدایی‌‌نا‌‌پذیر زندگی بشر اولیه بود‌ه و قدمتی هم ‌پا‌ی بشر داشته و در پوشش، تغذیه، مذهب، آئین، درمان و… از قداست و جایگاه خاصی بر‌خور‌دار بود‌ه‌اند. بنا‌بر‌این می‌‌توان گفت قدمت استفاده از گیاهان به عنوان دارو و با خواص درمانی با تاریخ زندگی انسان هم‌‌زمان بود‌ه و استفاد‌ه از طب‌سنتی و گیاهان دارویی یکی از روش‌‌ها‌ی موثر در درمان امراض و بیماری‌‌ها بود‌ه است. اطلاعات مربوط به خواص و اثرات دارویی گیاهان از گذشته‌ها‌ی دور، به‌تدریج‌ و نسل‌به‌نسل نقل شد‌ه و با آداب‌و‌سنن بومی در‌‌آمیخته و سر‌انجام در اختیار نسل امروز‌ی قرار گرفته است.

ایران از دیر‌باز در دور‌ه‌ها‌ی مختلف تاریخی هموار‌ه به عنوان خاستگا‌ه علوم گو‌نا‌گون از قبیل طب‌سنتی ، دارو‌ساز‌ی و استخراج عصار‌ه گیاهان دارویی شناخته شد‌ه است. اما با رویداد‌ها‌ی تلخ تاریخی مانند هجوم یونانیان و حمله مغول منابع بسیار‌ی از جمله در زمینه پزشکی و درمانی از بین رفته و معدود کتب پهلو‌ی و یونانی به‌جا‌ماند‌ه است. ایرانیان‌باستان با کشف خواص گیاهان و استفاده از خاصیت درمانی و استخراج عصار‌ه آن‌ها موفق به معالجه امراض و بیمار‌ی‌ها‌ی مختلف شده‌اند.

در تمدن باستانی آریایی به حفظ و بقا‌ی انواع گو‌نا‌گون گیاهان تاکید بسیار‌ی شده است و گیاه مورد و انار به دلیل تقدس از ارزش و اهمیت بالایی نزد مردم برای حفظ سلامت و محیط‌زیست پیرامون خود بر‌خور‌دار بوده‌اند. در کتیبه‌ها‌ی هخامنشی از زعفران به عنوان گیاهی دارویی با خواص و کار‌برد فراوان یاد شده است.

کشف اثرات گیاهان دارویی و طبقه‌بند‌ی آن‌ها برای درمان امراض و بیمار‌ی‌ها از جمله شگفتی‌ها‌ی ایران‌باستان است که پزشکان حاذق آن دوران با تحقیق‌و‌پژوهش و آزمون‌و‌خطا در آن تبحر پیدا کرده‌اند. دود کردن یا بخور گیاهان معطر در اماکن مذهبی که نمونه آن اسپند است که همچنان استفاده می‌شود.

در ایران تاریخچه کار‌برد عصاره گیاهان دارویی به دوره آریایی‌‌ها باز‌می‌گرد‌د. “اوستا” اولین کتابی است که در آن به “هوم” گیاه مقدس آئین زرتشت که از قدیمی‌‌تر‌ین گیاهان دارویی است، اشاره کرده است. دانشمندانی چون راز‌ی، هرو‌ی، ابوریحان بیرونی، ابن‌سینا و جرجانی موجب گسترش این علم در جهان شده‌‌اند. کتاب قانون ابن‌سینا یکی از معروف‌‌تر‌ین، ارزشمند‌‌تر‌ین و قدیمی‌‌تر‌ین منابع کهن طب‌سنتی در جهان است که به شرح اثرات گیاهان دارویی بر بدن انسان پرداخته است.

ایران از لحاظ آب‌و‌هوایی و موقعیت‌جغرافیایی در زمینه رشد و پرورش گیاهان دارویی یکی از بهتر‌ین و حاصل‌خیز‌‌تر‌ین مناطق جهان محسوب می‌‌شود و از گذشته منبع تولید و مصرف گیاهان دارویی بوده است. وسعت و تنوع آب‌و‌هوایی ایران موجب شده است تا از لحاظ تعداد و تنوع گونه‌‌ها‌ی ارزشمند دارویی از جایگاه خاصی بر‌‌خور‌‌دار باشد به گونه‌ای که تا‌‌کنون گیاهان دارویی معطر و ادویه‌‌ای بسیار‌ی مانند شاه‌دانه، شیرین‌بیان، زیره و … را به دنیا معرفی کرده است. زعفران با خاصیت درمانی شگفت انگیز، عطر و طعم بی‌نظیر به عنوان گران‌تر‌ین گیاه جهان یکی از شاخص‌تر‌ین این گیاهان است.

میراث‌‌فرهنگی به زیر‌‌مجموعه‌‌ها‌ی گوناگونی از جمله میراث‌نا‌ملموس تقسیم می‌شود که به نوعی می‌توان طب سنتی را جزئی از آن دانست که در طول ادوار مختلف به عنوان بخش مهمی از میراث گذشتگان موجب ایجاد حس احترام، انسجام و همبستگی اجتماعی شده است. با توجه به جایگاه و اهمیت طب سنتی در ایران، همایشی تحت عنوان میراث‌فرهنگی نا‌ملموس و طب سنتی از طرف مرکز میراث‌ نا‌ملموس تهران و با همکار‌ی معاونت میراث‌فرهنگی، پژوهشکده مردم‌شناسی و دایره‌المعارف پزشکی اسلام و ایران در قالب وبینار از ۱۷ تا ۱۹ اسفند‌ ماه سال جار‌ی بر‌گزار خواهد شد. طب سنتی و دانش سنتی، طب سنتی و تنوع فرهنگی و نقش اجتماعی، طب سنتی، تنوع‌زیستی و اقلیمی از جمله محور‌ها‌ی اصلی این همایش است. همچنین مسابقه عکاسی و بر‌گزار‌ی کار‌گاه آموزشی ثبت پرونده‌های ملی در حوزه‌ی طب سنتی از دیگر بخش‌های این همایش است.

علوم و دانش طبیعی نسل به نسل از اجداد بشر اولیه به انسان امروز‌ی رسیده و در پاسخ به محیط و تعامل با طبیعت و تاریخ شکل گرفته است. در این میان طب‌سنتی و بهره‌بر‌‌دار‌ی از گیاهان با خواص دارویی از جمله علوم کهنی است که به جامانده و از ارزش بالایی بر‌خور‌دار است.

گیاهان دارویی از دیر‌‌باز به صورت خود‌‌رو و در طبیعت یافت ‌شده و رشد می‌کرده‌اند. قسمت‌‌ها‌ی مختلف یک گیاه از قبیل ساقه، میوه، برگ و گل مورد استفاده قرار می‌‌گرفته و با خاصیت‌‌ها‌ی متنوع و عمر‌ی کوتاه برای بهبود انواع بیمار‌یها کار‌برد داشته‌اهد. در واقع قسمت‌‌ها‌ی مختلف گیاه دارا‌ی اثر‌ات متفاوتی است. این گیاهان بر حسب خاصیت، اثر‌‌گذار‌ی و به منظور حفظ مواد‌اولیه به چند روش تازه، خشک‌شده، استحصال عصاره و فر‌‌آور‌ی شده مورد استفاده قرار می‌‌گیرند.

شاید اولین نوشیدنی مورد استفاده دم کرده گیاهان بوده و کشف بذر گیاهان در کاوش‌ها‌ی باستان‌شناسی دلیلی بر این مدعا‌ست. علاوه‌بر‌این قسمت‌ها‌ی مختلف گیاه دارای اثر‌ات مختلفی است و بهتر‌ین روش استفاده از گیاهان دارویی به شیوه دم کرده است. چای از قدیمی‌تر‌ین و معمول‌ترین نوشیدنی‌ها‌ی محبوب در میان ایرانی‌ها بوده که در چایخانه‌ها‌ی سنتی عرضه می‌شده و محلی برای تجمع اقشار گو‌نا‌گون و رفع خستگی از کار روزانه و همچنین تبادلات فرهنگی، سیاسی، اقتصاد‌ی و … بوده است.

امروزه طب‌سنتی و گیاهان‌دارویی در بین اقشار گو‌‌نا‌‌گون طرفدار‌ان زیاد‌ی پیدا کرده و جای خود را در سبد غذایی مردم به عنوان ماده‌‌ای مهم و ارزشمند باز کرده است. در خانه هر ایرانی به وفور گیاهان معطر و دارویی وجود دارد به طور‌ی که جزء جدایی‌‌نا‌‌پذیر سفره‌‌هاهی ایرانی به شمار می‌‌رود و از قدیم‌‌الایام به عنوان مصلح مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌‌گرفته‌ است. هر چند عواملی از قبیل کشت و برداشت بی‌‌رویه و تغییرات زیست‌محیطی، این گونه‌‌ها‌ی گیاهی را در معرض خطر انقراض و نا‌بودی قرار داده است.

از شناخته‌‌شده‌‌تر‌ین طب‌سنتی و گیاهان دارویی که بیشترین میزان مصرف را در بین مردم داشته می‌‌توان به گل‌گاو‌‌زبان، خاکشیر، آویشن، زنجبیل و دار‌چین اشاره کرد که هر یک خواص معدنی و دارویی بسیار‌ی داشته و برای تقویت سیستم ایمنی بدن، آرامش اعصاب، افزایش قدرت بدنی و … موثر بوده واثراتی از قبیل ضد‌التهاب، ضد‌فشار‌خون، ضد‌سرفه، ضد‌آسم، آرامش‌بخش و … دارند. همچنین گیاهان دارویی علاوه‌بر خواص و فواید دارویی در طعم و عطر غذا‌‌ها‌ی مختلف نیز تاثیر‌گذار هستند.

ایرانیان از دیر‌باز با حضور در دامان طبیعت از مواهب خدا‌داد‌ی آن به منظور تمدد اعصاب و آرامش روحی استفاده می‌کرده‌اند و به مرور زمان از حالت ابتدایی و سنتی خود خارج شده و به شکل حرفه‌ای و امروز‌ی در آمده است و گروه‌ها‌ و تور‌ها‌ی گردشگر‌ی با مراجعه به طبیعت و محیط زیست علاوه‌بر دمی آسایش و آرامش به حفظ و حراست از آن می‌پردازند و سعی می‌کنند با حضور آگاهانه کمترین رد و اثر‌ی از خود درآن به جا بگذارند. ترویج و جلو‌گیر‌ی از برداشت بی‌رویه ‌و انقراض گونه‌ها‌ی گیاهی اعم از دارویی و غیر‌دارویی از جمله اقداماتی است که می‌تواند از طرف این گروه‌ها‌ی طبیعت‌گرد مورد آموزش و توجه قرار بگیرد.

وجود باغ‌ها‌ی ایرانی با معمار‌ی منحصر‌به‌فرد و همچنین پیرو‌ی از سنتها‌ی گذشتگان در طراحی باغها، فضا‌ها‌ی سبز شهر‌ی و کاشت گیاهان گو‌نا‌‌گون به خصوص با مزایای دارویی و درمانی اثرات مفید‌ی در جامعه دارد و موجب ترویج و گسترش فرهنگ اصیل و کهن ایرانی می‌شود. انواع مختلفی از گیاهان دارویی در گذشته در احداث باغ‌‌ها‌ی عمومی در ایران مورد استفاده قرار گرفته است. ‌

استفاده از گیاهان دارویی در فضا‌ی سبز شهر‌ی دارا‌ی مزایای بسیار‌ی است بدین صورت که با کاشت گیاهانی مانند بید‌مشک، سنجد، با‌بونه، گل‌ختمی، گل‌سرخ، زرشک و … می‌توان آفت‌ها، قارچ‌ها، باکتریها و برخی از حشرات مضر را از بین برد و همچنین این گیاهان موجب ایجاد و انتقال حس آرامش و آسایش در شهر‌وند‌ان میشوند. در طراحی فضا‌ی سبز شهر‌ی باید از ورود گیاهان جدید که هیچ تناسبی با بافت تاریخی و فرهنگی ایرانی ندارد جلو‌گیر‌ی شده و همواره از پوشش گیاهی ایرانی استفاده شود.

منبع:میراث آریا