«مسجد جامع سنگان» تجسم تنازع بقا در معماری

رجبعلی لباف خانیکی اظهار کرد: «مسجد جامع سنگان» در شمار بناهایی قرار دارد که از حدود ۷۵۰ سال پیش با سماجت برجای مانده و علاوه بر اینکه زیبایی‌های خود را به رخ می‌کشد، زلزله‌های متوالی منطقه خواف و تنازع بقای خود را در مواجهه با آن زلزله‌ها حکایت می‌کند.

وی افزود: به استناد کتاب «تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران» تالیف «نیکلاس امبر سز» و «چارلز ملویل» زلزله‌هایی در سال‌های ۱۴۶ ه.ق، ۴۵۸ ه.ق، ۷۳۷ ه.ق، ۹۵۶ه.ق، ۱۰۲۶ ه.ق،  ۱۰۲۸ ه.ق و ۱۳۰۲ ه.ق منطقه خواف را لرزانده، اما گویا شدیدترین زلزله در خواف به سال ۷۳۷ ه.ق به مرکزیت شهر «جیزد» واقع بین رشتخوار و سلامه رخ داده است.

این پژوهشگر خراسانی عنوان کرد: آن زمین‌لرزه که پهنه وسیعی از زوزن تا دوغ آبادِ زاوه را لرزانده و بسیاری از ابنیه و عمارات را با خاک یکسان کرده، به قدری مهیب و ویرانگر بوده که اشخاصی چون خطیب « ابوالخیر زوزنی»، « مجد خوافی» و « فصیح خوافی» از آن یاد کرده و آمار دهشتناکی از کشتار مردم داده‌اند. به گفته ابوالخیر زوزنی باید تنها در قصبه جیزد به معدوم شدن ۳۰ هزار تن از بناها اشاره کرد که مجد خوافی آن واقعه را این‌گونه به نظم آورده است.

صباح    دوشنبه    ربیع    نخست

‌شب چارده هفتصد و سی و هفت

زمین  جنبشی کرد  بر اهل خواف

بسی فتنه تا روز محشر  به خفت

اگر    بگذری   بر   نواحی   جیزد

ببینی که بر آن جماعت  چه رفت

به سنگ  اجل خرد شد  زیر خاک

بسی    گردن    سر  فرازانِ  زفت

لباف‌خانیکی اضافه کرد: احتمالا همان زلزله موجب شده است که بناهای با عظمتی همچون مسجد جامع زوزن، مدرسه نظامیه خرگرد، مسجد گنبد سنگان و مسجد رشتخوار تخریب شوند و ایوان قبله، غرفه‌های دوطرفه ایوان و رواق‌های مسجد جامع سنگان هم رانش کرده و در شرف فروریزی قرار گیرند، اما ظاهرا با ریزش دوغاب گچ در شکاف‌ها و مهار دیوارها با ایجاد ساباط و پشتیبان، از ویرانی نجات یافته و تاکنون به گونه‌ای غیر عادی با ایوانی ذوزنقه‌ای شکل و رواق‌های تاب‌دار و متمایل به طرفین برجای مانده است.

وی تصریح کرد: مسجد جامع سنگان در «کوچه آب» شهر سنگان خواف واقع است. آن مسجد از نوع مساجد دو ایوانی عصر خوارزمشاهی یا سبک خراسانی است که به شیوه مسجد جامع گناباد با دو ایوان و دو رواق بر دو جانب مسجد ساخته شده است.

این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: ایوان مقابل ایوان قبله کوچکتر بوده که سقف آن منهدم گردیده و ساختار آن دگرگون شده است. هر یک از رواق‌های طرفین مسجد مشتمل بر ۶ غرفه مرتبط با یکدیگر است که در مجموع یک معبر سرپوشیده را شکل می دهد.

لباف‌خانیکی عنوان کرد: تمامی رویه دیوارها، پایه‌های ایوان‌ها و غرفه‌ها مزین به آجرهای تراش در ابعاد و اشکال متنوع بوده که اکنون تعداد کمی از آن‌ها بر جای خود نصب است و تعدادی از تزئینات جابه‌جا شده است.

وی گفت: این تزئینات شامل آجرهای مشبک با نگین‌های زیبای فیروزه‌ای رنگ که همچون مسجد جامع گناباد بر درون قاب عمودی نمای پایه‌های ایوان قبله نصب بوده و نیز آجرهای تراش تزئینی، لچکی‌های دوطرفه طاق غرفه‌ها، اکنون بر لچکی‌های دوطرفه طاق ایوان قبله نصب شده که با آجرهای تراش تزئینی اولیه آن موضع متفاوت است، می‌شود.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی افزود: حتی قطعه‌هایی از کتیبه‌های آجری قالب‌زده عصر سلجوقی از یک بنای تخریب شده دیگر (احتمالا مسجد گنبد سنگان) نیز بر لچکی‌های دوطرفه طاق ایوان قبله نصب شده است و تزئینات آجری خاص این مسجد به اشکال لوزی، مثلث، گل و برگ، نیم دایره و ماکویی تراشیده شده‌اند.

لباف‌خانیکی ابراز کرد: بر پاکار سقف جناقی چند قسمتی ایوان قبله نواری تزئینی در هیأت نقش آجری خفته راسته و پلکانی نقش بسته و بر انتهای ایوان محراب کم عمقی تعبیه گردیده و با مقرنس، شمسه، نقش محرابی و ماکویی گچی آراسته شده است. شواهد باقیمانده‌ها حکایت از این دارند که مسجد جامع سنگان هم مانند دیگر مساجد سبک خراسانی درون‌گرا و آکنده از تزئینات متنوع آجری بوده است.

وی یادآور شد: مسجد جامع سنگان در بیستم مهر ماه ۱۳۷۶ به شماره۱۹۲۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که بدون تردید یکی از جاذبه‌های گردشگری است که هر بیننده را به شگفتی وا می‌دارد.

منبع:ایسنا