دیوار سدار بندر خمیر
دیوارها به طور سنتی برای دفاع ساخته شده اند تا وظیفه محافظت از حریم خصوصی، محافظت از مردم یا یک منطقه خاص و همچنین جلوگیری از خطر نفوذ بیگانگان را بر عهده داشته باشند. ساخت دیوار، برای محافظت قدمتی تاریخی دارد. شاید تنها چیزی که در قرن‌های گذشته تغییر کرده است، عاملی است که سازندگان سعی داشته‌اند با ساخت دیوار از خود در برابر آن محافظت کنند.
کارکرد دیوارها
اصولاً دیوار در ایران به دلیل جدا دانستن درون از بیرون، شهر از غیر شهر، منظوم از آشفتگی و آشنا از ناآشنا کاربرد می‌یافت و شاید بتوان عبارت یک آسمان و دو زمین را در همین ارتباط مطرح کرد بدین معنا که یک دیوار پدیدآورنده دو حوزه زمینی متفاوت است. مسیر دیوار شهرها هم عموماً از عوامل طبیعی موجود در منطقه پیروی می‌کردند و تنها آنجایی که حدود طبیعی قادر نبود شهر را پناه دهد، دیوار مصنوعی بااهمیت‌تر جلوه می‌نمود. این دیوار مصنوعی با اشکال مختلف گاه هندسی و منظم و گاه غیر هندسی و بی‌شکل ساخته می‌شدند. به‌عنوان نمونه شهر اردشیر خوره فیروزآباد، دیواری گرد به قطر ۲ کیلومتر آن را فراگرفته است. از نمونه‌های غیر هندسی بسیار فراوان، می‌توان شهر بم را نام برد.
کارکرد اصلی دیوار تأمین امنیت و دفاع از شهر بوده است اما درعین‌حال به‌عنوان یک عنصر محدودکننده و بازدارنده نیز عملکردی کارآمد داشته است. از توسعه نامطلوب و بی‌برنامه و همچنین از تخریب و ساخت‌وساز در مزارع و اراضی کشاورزی حاشیه شهرها جلوگیری می‌کرده است. در حقیقت دیوار شهرها به‌عنوان اهرمی برای کنترل شهر بوده است.
به بیانی دیگر دیوار برپادارنده مدیریت سازمان‌یافته‌ای است که در ایجاد تعادل درونی شهر به کار می‌رود.
بنابراین درگذشته از طریق ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل طبیعی از طریق نهرها، رودخانه‌ها، ارتفاعات و…و یا عناصر ویژه مصنوعی همچون حصار و بارو، بخش عمده‌ای از نیاز به امنیت شهرها محقق می‌شده است.
دیوار سدار
دیوار و برج سدار در کیلومتر ۵ جاده خمیر – بندرعباس بر روی بلندای تپه‌ای واقع‌شده‌اند. این دیوار متعلق به دوره زندیه – قاجار است. در کتب و منابع تاریخی، تصویری از آن موجود نیست، تنها در کتاب سدید السلطنه کبابی در بخشی که در مورد بندر خمیر صحبت کرده، توصیفی نیز از این دیوار آورده است: «ازآنجاکه چون حرکت نمایند به منطقه‌ای رسیده موسوم به سدار بر وزن جدار عبارت از دیواری است که با سنگ و ساروج از فراز کوه به دریا کشیده‌اند تقریباً به امتداد صد درع شاه چهار سنگر و دو برج و دروازه‌ای برای آن دیوار قرار داده‌اند برای ممانعت ورود خصم، حال همه آن‌ها در شرف انهدام است. در افواه سکنه آن حدود شایع است که این بنیان را خواجه محمد طاهر نامی بنانهاده، خواجه مزبور قبل از سلسله خوانین کنونی بستک در دژگان کلانتر بوده است.»
در مورد دوره ساخت نیز در همین کتاب اشاره‌شده است که «… در جنوب و بدایت محله تپه‌ای است که به زکی خان اشتهار دارد گویند آنجا برج بوده و یقیناً منسوب به زکی خان زند است، چون کریم‌خان زند را سال‌ها با خوانین بستک جنگ بود.»
ازآنجاکه در کتاب سدید السلطنه احداث دیوار سدار را به خواجه محمد طاهر نسبت داده‌اند و این خواجه قبل از خوانین بستک کلانتر دژگان بوده احتمالاً این بنا در دوره زندیه یا افشاریه ساخته‌شده است.
درجایی دیگر به برج‌ها و دیوار دفاعی در مسیر بندرعباس، خمیر اشاره‌شده است، اما تعداد برج‌ها سه و به چند برج دیگر در نزدیکی آن‌ها هم اشاره‌شده است. همچنین مصالح ساختاری سنگ و گچ قیدشده است.
«مابین قریه پل که به مسافت سه فرسخ در طرف مشرق خمیر واقع است و بندر خمیر سه برج محکم با گچ و سنگ در سه کوه ساخته‌شده و چند برج دیگر هم به خط مستقیم از کنار جاده تا برج‌های سر کوه بناکرده‌اند. در پای برجی که در کنار راه واقع است یک لوله توپ دهن‌پر بدون اراده (عراده) و سایر ادوات افتاده که در ۲۷ سال قبل که حسین‌خان بهارلو برای غارت به آن صفحات می‌رفته است، آن توپ را از خمیر به مکان مزبور برده‌اند که در آنجا مانده و به‌مرورزمان مندرس شده است.»
وضعیت کنونی دیوار سدار
در حال حاضر تنها در حدود ۶۰ متر از دیوار با ارتفاع متغییر باقی‌مانده و در حدود ۷۰ متر نیز کاملاً از بین رفته و مصالح ساختاری آن بر روی زمین ریخته و تنها مبین خط امتداد دیوار است. ضخامت دیوار در پایه‌ها ۷۵-۶۰ سانتیمتر و در بالای دیوار به ۱۵ سانتیمتر هم می‌رسد و حتی در بعضی قسمت‌ها ضخامت در پایه نیز کم است. در حدود فاصله صد متری از آن‌یک برج با قطر حدود دو متر و دیوار متصل به آن حدود ده متر واقع‌شده است. احداث جاده باعث قطع دیوار شده است. در امتداد دیوار به سمت جنگل‌های حرا، بقایای سنگی دیوار را هنوز می‌توان پیدا کرد.
مسیر دسترسی در سال ۱۳۸۵ توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با احداث پله‌های سنگی، سهل و آسان شده است. این پله‌ها فقط جهت دسترسی به دیوار سدار است.
برج و دیوار سدار ۱
برج و دیوار سدار شماره یک در ارتفاع ۱۹۳ متر از سطح دریا قرارگرفته است. آثار به‌جای مانده از امتداد دیوار دفاعی سدار و بخشی از برج آن به‌صورت تلی از قلوه‌سنگ باقی‌مانده است و این سازه در حدود ۲۰۰ متر از سطح زمین قرار دارد و راه دسترسی به آن از جاده ایستگاه مخابراتی امکان‌پذیر است. دوره فرهنگی آن زندیه – قاجاریه است.
پناهگاه سدار
این پناهگاه در ارتفاع ۱۰۲ متر از سطح دریا قرارگرفته است و در فاصله ۸۰ متری ارتفاع دیوار سدار ۱ حفره‌ای در دل کوه سدار، شمال ایستگاه مخابرات وجود دارد. که محل استراحت نگهبانان و یا اینکه به‌عنوان کمینگاه و مکان دیده‌بانی مورداستفاده قرار می‌گرفت. دوره فرهنگی پناهگاه سدار نیز زندیه – قاجاریه است.
برج و دیوار سدار ۲
این بنا در ۵ کیلومتری شرق بندر خمیر و در شمال جاده بندرعباس – خمیر در ارتفاعات سدار قرار دارد که از جنوب به جاده اصلی و ساحل دریا محدود می‌شود. این بنا به‌صورت درازا از ارتفاعات تا سطح زمین و تا ساحل دریا ادامه داشته است و جهت آن شمالی جنوبی است. بخش دیگری از این بنا که به دلیل تخریب دیوار از آن جداشده در حدود یک‌صد متری دیوار سدار است که شامل برج و بخشی از دیوار است.
درازای دیوار سدار در حال حاضر ۸۷ متر، ضخامت ۳۵ سانتیمتر و بلندای حد متوسط آن ۱۰۵ متر است. این دیوار دارای یک برج در ابعاد ۳×۲ متر است که تخریب‌شده است.
آثار بخش دیگر دیوار که در یک‌صد متری شرق ارتفاعات دیوار سدار قرار دارد دارای یک برج تقریباً بیضی‌شکل با قطر ۶ متر که در حال حاضر از بلندای آن ۸۰ سانتیمتر باقی‌مانده و از دیوار متصل به برج ۱.۵ متر باقی‌مانده است.
در دیوار سدار تیرکش‌هایی به‌اندازه‌های ۱۰×۱۰ و ۸×۱۰ تعبیه‌شده است. مصالح به‌کاررفته در دیوار سدار سنگ‌های بی‌شکل و ملاط ساروج است.
آثار ادامه دیوار در ساحل مشاهده می‌شود که حدود ۲۱۲ متر است و سه برج در آن بکار رفته که فاصله برج‌ها از یکدیگر جنوب به شمال ۸۲.۶۵ و ۶۵ متر است. طول این دیوار از بالاترین قسمت ارتفاعات سدار ۴۰۰ متر تخمین زده‌شده است. در محدوده دیوار تعدادی قطعات سفالی جمع‌آوری‌شده است.
ساختار دیوار
ازنظر باربری دیوارها به دو نوع باربر و غیر باربر در بنا مورداستفاده قرار می‌گیرند. به دیوارهای باربر اصطلاحاً جرز یا پایه ستون و به دیوارهای غیر باربر اسپر می‌گویند. دیوار غیر باربر بیشتر نقش جداکننده را دارد به‌این‌ترتیب که اگر از بنا حذف شوند تأثیری در ایستای ساختمان ندارند و می‌توان حتی آن‌ها را برداشت. در دیوار سدار، دیوارها تنها بار خود را تحمل می‌کنند و می‌توان آن را در دسته دیوارهای پرس قرارداد.
پرس به دیوارهای ساده و صاف می‌گویند. به همین جهت هیچ‌گونه پشت‌بندی جهت جلوگیری از رانش دیوار وجود ندارد و همچنین در طول دیوار هیچ‌گونه کلاف عمودی و افقی قرار داده نشده است. ساختار دیوار از سنگ‌های لاشه و قواره است که از سنگ لاشه برای پرکنندگی استفاده کرده‌اند و ملاط بکار برده شده ملاط گچ آهک است.
منابع:
– محمدعلی خان سدیدالسلطنه بندرعباسی کبابی. تصحیح: احمد اقتداری. ناشر: امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۶
* گزارش: عباس نوروزی/ سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی استان هرمزگان
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.