رنج گنج گنبد سلطانیه از کمبود زیرساخت‌های گردشگری
در ۳۷ کیلومتری زنجان، شهری تاریخی و زیبا واقع شده که گنبد سلطانیه تاریخی نیلگون و بی‌بدیل را در دل خود جای داده است. گنبدی سر به فلک کشیده که در فهرست مرتفع‌ترین گنبدهای آجری جهان واقع شده و از نظر ارتفاع، بعد از کلیسای سانتاماریا و مسجد ایاصوفیه، سومین گنبد مرتفع جهان است.
گنبد سلطانیه بلندترین گنبد آجری کشور و از جمله آثار ثبت شده در فهرست یونسکو است که در سال‌های ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی توسط مغولان در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) ساخته شد تا به عنوان آرامگاه ابدی هشتمین ایلخان مغول، سلطان محمد خدابنده (الجایتو) مورد استفاده قرار گیرد؛ اثری که در کنار آثار بزرگی مثل تخت جمشید، ارگ بم و میدان نقش جهان اصفهان در فهرست گنجینه‌های جهانی قرار دارد.
شهر سلطانیه در قرن هشتم پیش از میلاد، محل زندگی قوم ساکاراتی بوده و شاهان ماد آن را اریباد و ارساس می‌نامیدند اما از آن تاریخ تا دوره مغول هیچ خبری از سلطانیه در تاریخ ایران نیست تا پیش از آن که سلطان محمد خدابنده، شهر را تبدیل به مرکزی پررونق و تجاری کند. این محل شهریاز یا شهریار خوانده می‌شد. گنبد سلطانیه از هر نظر بنایی منحصر به فرد و شگفتی‌ساز است اما ظاهراً آن را با الهام از مقبره سلطان سنجر در مرو طراحی کرده‌اند، با این تفاوت که مقبره سلطان سنجر مربع است؛ در حالی که سلطانیه ۸ ضلع دارد. این گنبد به حدی در دوره خود معروف بود که ۱۰۰ سال پس از ساختن آن، گنبد کلیسای سانتاماریا، دل فیوره فلورانس را با الهام از آن ساختند.
رنگ اصلی در تزئین بنا، آبی است که از آبی کم‌رنگ و آسمانی تا فیروزه‌ای و حتی سبز آبی سیر در کل آن دیده می‌شود. بنا دارای سه درب ورودی است که اکنون درب اصلی آن مسدود است. همچنین هشت پلکان مارپیچ، طبقات را به هم وصل می‌کند، بالای چهار ایوان اصلی بنا نیز چهار پنجره بزرگ وجود دارد.
گنبد سلطانیه، نقطه تحول معماری اسلامی
گنبد سلطانیه از نظر حجم، سبک معماری، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا و نیز زیبایی‌شناسی و تزئینات، نمونه‌ای منحصر به فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی به شمار می‌آید. در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه‌ها، به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرق‌شناسان و باستان‌شناسان غربی نیز اهمیت فوق‌العاده آن را مورد تاکید قرار داده‌اند. بدنه اصلی گنبد و همه ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روکش کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی و به شیوه معرق‌کاری تزئین شده است.
سلطانیه، بزرگ‌ترین ظرفیت گردشگری زنجان
گنبد سلطانیه یا مقبره اولجایتو معروف‌ترین بنای شهر سلطانیه و حتی کل استان زنجان است. این بنا که در فاصله سال‌های ۷۰۲ تا ۷۱۲ ه.ق به دستور سلطان محمد خدابنده و نظارت خواجه رشیدالدین فاضل همدانی ساخته شده، در واقع از ابتدا به قصد استفاده آرامگاهی ساخته شد، بنایی است هشت ضلعی با هشت مناره که سقف دو پوشه باشکوه و معروف فیروزه‌ای رنگی بر آن قرار گرفته است. در همه بنا آیات قرآن و نوشته‌های مذهبی به خط ثلث و کوفی بر دیوارها و کتیبه‌ها دیده می‌شود، این گنبد عالی‌ترین نمونه معماری ایلخانی است.
گفته می‌شود در ابتدا بنا بوده پس از اتمام بنای آرامگاه، پیکرهای مطهر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) به این محل منتقل شوند که بعدها با مخالفت علمای شیعه در نجف و کربلا و حرام بودن نبش قبر در اسلام، سلطان محمد خدابنده از انجام این کار منصرف می‌شود. برخلاف باوری که وجود دارد، این مکان مقبره اولجایتو، سلطان محمد خدابنده نیز نیست. مدفن وی در کوه‌های اطراف سلطانیه است. گنبدخانه دارای هشت دیوار ضخیم است که وزن ۱۶۰۰ تنی گنبد را تحمل می‌کنند، هشت مناره نیز در زاویه هر دیوار وجود دارد. ارتفاع گنبد اولجایتو، ۵/۵ و قطر آن ۳۰/۶ متر است. این گنبد بزرگ‌ترین گنبد تاریخی ایران و بزرگ‌ترین گنبد آجری دنیا است.
از لحاظ قدمت، گنبد سلطانیه قدیمی‌ترین گنبد دوپوشه جهان به شمار می‌رود. گنبد ضخامتی حدود ۱۶۰ سانت دارد و فضای کاذب بین دو گنبد ۶۰ سانتی‌متر است. دولایه بودن گنبد یکی از دلایل ماندگاری آن است، تا جایی که گنبد حتی در برابر زلزله نیز تا به حال پایدار مانده است. تنها تغییری که در طول ۷۰۰ سالی که از ساخت این گنبد می‌گذرد بر آن اتفاق افتاده، نشست ۲ تا ۸ سانتی‌متری آن است.
گنبد سلطانیه فارغ از جنبه آرامگاهی، به عنوان ساعت آفتابی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته و هنگام ظهر از نوری که از دریچه اصلی سقف می‌تابیده، قابل تشخیص بوده است، نوری که از پنجره‌های بزرگ عبور می‌کردند حدود ساعت و نوری که از پنجره‌های کوچک می‌گذرد حدود دقیقه را معین می‌کند.
بنایی که جهانی شد
این بنا چندین بار در دوران مختلف مورد مرمت قرار گرفته، در دوره صفوی و قاجار ترمیم‌هایی روی آن انجام شد اما مرمت اساسی گنبد چندین سال است که در دست اقدام است. در داخل فضای گنبد و در زیر آن ۳۵ سال است که داربست‌هایی دیده می‌شود که توسط هیئت ایتالیایی، مرمت‌گر گنبد، کار گذاشته شده و هنوز بدون آنکه تغییر بنیادی در مرمت صورت گیرد، در آنجا وجود دارد.
رنج‌هایی که سلطانیه می‌برد
در کنار این همه زیبایی و جذابیت‌هایی که گنبد سلطانیه دارد، در برهه‌هایی ناملایمات بر سر آن سایه افکنده است. گاهی گله از محوطه بی‌سر و سامان آن وجود دارد، گاهی گله از چمنی که در حال از بین رفتن است و گاهی نیز شایعاتی از ساخت و سازهای غیرمجاز در اطرف گنبد به گوش می‌رسد که هیچ وقت تایید نمی‌شود.
نبود غرفه‌هایی برای عرضه صنایع‌دستی که می‌تواند علاوه بر ایجاد اشتغال، در ایجاد درآمد پایدار برای گنبد نیز موثر باشد، از گلایه‌های همیشگی گردشگران است اما از همه این‌ها که بگذریم شهرستان سلطانیه علی‌رغم داشتن پتانسیل‌های بسیار قوی و بالا در حوزه گردشگری از نبود زیرساخت‌ها در این حوزه رنج می‌برد تا جایی که به جرات می‌توان گفت حتی یک هتل مناسب نیز برای اسکان مسافران خارجی در این شهرستان وجود ندارد.
همه این کمبودها در حالی است که گردشگری بهترین جایگزین برای درآمدهای نفتی است و توسعه روزافزون صنعت توریسم در این شهرستان می‌تواند علاوه بر درآمدهای ارزی که نصیب کشور می‌کند، نسخه شفابخش جوانان سلطانیه‌ای برای رهایی از بیکاری باشد.
منابع:
محمدعلی مخلصی (جغرافیای تاریخی سلطانیه)
محمد ملکی (سلطانیه در گذر تاریخ)
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.