مسجد جامع کاشان

به گزارش ایمنا، مسجد جامع کاشان یا همان مسجد جمعه کاشان یکی از قدیمی ترین بناهای دوره اسلامی در شهر تاریخی کاشان است که در خیابان بابا افضل کوچه شهیدان دقیقی واقع شده است. مسجد جامع کاشان مربوط به دوره سلجوقی (۶۲۳هجری قمری) مصادف با ۱۱۵۸ ه.ش است این اثر در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۱۵ با شمارهٔ ثبت ۲۵۲ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در لایه‌ برداری های اخیر از گچبری های محراب عصر سلجوقی، آثار و تزییناتی متعلق به دوره آل بویه کشف و شناسایی شده است. در شبستان تابستانی این بنا که در زیر شبستان زمستانی قرار دارد، طرح های بسیار زیبای کاشی کاری دیده می ‌شود و درکف این شبستان آثاری از کوره‌های پخت ظروف چینی به وسیله کارشناسان سازمان میراث فرهنگی در گذشته کشف شده است.

مسجد جامع کاشان (مسجد جمعه کاشان) دو محراب دارد که قبله یکی کج و قبله دیگری راست است، و دارای شبستان و گنبد و حوضخانه است و چند بار مرمت شده که تاریخ آنها معلوم نیست. این مسجد که کهن سال ترین بنای تاریخی کاشان است، در خیابان باباافضل و در محله میدان کهنه از محلات قدیمی کاشان قرار دارد و دوره تاریخی آن به سلجوقیان، ایلخانیان، زندیان می رسد. این بنا داری گنبد آجری با مقصوره و ایوان مرتفع زیر گنبد و صحن وسیع، دو شبستان بزرگ و یک شبستان تحتانی در ضلع شمالی و حوضخانه در وسط می باشد. ایوان اصلی که درضلع غربی واقع است در بلند ترین نقطه تیزه طاق در حدود ۸/ ۱۳ متر و در قسمت همسطح با پشت بام ارتفاع آن ۲/ ۱۱ متر است.

در کنار دهانه ورودی و در دو سمت، دو ورودی فرعی می بینیم که هردو منتهی به فضای زیر ایوان و در نهایت به گنبدخانه می رسند. ایوان در دو طبقه طراحی شده، که طبقه اول در حدود ۷/ ۶ متر و باقی در طبقه دوم است. عمق ایوان از حیاط، در حدود ۴/ ۷ متر، که با دو تویزه اصلی و پوشش کجاوه مانند با قوس نرمی که متعلق به معماری بومی منطقه است، همراه شده و تز یینات آجرکاری نسبتا جدیدی زینت  بخش آن است. مناره آجری که در زاویه جنوب شرقی مسجد واقع گشته، یگانه بنای تاری خداری از جمله ابنیه مفصل کاشان در عهد سلجوقی، که تاکنون باقی و برجا مانده است. در قسمت پائین مناره کتیبه سه سطری به خط کوفی با آجر برجسته ساخته شده که این عبارت آن خوانده می شود.

در باب بنای اولیه این مسجد گفته شده است که پیش از اسلام در این محل آتشکده بوده و پس از ایمان آوردن اهالی، آن را تبدیل به مسجد کرد ه اند. نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، دو پوسته بودن منار در بخش نما و سازه است. کتیبه های تاریخ دار بنا، قدیمی ترین تاریخ ثبت شده در بنا، ۴۶۶ ه.ق که در کتیبه ی مناره آجری است را نشان می دهد.

اولین بانی مسجد مشخص نیست؛ ولی مشهور است که صفیه خاتون، دختر مالک اشتر، این مسجد را بنا کرده است. بر اساس کتیبه های موجود، بانییان مرمت مسجد : “کریم خان زند”، “عبدالرزاق خان” حاکم کاشان؛ بوده اند. نام خطّاطان: “عبدالکریم” و “ابن محمدحسین محمدکاظم اصفهانی”، در کتیبه های مربوط به این مرمت آمده است.

محراب گچ بُری شده شبستان را نیز، “استاد باقر اصفهانی” ساخته است. این بنا بارها دچار خرابی های کلی و جزئی شده است و در هنگام مرمت و تجدید بنا، تغییر بسیاری در ساختمان و تزیینات آن داده اند. قدیمی ترین عنصر تاریخ دار مسجد، مناره آن است که متعلق به دوران سلجوقی است، در همین مناره شاهد خشت هایی به ابعاد ۷ × ۳۲ × ۳۲ سانتیمتر هستیم که اگر نتوان به قطع آن را متعلق به دوره ای دانست، می توان گمان را بر این گذارد که شاید متعلق به دوره آل بویه باشد که مشخصات این دوره را داراست.

نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، بحث دو پوسته بودن مناره در بخش نما و سازه است. عنصر قابل تامل دیگر در مسجد، محراب آن است که از نظر ریخت شناسی، شبهه تعلق به دوران ایلخانی را ایجاد می کند. فقط این مناره و یکی از محراب های شبستان از آن دوره باقی مانده است. دو محراب دیگر این شبستان مربوط به قرن هشتم و قرن دوازدهم هجری قمری اند. زاویه این سه محراب با هم تفاوت دارد. محراب بزرگ دوره سلجوقیان، گچ بُری نفیسی داشته که از مختصر آثار باقی مانده آن، آیه ای از سوره جمعه که در فضیلت جمعه و نماز جمعه نازل شده، در اینجا کشف شده است که این مسجد برای نخستین بار به نام جمعه جهت نماز جمعه در کاشان ساخته شده است.

مسجد جامع کاشان چون در طی قرون متوالی چندین بار دچار خرابی های کلی و جزئی شده است، از این جهت هنگام مرمت و تجدید بنا تغییرات زیادی در ابنیه و تزئینات آن داده شده، ولی مهم تر از همه زیان های وارده از زلزله سال ۱۱۹۲ ه.ق بوده است. چنان که طبق تاریخ ها موجود در کتیبه های مسجد، مرمت آنها که توسط “عبدالرزاق خان” حاکم کاشان انجام پذیرفته، بیش از ده سال بطول انجامیده است. در شبستان تابستانی این بنا که در زیر شبستان زمستانی قرار دارد، طرح های بسیاز زیبای کاشی کاری دیده می شود.

منبع:ایمنا