کاروانسرای بستک، یادگار امنیت دوران صفوی
در دوران اسلامی ایجاد این‌گونه بناها با ویژگی‌های گوناگون، در شهر، روستا، جاده‌های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نام‌های مختلفی چون رباط و کاروانسرا رو به توسعه و گسترش گذاشت.
احداث کاروانسراها در ایران سابقه‌ای بس قدیمی داشته و طبق منابع تاریخی، این کشور در احداث کاروانسراها و همچنین سیستم ارتباطات مبتکر و پیش‌قدم بوده است.
به‌طورکلی تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و… داشته و شکل‌یابی و توسعه آن با موارد یادشده در ارتباط بوده است.
این بناها، درواقع دارای عملکرد و وظایفی مشابه کاروانسرا بوده ولی ازنظر ویژگی‌های معماری، تفاوت‌هایی داشته‌اند. بنابراین دلایل ایجاد و علل بنیاد و پیدایش این‌گونه بناها را می‌توان نیاز مبرم کاروان و کاروانیان به حمایت در طول سفر دانست.
نام کاروانسرا ترکیبی از کاروان (کاربان) به معنی جمعی مسافر که گروهی سفر می‌کنند و سرای، به معنی خانه و مکان. هر دو کلمه مأخوذ از پهلوی ساسانی است.
یکی از این کاروانسراهای ایرانی باقیمانده از دروِ قاجار در شهرستان بستک واقع شده که به کاروانسرای احمدخان بستک (کاروانسرای بستک) مشهور است. این کاروانسرا در بخش مرکزی شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان قرار دارد.
قدمت کاروانسرای بستک به دوره قاجار برمی‌گردد و مکانی برای استراحت کاروانیان در مسیر لار، بندرلنگه و بندرعباس بوده است.
این کاروانسرا دارای یک ورودی اصلی در جبهه اصلی، در جبهه شمالی و دو ورودی فرعی در جبهه شرقی و جنوبی بناست که ورودی‌های فرعی مسدود شده است. کاروانسرای بستک از کاروانسراهای دو ایوانی محسوب می‌شود، پس از گذشتن از ورودی و ایوان به حیاط کاروانسرا می‌رسیم. در اطراف حیاط، حجره‌ها و اسطبل‌هایی ساخته‌شده‌اند. حجره‌ها در دو طرف ایوان‌های شمالی و جنوبی قرارگرفته‌اند و بدون واسطه به حیاط کاروانسرا راه دارند.
در جبهه شمالی، ایوان، ورودی اصلی و شش حجره در اطراف ایوان دیده می‌شود. حجره‌ها ۶۰-۵۰ سانتی‌متر از کف حیاط بالاتر هستند و ابعاد آن‌ها تقریباً برابر است.
پلان هر حجره مستطیلی و پنجره‌ای به بیرون کاروانسرا دارد که در بعضی از حجره‌ها این پنجره‌ها مسدود شده‌اند. پوشش ایوان و حجره‌ها تاق و تویزه از نوع گلمبو است که این پوشش در تمامی قسمت‌های بنا دیده می‌شود. هر حجره دارای دو طاقچه در طرفین است که بعضی از آن‌ها مسدود شده‌اند، در این ضلع تعدادی از حجره‌ها، در و پنجره‌های آن‌ها و همچنین در اصلی از روی مدل قدیمی مرمت و بازسازی‌شده است.
جبهه جنوبی بنا کاملاً قرینه جبهه شمالی است. دری در ایوان جنوبی دیده می‌شود که اکنون مسدود شده است. تمامی حجره‌ها دارای پنجره‌هایی به بیرون بوده‌اند که اکنون تمامی آن‌ها مسدود شده‌اند. در داخل حجره‌ها نیز طاقچه‌ها یا کاملاً مسدود شده و یا به حالت در درآمده‌اند و محل ارتباط دو حجره شده‌اند.
وجود پنجره‌ها در حجره‌ها و همچنین نبود برج نگهبانی و شکل غیر دفاعی بنا نشان از امنیت منطقه در آن دوره است و این احتمال را قوت می‌بخشد که کاروانسرا از روی مدل کاروانسراهای دوره صفوی که پس از ایجاد بندرعباس در سال ۱۰۳۰ هجری قمری بین جاده شیراز – لار، بندرعباس و دوره آرایش سیاسی عهد صفوی با همین سبک ساخته شدند، ساخته‌شده‌اند.
اسطبل‌های کاروانسرا در دو جبهه شرقی و غربی بنا قرارگرفته‌اند. این اسطبل‌ها کاملاً باهم قرینه بوده‌اند. اسطبل‌ها به‌وسیله دو در به حیاط کاروانسرا مرتبط می‌شوند. در فضای داخل اسطبل ۶ آخور دیده می‌شود که مصالح به‌کاررفته در آن‌ها با تمام بنا متفاوت است.
مصالح به‌کاررفته در این بنا سنگ لاشه و ملاط گچی است که بااندود ساروج گچی (قیر و چارو) پوشیده شده‌اند درصورتی‌که مصالح به‌کاررفته در آخورها خشت است. دو دیوار الحاقی به همراه سرویس‌های بهداشتی در این اسطبل دیده می‌شود که در سال‌های اخیر به بنا اضافه‌شده‌اند.
در وسط حیاط سکویی دیده می‌شوکه بارانداز کاروانسرا بوده و از تمامی حجره‌ها بارانداز به‌راحتی دیده می‌شود.
نکته حائز اهمیت در این کاروانسرا این است که درگذشته در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسرا یا روی دروازه ورودی، اتاق یا اتاق‌هایی برای کاروانسرادار ساخته می‌شده که در این کاروانسرا حجره جنب ورودی بنا به دو دلیل احتمالاً اتاق کاروانسرا دار بوده است: ۱– به راحت بر رفت‌وآمد کاروانسراها نظارت داشته است. ۲– سکویی در حجره ساخته‌شده که این حجره را با سایر حجره‌ها متمایز می‌کند و دلیلی است بر سکونت مستمر در حجره.
معمولاً کاروانسراها داری چاه آب و آب‌انباری است که گاهی در وسط کاروانسرا و زمانی خارج از محوطه، برای تأمین آب موردنیاز مسافران ساخته می‌شده است. در منطقه خلیج‌فارس آب‌انبارهای کاروانسراها همه در بیرون از بنا قرار دارند، در کنار این کاروانسرا نیز آب‌انباری دیده می‌شود که با فاصله اندکی از کاروانسرا در محوطه شمال غربی بنا ساخته‌شده است.
هوای خنک داخل کاروانسرا نیز از طریق بازشوهایی که در مقابل یکدیگر ساخته شده‌اند و بادی موسوم به باد شمال که از شمال به جنوب می‌وزد تأمین می‌شود. در این کاروانسرا هیچ تزیین خاصی دیده نمی‌شود.
کاروانسرای بستک درراه ارتباطی لار به بندرلنگه و بندرعباس واقع‌شده و محلی برای رفع خستگی و منزلگاه مسافران و کاروانیان بوده است.
کاروانسرای احمدخان بستک در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۲۳۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان هرمزگان باهدف مرمت و احیا به بخش خصوصی واگذار شده و هم‌اکنون با تغییر کاربری به اقامتگاه بوم گردی و سفره‌خانه سنتی تبدیل‌شده است.
* گزارش از عباس نوروزی، معاون میراث‌فرهنگی استان هرمزگان
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.