دست‌هایی که برای طلب باران به آسمان دراز شده است
یکی از مراسم قدیمی که برای طلب باران در برخی از مناطق کشور برگزار می‌شود، مراسم چمچه خاتون است که این روزها در قروه ابهر در حال برگزاری است.
طی سال‌های اخیر شاهد این هستیم که آسمان سخاوت خود را از زمینیان دریغ کرده که همین امر سبب بروز مشکلات فراوان برای انسان‌هایی شده است که از روزگاران نه چندان دور تاکنون قدر آب را ندانسته و گاهی حتی یک قطره هم در مصرفش صرفه‌جویی نکردند. یکی آب را برای تفریح در خانه‌باغ خود برگزید، یکی چاه عمیق بیشتری زد تا محصولی بکارد که برداشت آن حتی به آب مصرفی هم نیارزد و آن دیگری نیز شیلنگ را بی‌محابا گرفته و از ماشین تا کوچه و خیابان را شست.
کم‌لطف شدن آسمان نه تنها زندگی انسان‌ها را به هم ریخته، بلکه در اکوسیستم حیوانات نیز تاثیرگذار است؛ به طوری که گونه برخی از آن‌ها به ویژه آبزیانی که روزگاری از دریاها و رودخانه‌ها تغذیه می‌کردند در معرض نابودی قرار دارد. اکنون دیگر صدای شرشر آب از بسیاری از رودخانه‌ها، چشمه‌ها و برکه‌ها به گوش نمی‌رسد. گلوی بسیاری از سدها خشکیده و لب‌های زمین در بسیاری از نقاط جهان از شدت خشکی ترک برداشته و در اثر استفاده نادرست بشر، زمین در حال گرم شدن و یخ‌های قطبی در حال آب شدن است.
شاید وقتی سری به سد تهم زنجان یا کینه‌ورس ابهر بزنیم، عمق فاجعه برای‌مان بیشتر آشکار شود؛ چراکه دیواره‌های آهک بسته تپه‌هایی که سال‌های پیش به زیر آب رفته بودند، تنها یادگار به جای مانده از روزهای پرآب این دو سد بزرگ زنجان است.
در همین رابطه مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان زنجان می‌گوید: طبق گزارش دوره‌ای، وضعیت سدهای استان، میزان ورودی آب سد تهم که تامین‌کننده ۵۰ درصد از آب شرب شهر زنجان است، ۶۵ درصد نسبت به سال قبل کاهش داشته است.
علیرضا جزءقاسمی می‌افزاید: در سد کینه‌ورس نیز که تامین‌کننده بخش قابل توجهی از آب شرب شهرهای ابهر و خرم‌دره است، میزان ورودی آب نسبت به سال گذشته ۵۳ درصد کاهش یافته است.
قصه پرغصه کمبود بارش‌ها و کم‌آبی این روزها حتی سمفونی مرگ را نیز در قزل‌اوزن پرآب دیروز و کم‌رمق و خسته امروز به صدا درآورده و این رودخانه خشکیده، این روزها برای بقا در انتظار رهاسازی آب از سد آیدوغموش است. دعا برای طلب باران از رسم و رسوم قدیمی ما ایرانیان است و حتی از مطالعه اساطیر، آیین‌ها، مناسک و رسوم مختلف مردم در سراسر جهان چنین برمی‌آید که آب همواره به عنوان بن‌مایه آفرینش و بارورکننده و زاینده مورد تقدیس و ستایش بوده است و همواره اقوام گوناگون برای آن سرشتی جادویی قائل بوده‌اند.
در حوزه‌های گوناگون فرهنگی و با توجه به جغرافیای بومی آیین‌ها، باورداشت‌های مختلفی در مورد آب مشاهده می‌شود که در بیشتر این آیین‌ها، ترس از خشکسالی به چشم می‌خورد؛ از همین رو مراسمی چون عروسی آب و دعاهای باران و نماز و نیایش برای طلب باران و یا شستن تابوت در آب و گذاشتن علم عزاداری برای باران‌خواهی پدید می‌آید که به عنوان نمونه می‌توان به مراسم «چمچه گلین» اشاره کرد که این روزها در برخی از مناطق کشور از جمله روستای قروه در حال برگزاری است. این مراسم از جمله مراسم فراگیر و رایج در آیین نمایشی باران‌خواهی در نقاط مختلف ایران و حتی دیگر کشورها به شمار می‌رود.
نگاهی به مراسم باران‌خواهی چمچه خاتون
چمچه خاتون عنوان نمایشی ایرانی است که همانند بسیاری از نمایش‌های ایرانی با تغییرات محتوایی صد درصد، هنوز هم در بسیاری از نقاط ایران به‌ویژه در شهرهای کوچک و روستاهای کشور با نام‌ها و عناوین متفاوت و با موضوعیتی واحد و ساختاری همانند اجرا می‌شود. این عناوین عبارتند از چمچه خاتون، چمچه گلین، بوکه باران، گشنیزو و گشنیز که این کلمات به تحقیق دارای معنای واحدی هستند، اگر چه در صورت ظاهر متفاوت به نظر می‌رسند.
این نمایش در جمهوری‌آذربایجان، آذربایجان‌شرقی و غربی، زنجان، یزد، کرمان، خوزستان، لرستان، همدان، کرمانشاه، کردستان ترکیه، کردستان عراق، کردستان ایران با نام‌های فوق در زمان وقوع خشکسالی به اجرا درمی‌آید. این نمایش جلوه‌ای واحد از ایزدبانوی آب در اوستا یعنی آناهیتا است.
چگونگی اجرای نمایش چمچه خاتون
در این مراسم کودکان لباس‌هایی را که از قبل آماده کرده‌اند، بر تن چمچه که همان قاشق چوبی بزرگ است می‌کنند و او را «چمچه گلین» یا عروس باران می‌نامند. یکی از کودکان در حالی که چمچه خاتون را در دست گرفته، با خواندن دسته‌جمعی شعرهای خاص این مراسم، به در خانه‌های محل رفته و صاحبان خانه‌ها سطلی آب بر روی چمچه خاتون ریخته و هدایایی نقدی و یا جنسی را به کودکان می‌دهند و در پایان مراسم نیز کودکان با هدایای جمع شده که اغلب پول و حبوبات برای تهیه آش نذری است، آش نذری پخته و میان اهالی توزیع می‌کنند.
این عروسک‌گردانی همیشه همراه با شعر و آواز اجرا شده است که برخی از آن‌ها عبارتند از:
چمچه خاتون نه ایستر الله‌دان یاغیش ایستر / چمچه خاتون یاغ ایستر الله‌دان یاغیش ایستر
چمچه خاتون اُوون ایستر الله‌دان یاغیش ایستر / چمچه خاتون اُت ایستر الله‌دان یاغیش ایستر
هر چند همه این آیین‌ها رسومی برازنده هستند که در نهایت دست یاری انسان را به درگاه معبود بی‌انتها باز می‌کند اما نباید فراموش کنیم که وضعیت امروز منابع آبی حاصل بی‌تدبیری انسان‌ها در سالیان نه چندان دور است و قطعاً کوتاهی امروز نیز گریبان‌مان را طی چند سال آینده بحرانی شدیدتر از آنچه که امروز است را رقم خواهد زد، پس نباید فراموش کنیم که ضرب‌المثل قطره‌قطره جمع گردد وانگهی دریا شود را باید با شدت بیشتر سرلوحه زندگی‌مان قرار دهیم تا همین قطره‌ها ذخیره‌ای باشد برای آینده فرزندان‌مان.
منبع: ایسنا
مرتبط:
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.