معشوقی به نام گل سرخ، عاشقی با نوای بلبل
نقاشی گل و مرغ از قدیمی‌ترین و پر تکرارترین نقوش در آثار نگارگری و کاشیکاری است که عصر صفویه، دوران اوج کاربرد این نقوش بوده است. نقوش به کار رفته در این سبک دارای رمز و رازهای نمادینی بودند که با شهود هنرمندان درآمیخته است.
به گزارش خبرنگار ایمنا، همایش نمادشناسی عرفانی گل‌ها و پرندگان با حضور جلیل جوکار، پژوهشگر و نگارگر و به همت مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل در سالن اجتماعات کتابخانه مرکزی شهرداری اصفهان برگزار شد. در این همایش، نقوش گل و مرغ‌های به کار رفته در آثار هنرمندان، از دیدگاه عزالدین مقدسی، از عرفای قرن هفتم هجری شمسی، بررسی و نماد شناسی شدند. از رویکردهای اصلی این همایش همچنین، بررسی تطبیقی دیدگاه هنرمندان و عارفان در نقاط مختلف دنیا بود که نقطه نظراتشان دارای نقاط اشتراک هنری و فلسفی است.
در ابتدای این همایش، رضوان پور عصار مسئول مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل اظهار کرد: مرکز اصفهان شناسی شهرداری از سال ۱۳۸۴ رسماً فعالیت خود را با هدف شناسایی و شناساندن اصفهان آغاز کرد و تاکنون بیش از صد نشست و همایش تخصصی برگزار کرده است.
پور عصار ادامه داد: سال گذشته مرکز اصفهان شناسی نشستی برگزار کرد تحت عنوان “گردشگری خلاق با تکیه بر جایگاه عرفان اسلامی در هنر و معماری صفوی” که در آن نشست به دلیل تعدد سخنرانان، مطالب مرتبط با نقوش گل و مرغ توسط استاد جوکار به صورت کامل بیان نشد و به همین دلیل، این دغدغه برای مرکز اصفهان‌شناسی به وجود آمد که این نقوش دوران صفوی به صورت تخصصی بررسی و واکاوی شوند.
در ادامه جلیل جوکار، مدرس دانشگاه و نگارگر ضمن معرفی عزالدین مقدسی و رساله او، گفت: این عارف در قرن هفتم در بیت المقدس متولد شد. یکی از آثار رمزشناسی مشهور او کتاب «کشف الأسرار الحکم الطیور و الأزهار» است. یکی از نسخ موجود از این رساله توسط محمد رضا شفیعی کدکنی ترجمه و در مقدمه کتاب منطق الطیر عطار که سال ۱۳۸۳ توسط نشر سخن منتشر شده است آورده شده است. این ترجمه به تنهایی دارای ویژگی تألیف است. به این معنا که مفاهیم کلی از رساله ابن غانم گرفته شده اما به واقع یک تعریف جدید با ویژگی خاص خود ارائه داده شده است.
جوکار ادامه داد: نسخه‌ای دیگر از رساله عزالدین در قاهره مصر گردآوری و تحت عنوان ” کشف الأسرار فی حکم الطیور و الأزهار” منتشر شده است که بر اساس آن، حدیث دارابی و یحیی معروف از اساتید دانشگاه فردوسی مشهد، مقاله‌ای را نوشتند و در آن اثبات کردند این عارف از عطار تأثیر پذیرفته است و همچنین تاثیرات فرهنگ‌هایشان در جامعه اسلامی بر یکدیگر را نیز واکاوی کردند.
این نگارگر با بیان این که تاثیرات نوشته ابن غانم در اشعار قرن هفتم به بعد ایرانی مشهود است، گفت: تاثیرات عطار نیشابوری، شاعر و عارف قرن ششم هجری نیز بر عارفی در قرن هفتم در بیت المقدس مشهود است. این بیانگر درهم تنیدگی فرهنگی در سراسر جهان است.
وی ادامه داد: در این رساله به گل سرخ، مورد، نرگس، نیلوفر، بنفشه، شب بو، خیری دشتی یا همیشه بهار، یاسمن، بابونه و شقایق از میان گیاهان پرداخته شده و از پرندگان به هزاردستان یا بلبل، کبوتر، پرستو، طاووس، طوطی و هدهد پرداخته شده است. باب نخست به گل‌ها اختصاص دارد و به نوعی مقدسی مقام معشوق را بر مقام عاشق رجحان داده است.
ترکیب رز سرخ و بلبل متداول‌ترین ترکیب رسم شده است
در متون ادبی و آثار نقاشی شده کهن فارسی، گل سرخ ما بین دیگر گیاهان که نماد معشوق بوده دارای رتبه نخست است و بلبل نیز به عنوان سمبلی از عاشق پرتکرارترین نقش است؛ ترکیب گل سرخ صد پر و بلبل در آثار نگارگری و کاشیکاری، متداول‌ترین ترکیب رسم شده است.
جوکار در مورد نمادشناسی گل سرخ گفت: گل سرخ، در رساله عزالدین مقدسی، نماد بی چون و چرای معشوقه است. رنگ گل سرخ به رنگ رخسار معشوق و عطر آن به بوی یار تشبیه شده است. تقابل بین خار و گل نیز ریشه در تقابل دیرین خیر و شر دارد. ماءالورد نیز نماد دیگری که در این رساله بدان اشاره شده که همان گلاب و نماد درد و سوز عشق است.
وی ادامه داد: مصرع ” بوی گل را از که جویی؛ از گلاب” در شعر سعدی بیان شده در حالی که در رساله عزالدین مقدسی نیز عیناً همین مصرع ذکر شده است و این بیانگر تطبیق اندیشه‌ها و تعامل تفکرات عارفان است.
جوکار در بررسی ترکیب بندی گل و مرغ ایرانی در زمان صفوی اظهار کرد: آغاز مکتب گل و مرغ ایرانی به رضا عباسی در مکتب اصفهان و در زمان شاه عباس اول منصوب می‌شود. رضا عباسی گل و بوته سازی همراه با پرندگان را به شیوه‌ای تمثیل گونه که مرغ بر گل، ارجحیت دارد نقاشی کرده که در واقع رجحان عاشق بر معشوق است؛ در این مکتب، پرنده از نظر ابعاد از گل بزرگتر کشیده می‌شود. همچنین شفیع عباسی، از شاگردان رضا عباسی، کسی است که به واقع مکتب گل و مرغ اصفهان را پایه گذاری می‌کند و شیوه رضا عباسی در آثار او نیز مشهود است.
این نگارگر ادامه داد: این شیوه نگارگری در زمان قاجاریان به گسترده‌ترین حالت خود می‌رسد چنان که در آن زمان ما شاهد یک امپراطوری گل سرخ هستیم. نقش گل سرخ صد پر همراه بلبل در زمان قاجار، از قاب کاغذی جدا می‌شود و حتی بر روی وسایل زندگی روزمره مردم نیز نقش می‌بندد.
جوکار افزود: عموماً گل سرخ در این مکتب، در یک دوم فوقانی کادر کشیده می‌شده است. در حالی که نگارگران امروز به تأثیر از مکاتب غربی معتقدند که سنگینی کادر باید در قسمت پایین قرار بگیرد، ترکیب بندی مکتب اصفهان، یک ترکیب بندی نمادین داشته است و سبک و سنگینی مطرح نبوده است. جایگاه معشوق که همان گل سرخ است، ایجاب می‌کند که قسمت فوقانی کادر نقش بسته شود.
وی در خصوص نماد شناسی دیگر گیاهان گفت: گیاه مورد، برگ‌های سبز تیره و معطر دارد وعموما برگ‌های آن مورد توجه هستند که خم اندر خم هستند و نماد پیچ و تاب موی معشوق در ادبیات است. گل نرگس دارای قامت کشیده است و سرش خمیده است. مقدسین، نرگس را چون خادمی مؤدب و سر به زیر و آماده خدمت تشبیه می‌کنند؛ نرگس نماد عاقبت اندیشی و نگرانی است و از این روست که خیر خود را به همه می‌رساند.
جوکار ادامه داد: گل نیلوفر نیز نماد عاشق و عارف واصل است. کسی که به مرحله فنا رسیده و به هفتمین مرحله سلوک دست پیدا کرده است. چونان که شب هنگام آب، نیلوفر را در بر می‌گیرد، عاشق نیز از خود جدا شده و به روحانیت می‌رسد. در کاشیکاری ها نیز گل نیلوفر که با عنوان گل شاه عباسی شناخته می‌شود، در بستری لاجوردی رنگ کار می‌شود. گل بنفشه بر خلاف دیگر گل‌ها که عمدتاً نماد معشوق مؤنث هستند، نماد معشوق مذکر است و رنگ مشکی این گل، نمادی از موی تازه روییده بر صورت معشوق دارد. عزالدین معتقد است که واقف بر عمر کوتاه است و رنگ کبود آن اشاره دارد به آنکه بنفشه پیش از مرگ خودش، عزای جامه بر تن کرده است.
این پژوهشگر حوزه نگارگری در پایان با نماد شناسی هزار دستان گفت: بلبل با اسامی چون شباهنگ، هزاردستان و عندلیب شناخته می‌شود. بلبل، نماد عاشقی است که واله، شیدا و مست عشق گل است. در رساله عزالدین، چنان که گل سرخ بر تمامی گیاهان ارجحیت دارد، بلبل نیز بر تمامی پرندگان رحجان دارد.
منبع خبر:ایمنا
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.