مسجد جامع با قدمت ۱۲ قرن که به ثبت جهانی رسید

بناهای تاریخی و مساجد بسیاری در شهر اصفهان وجود دارد که یکی از بهترین و زیبا ترین آن ها، مسجد جامع اصفهان می باشد، این مسجد بی نظیر یکی از قدیمی ترین بناهای موجود در اصفهان است و به همین جهت نیز همواره مورد توجه گردشگران این شهر قرار می گیرد، در این مقاله قصد داریم اطلاعاتی کلی در رابطه با این مجموعه در اختیارتان قرار دهیم، بنابراین اگر قصد سفر به اصفهان را دارید و یا از علاقمندان به شناخت مسجد جامع اصفهان هستید در ادامه با ما همراه باشید.

مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه اصفهان هم معروف است، یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری بازمی‌گردد. این مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری ساخته شد؛ مسجدی که کوچک و متناسب با جمعیت شهر اصفهان ساخته شده‌بود و باعث رشد شهرنشینی اصفهان شد. در سال ۲۲۶ ه‍.ق به فرمان خلیفه معتصم عباسی، مسجد پیشین تخریب شد و بنایی ستون‌دار به همراه سقفی چوبی ساخته شد که هم‌اکنون هم قسمتی از ستون‌ها و دیوارهای آن باقی مانده‌است. اما مهم‌ترین تغییرات مسجد در دوران سلجوقی انجام شد؛ معماران این دوره از الگوی «مسجد عربی» فاصله گرفتند و با ساخت چهار ایوان در ضلع‌های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی، سبکی جدید پدیدآوردند که به «مسجد ایرانی» معروف شد. در ماه ربیع‌الاول سال ۵۱۵ ه‍.ق این مسجد توسط اسماعیلیان به آتش کشیده‌شد که در دوران‌های بعد دوباره ترمیم شد. در سده‌های بعد و در دوره‌های ایلخانی، مظفری، تیموری، صفوی و قاجار نیز این مسجد تغییرات مهمی داشته است.

مسجد جامع اصفهان ابتدا از خشت خام ساخته شده‌بود اما به خاطر پایداری آجر، سرعت ساخت بالا و عوامل دیگر، در بازسازی آن از آجر استفاده شد. طاق‌های چشمه‌ای، ایوان‌های چهارگانه، سردرها، جرزهای آجری و تزئینات متفاوتی که متناسب با معماری هر دوره از تاریخ ایران و در سبک‌های خراسانی (یا عربی) و رازی در این مسجد به کار برده شده، اثری را پدید آورده که الگویی برای مساجد ایران و حتی مناطق مسلمان‌نشین دیگر شده‌است.

ضلع شمالی مسجد از ایوان درویش، مدرسهٔ مظفری، گنبد تاج‌الملک یا گنبد خاکی، چهلستون، شبستان و کتیبه‌های مختلفی که از دوران‌های سلجوقی و صفوی به‌جا مانده، تشکیل شده‌است. این کتیبه‌ها با استفاده از گچ و آجر ساخته شده و با خط‌هایی چون کوفی، ثلث، نستعلیق و بنایی و آیاتی از قرآن تزئین شده‌است. ضلع جنوبی مسجد، ضلعی است که ساختمان‌های اساسیِ بنا در آن به سبک عربی و به وسیلهٔ خشت خام ساخته شده‌بود. در دوران نظام‌الملک با تخریب شبستان، گنبدی به صورت دوپوسته ساخته شد که باعث می‌شد ترک‌بندی‌ها پوشیده بماند و گنبد بزرگ‌تر نشان داده‌شود. در دوران آل مظفر، آق قویونلو و صفوی نیز کتیبه‌هایی به این قسمت اضافه شد و بنای ضلع جنوبی کمی تغییر کرد. کتیبهٔ شاه طهماسب مبنی بر بخشش مالیات و توبه‌نامهٔ وی، کتیبهٔ شاه اسماعیل برای صدور حواله به نام افراد اصفهان، کتیبهٔ سنگ‌فرش و کتبیهٔ آب مباح مسجد از جمله آثار این ضلع است. ضلع غربی از شبستان زمستانی، مسجد مصلی، مسجد و محراب الجایتو، کتیبه‌های شاهان صفوی و محمد امین اصفهانی ساخته شده‌است. قسمتی از دیوار این ضلع باقی‌ماندهٔ دیوار خشتی ساخته شده در قرن هشتم هجری است. الجایتو، محمد بن بایسنقر تیموری و شاه سلطان حسین صفوی از جمله افرادی بودند که باعث تغییراتی در این قسمت شدند. تازه‌ترین قسمت مسجد، ضلع شرقی است که متعلق به دوران سلجوقی است. این قسمت به مرور زمان تخریب و در دوران شاه سلیمان صفوی دوباره ساخته شد و کتیبه‌ای مربوط به این بازسازی نیز در ایوان شرقی قرار دارد. کتیبه‌هایی از دوران هوتکیان، آل مظفر و شاه طهماسب صفوی نیز در این قسمت باقی مانده‌است.

هم اکنون، مسجد جامع در میدان قیام، خیابان مجلسی و در آخر بازار بزرگ قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۹۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران و در سال ۱۳۹۰ هجری شمسی نیز به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

مسجد جامع اصفهان با مساحتی بالغ بر ۲۳ هزار متر مربع در خیابان مجلسی اصفهان واقع شده است و شامل بخش های مختلفی از جمله حیاط چهار ایوانی، شبستان، گنبد نظام الملک، مدرسه علمیه مظفری و غیره می باشد، خوب است بدانید که اطلاعاتی در رابطه با تاریخ دقیق ساخت این مسجد در دست نیست و به گفته کارشناسان این مجموعه زیبا بر روی خرابه های یک مسجد دیگر ساخته شده است، همچنین لازم به ذکر می باشد که ساختمان مسجد جامع اصفهان در دوران صفویه مورد بازسای قرار گرفته و گسترش یافته است.
نکته ای که در رابطه با مسجد جامع اصفهان وجود دارد این است که بخش های مختلف آن، سیر تحول و تکامل معماری ایرانی- اسلامی را به نمایش گذاشته است و شما می توانید با مراجعه به این جاذبه گردشگری اطلاعات بسیاری در رابطه با تاریخچه معماری کشور کسب کنید.
توجه داشته باشید که نام این بنا میان آثار ملی ایران و همچنین میراث جهانی یونسکو ثبت شده است و این امر نشان دهنده میزان اهمیت مسجد جامع یا همان مسجد جمعه اصفهان می باشد، بنابراین در سفر با تور اصفهان بازدید از این جاذبه را فراموش نکنید

معماری مسجد جامع اصفهان

 

مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است، يکی از بهترين آثاری به‌شمار می‌رود که در دنيای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می‌شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش‌سوزی و جنگ‌های متعدد و ناآرامی‌های دوران مختلف آسيب فراوان ديده و بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودی‌های متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخش‌هايی از بافت پيرامون آن مربوط می‌کند.

گذرها و معابر گرداگرد مسجد بيانگر ارتباط گسترده‌ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد. چهار ايوان اطراف ميدان شاخصه شيوه مسجدسازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است. اين ايوان‌ها که به نام‌های صفه صاحب در جنوب، صفه درويش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق ناميده می‌شوند با تزئينات مقرنس‌سازی و کاربندی يکی از فنون بسيار جالب معماری ايران را بيان می‌کند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشي‌کاری‌های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا مناره‌ها نيز مربوط به همين زمان هستند.

ارزش‌های معماری مسجد جامع

مسجد جامع اصفهان، تجربیات معماری هزار ساله مسجدسازی به‌ویژه خلق طرح مسجد ایرانی را در بردارد و به همین لحاظ می‌توان بسیاری از سبک‌های تاریخ معماری ایران و کشورهای همسایه را در آن شناسایی کرد. ایجاد انواع جرزهای آجری تزیین شده با نقوش هندسی، ستون‌های آجری با مقاطع مختلف از جمله فرم‌های دوبخشی و سه‌بخشی و چهاربخشی که از ترکیب دایره‌ها به‌دست می‌آید، طاق و چشمه‌های پوششی در انواع روش‌های اجرایی، ایوان‌های چهارگانه با تزیینات متفاوت در هر کدام، گنبدهای عظیم با روش‌های ابداعی به‌صورت دو پوسته پیوسته، نماهای موزون و تزیین شده در اطراف حیاط، سردر‌های ده‌گانه که هر کدام به معبری در اطراف مسجد گشوده می‌شود؛ همه این آثار در ترکیب نهایی مجموعه بی‌نظیری را تشکیل می‌دهد که می‌توان به آن تاریخ پیوسته و دایرة‌المعارف معماری ایران و برخی دیگر نقاط به‌ویژه آسیای میانه اطلاق کرد.

 

از آن گذشته با تحولاتی که در قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) در آن به‌وجود آمد مسجد شبستانی قبلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل گردید و این شیوه جدید نام طرح مسجد ایرانی را در مقایسه با طرح شبستانی (معطوف به فرهنگ عربی) اتخاذ کرد و از آن دوره بیشتر مساجد جامع شهرهای بزرگ ایران با همین سبک چهار ایوانی ساخته شدند و حتی در بعضی از مساجد موجود از قبل نیز تغییراتی ایجاد کردند تا به مسجد چهار ایوانه تبدیل شود. این الگو به سرزمین‌های مسلمان‌نشین خارج از ایران نیز تسری پیدا کرد؛ بنابراین عمده‌ترین ارزش معماری مسجد جامع اصفهان آن است که نقش الگوی پیش‌آهنگ را در تاریخ معماری مشرق‌زمین ایفا کرده است. این طرح به‌عنوان طرح مسجد ایرانی خلق منحصربه‌فردی در میان مساجد جامع جهانی است که بعدا الگوی ایجاد مساجد دیگر در ایران و آسیای میانه می‌شود.

ثبت در میراث جهانی

این اثر در اجلاس سی و ششم یونسکو در زمره میراث جهانی ثبت گردید.

مسجد جامع اصفهان با معیار شماره‌ی ‌۲ معیارهای جهانی یونسکو مطابقت دارد. این مسجد اولین ساختمان اسلامی است که با معماری چهار ایوان ساخته شده است. معماری مسجد جامع اصفهان الهام گرفته از سازه‌های ساسانی است که بعدها وارد معماری اسلامی شده‌ است. این‌گونه معماری الگوی ساخت مساجد جدید و زیبا شد. گنبد نظام الملک اولین گنبد دو پوسته‌ی ردیفی در دنیای اسلام است که در آن از مهارت‌های مهندسی جدیدی استفاده شده و در طراحی و ساخت سایر گنبدهای مساجد و قبرستان‌های جهان اسلام از آن الهام گرفته شده است.  بر اساس این دو عنصر، مسجد جامع یک الگوی شناخته شده در طراحی مساجد، ترکیب فضایی و ساخت گنبد است که در بسیاری از دوره‌های بعدی اسلامی به آن اشاره شده است.