موسیقی مقامی کتول از کهن‌ترین موسیقی‌های نواحی ایران
گلستان به دلیل هم‌جواری با برخی اقوام و طوایف داخلی و خارجی از فرهنگ‌های مختلفی تأثیر پذیرفته و به همین خاطر موسیقی این منطقه چه ازنظر ساختاری و چه ازنظر ویژگی‌های قومی پرتعداد و گوناگون است. در اشعار و ملودی‌های گلستان خصیصه‌های اقلیمی و طبیعی منطقه به‌وضوح دیده می‌شود و عناصر زنده و ملموس طبیعت، ناهمواری‌ها، کوه، جنگل، دریا، دام‌پروری و کشاورزی در هنرهای مختلف نمود دارد. گستردگی جغرافیایی گلستان، مقامات و ریزمقامات را با توجه به فرهنگ و موقعیت جغرافیایی منطقه، مشخص و مجزا کرده و هم‌جواری و اختلاط با قومیت‌های مختلف در موسیقی هر ناحیه تأثیر گذاشته است.
موسیقی کتولی به‌عنوان یک هنر ریشه‌دار، یکی از مهم‌ترین و کهن‌ترین موسیقی‌های نواحی ایرانی است که طی سال‌ها در این منطقه نواخته می‌شده و هم‌اکنون نیز ازجمله مقام‌های موسیقایی مهم کشور است که اساتید و هنرمندان بسیاری در معرفی و انتقال آن به نسل امروز نقش‌آفرینی کرده‌اند.
اساس و زادگاه موسیقی مقامی کتولی را بایستی در گویش، نوع زندگی و امرارمعاش اهالی جستجو کرد. گویش خود در ایجاد الحان موسیقایی نقش بسزایی دارد و موجب بروز لحن‌های خاص و متفاوت موسیقایی با سایر اقوام می‌شود؛ آن‌چنان‌که نوع زندگی و کار، نغمه‌های خاص خود را می‌طلبد. بنابراین مبنای موسیقی مقامی کتولی را باید در اقتصاد دامداری و گله‌داری و کشاورزی جست‌وجو کرد. مقام‌های کوچ، خالتاشی، شیردوشی در دامداری؛ پل بئیتن و بذرپاشی در کشاورزی همگی دلالت بر این واقعیت‌اند.
یکی از قدیم‌ترین سازهای منطقه کتول، ساز شمشاد است که تمامی دامداران و گله‌داران نواختن آن را می‌دانستند و آوازهایی را که به‌تدریج به بیدخوانی شهرت پیدا کردند چه در ایام چرای دام‌ها و چه در زمان استقرار در آرامه‌ای دامی زمزمه می‌کردند. بعدها با انتقال از مناطق کوهستانی به جلگه و دشت، موسیقی مقامی کتولی نیز به‌تبع، وارد فرآیند تازه‌ای شد.
موسیقی مقامی کتولی بر سه مقام بزرگ آوازی هرائی، راست مقام، کله‌کش استوار است. شاخه‌های فرعی ایجادشده از هر یک از مقام‌های اصلی را «ریز مقام» می‌نامند. همچنین مقام‌های اصلی نیز انواع مختلفی دارند که مطابق ذوق و سلیقه خنیاگران بومی ساخته و به‌تدریج تکامل‌یافته‌اند، آن‌چنان‌که هر یک خود به ۴ دسته بلند، کوتاه، دوبند و بلند کشیده تقسیم می‌شوند.
بخش‌های موسیقی مقامی کتولی
۱- موسیقی بی‌کلام: در این بخش آهنگ‌ها بر اساس داستان و یا روایتی رمزآلود پایه‌گذاری شده است، به‌گونه‌ای که بیان‌کننده موضوع و یا حس خاصی است. ورساقی، زارنجی، شترناز و… در زمره موسیقی بی‌کلام کتولی محسوب می‌شوند که به آن «مقام دانی» می‌گویند.
۲- موسیقی آوازی کتولی: هرائی‌ها، راست مقام‌ها، کله‌کش‌ها و ریزمقام‌ها از نمونه‌های موسیقی آوازی به شمار می‌آیند.
۳- موسیقی مجلسی: این موسیقی از تنوع خاصی برخوردار است و به زنان تعلق دارد (زنانه مقام) و در عروسی‌ها و شادمانه‌ها به کار می‌رود. از این نوع موسیقی می‌توان به موسیقی خواستگاری «ندمبه‌های ندمبه»، موسیقی نامزدی «انار تی تی»، موسیقی حنابندان و موسیقی‌های «شاه‌داماد» که در زمان حمام بردن داماد اجرا می‌شود و ریزمقام‌هایی مانند یارنارنجی‌خانم، لاره لاره اشاره کرد.
۴- منظومه‌ها: مشهورترین این منظومه‌ها عباس گالش، عباس مسکین و کافر مسلمان نام دارند. این منظومه‌ها بیشتر بیانگر دلیری، شجاعت و خاصه وصف حال عاشقان است.
۵- موسیقی عرفانی کتولی: اشعار عارفانه با نیایش در صفات ربوبی و نیز اوصاف معصومین و ائمه اطهار همراه است و بیشتر بدون ساز اجرا می‌شوند. حقانی، امیری، مناجات خوانی در این بخش قرار دارد.
معرفی قطعات موسیقی
سروانگ
در نی بید کتولی، نی‌نواز تحریری بلند و بی‌کلام با صدای اوج نی اجرا می‌کند که «سروانگ» می‌گویند. خواننده پس از سروانگ نی‌نواز، آوازی تحریری به‌عنوان پیش‌درآمد اجرا می‌کند که به آن «امان» می‌گویند.
الف – هرائی: مقام هرائی در اکثر موسیقی نواحی ایران کاربرد دارد؛ و وجه تشابه آن فریاد بلند در آوازخوانی است. در این مقام هر مصراع از دوبیتی با ادای کلمات سریع و کشش حرف‌ای i و یی و… در آخر هر مصراع و تحریرهای خاص به فرود ختم می‌شود.
ب – راست مقام: مقامی که در موسیقی کتولی آسان خوانده می‌شود؛ چون از تحریرهای کمتری استفاده شود.
ج – کله‌کش: در موسیقی کتولی به آوازهای بلند و کشیده گفته می‌شود. کله‌کش؛ اوج آوازهای کتولی است.
موسیقی مجلسی
زنانه مقام از تنوع بالایی در موسیقی برخوردار است و هر یک از رسوم مربوط به موسیقی مجلسی؛ از آغاز تا انتها؛ جز به‌جز؛ اشعار و موسیقی‌های خاص خود رادارند ازجمله مراسم خواستگاری، حنابندان، دوران نامزدی و… تمام مراحل در قالب شعر و موسیقی است.
موسیقی بی‌کلام
این نوع موسیقی که بر اساس داستان و یا روایتی پنهان ساخته‌شده؛ موضوع و یا حس خاصی را شامل می‌شود. ورساقی، زارنجی، شترناز، یارخدیجه و اسماعیلخوانی از گروه موسیقی بی‌کلام به شمار می‌آیند.
منظومه‌ها
منظومه‌ها بیانگر دلیری‌ها؛ شجاعت‌ها و زبان حال عاشقان است؛ و بخش عظیمی از موسیقی کتولی را به خود اختصاص داده است. از مهم‌ترین این منظومه‌ها می‌توان به عباس‌گالش، عباس مسکین، کافر مسلمان، دختر و چوپان و… اشاره کرد.
حقانی
یکی از ریشه‌ای‌ترین نمونه‌های موسیقی آوازی جنوب البرز به شمار می‌آید. اشتیاق اهالی کتول شهر به استفاده از حکیمانه‌ترین مضامین موسیقی؛ تعمیق و ژرفا بخشی به دیدگاه‌های باطنی و هستی شناسانه است. درخشندگی و قابلیت والا در موسیقی کتولی سبب تبدیل اشعار حقانی به مضامین و اشعار کتولی شد.
نوروزخوانی
نوروز خوانی از آیین‌های کهن ایرانی به شمار می‌آید. مضامین اشعار آن در ستایش پروردگار، مدح شاهان، امیران و توصیف بهار و جلوه‌های آن بود. این بهار خوانی که با شعر، موسیقی و آواز همراه بود، درواقع سنت پیشواز بهار محسوب می‌شد. بهار خوانان همچنین با تکریم صاحبان منازل از آن‌ها درخواست صله می‌کردند.
برخورداری از بخش‌های متنوع شامل موسیقی بی‌کلام، موسیقی آوازی، موسیقی مجلسی، منظومه‌ها، موسیقی عرفانی از یک‌سو و همچنین تنوع در مقام‌ها و ریز مقام‌ها، گوناگونی در اجرای موسیقی، کاربرد انواع سازها ازجمله نی، دوتار، دایره و… از مهم‌ترین ویژگی‌های منحصربه‌فرد موسیقی مقامی کتول است که نظر مثبت کارشناسان شورای ملی میراث‌فرهنگی ناملموس را برای ثبت ملی این اثر جلب کرد.
در حوزه موسیقی کتول پیش‌ازاین، موسیقی آیینی بیدخوانی قوم کتول و همچنین استاد مهدی ملک‌حسینی به‌عنوان مفاخر حامل میراث‌فرهنگی موسیقی قوم کتول (بیدخوانی کتولی) در فهرست حاملان میراث‌فرهنگی کشور به ثبت رسیده بود.
علاوه بر این نیز موسیقی مقامی ترکمن، فن ساخت دوتار ترکمن، فن و مهارت دوتار قزلباش، لأله خوانی نغمه‌های زنان ترکمن و آیین نوروز خوانی استان گلستان در فهرست آثار ملی و دوتار و کمانچه در فهرست آثار جهانی از دیگر آثار استان گلستان در حوزه موسیقی است که درگذشته به ثبت ملی و جهانی رسیده است.
پیش‌ازاین ۸۶ اثر در حوزه میراث‌فرهنگی ناملموس از استان گلستان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود که با ثبت این هفت اثر، مجموع میراث‌فرهنگی ناملموس استان گلستان در فهرست آثار ملی به ۹۳ اثر رسید.
* گزارش از مریم منصوری کارشناس ثبت آثار میراث‌فرهنگی ناملموس استان گلستان
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.