کشف سازه معماری آیینی از دوران فرهنگی کورا-ارس در سرعین

فرهنگ کورا- ارس (Kura- Araxes) اواسط قرن چهارم قبل از میلاد مسیح در قفقاز و حوزه دریاچه ارومیه گسترده شد و تا آناتولی و لوانت هم گسترش یافت، به نظر می رسد بر اساس فرهنگ مادی و مجموعه باستان شناختی آن معرف حضور و توسعه یک قوم واحد در پایان هزاره چهارم ق. م باشد.

قادر ابراهیمی با اعلام این خبر افزود: کول تپه سرعین یا تپه آناهیتا در منتهی الیه شمال غربی بافت شهری سرعین و به اختلاف ارتفاع ۱۰ متر از زمین های اطراف قرار گرفته است. در سمت غرب این محوطه چشمه ای با آب گوارا به نام تپه چشمه سی قرار دارد که می توان شکل گیری و دوام استقرارهای هزاره های پیشین را به سبب وجود همین چشمه خنک در کنار چشمه های آبگرم و جوشان منطقه سرعین دانست.
این باستان شناس با اشاره به اینکه کاوش در تپه باستانی کول تپه سرعین با دو هدف اصلی برنامه ریزی و با نتایج مطلوبی از کاوش در این محوطه به سرانجام رسیده تصریح کرد: نخست جهت تعیین عرصه و تنظیم ضوابط حریم این محوطه در بافت شهری و پرتکاپوی سرعین، در گرداگرد محوطه و در نقاطی که امکان مطالعه را میسر و آسان می ساخت گمانه های متعددی ایجاد شد.
ابراهیمی اظهار داشت: با توجه به نتایج حاصل از تعیین عرصه این محوطه به نظر می رسد خاکبرداری هایی که طی سالیان دراز توسط اهالی این منطقه از جبهه های مختلف تپه صورت گرفته دامنه آن را محدودتر ساخته است، به گونه ای که حدود گستردگی این محوطه امروزه از آنچه که به صورت بصری قابل مشاهده است گسترش نمی یابد. وجود فعالیت های ساختمانی طی دهه‌های گذشته در قسمت‌های جنوبی و شرقی این محوطه عرصه این محوطه را کامل تخریب و منظر آن را از این قسمت‌ها محدود و مسدود ساخته است.

 برای مطالعه دوران های باستان شناختی در کول تپه سرعین، کاوش در یک ترانشه اصلی به منظور لایه نگاری محوطه و دو ترانشه کمکی دیگر به صورت محدود جهت تکمیل اطلاعات لایه نگاری از ابتدا و انتهای استقرارهای این محوطه در طی سه ماه به اجرا درآمد. کاوش به منظور مطالعه توالی دوره های فرهنگی این محوطه در لبه شرقی آن جایی که خاکبرداری ها در حجم گسترده دامنه تپه را به شکل یک دیوار بلند تراش داده انجام و در ترانشه لایه نگاری، ترانشه ، ۲۳۴ واحد لایه نگاری از دوران میانه اسلام تا اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد شناسایی و مطالعه شد.

به گفته این باستان شناس، با توجه به مطالعات اولیه و سرمیدانی طی اواخر هزاره چهارم/اوایل هزاره سوم پیش از میلاد اولین استقرارها در شهر سرعین توسط مردمان کورا-ارس در کنار برکه ای کوچک شکل گرفته است.
وی از ویژگی های فرهنگی مردمان ساکن در این محوطه به سفال های سیاه و خاکستری یا قرمز – سیاه با تزئینات کنده و داغدار و دسته های شاخصِ معروف به نوع دسته نخجوانی اشاره و خاطرنشان کرد: همچنین وجود پیکرک های گلی به شکل انسان و حیوانات مختلف از دیگر ویژگی های فرهنگی دوران مفرغ قدیم این محوطه و قابل مقایسه با سایر محوطه ها و استقرارهای دوره فرهنگی کورا-ارس است.
سرپرست هیأت باستان شناسی گفت: وجود خانه های مسکونی مدور در فازهای اولیه و قدیمی ترین استقرارها که در نهایت در فازهای بالایی تبدیل به معماری با سازه های راست گوشه می شود از دیگر ویژگی های فرهنگی قابل مقایسه این محوطه با محوطه یانیق تپه به عنوان مشهورترین محوطه از دوره کورا-ارس در منطقه آذربایجان ایران است.
ابراهیمی از یافته های شاخص این کاوش به ساختار مدور شکل با تزئینات مختلف در دیوارهای آن اشاره کرد و گفت: این ساختار که به شکل مدور با قطری نزدیک به ۱۰ متر ساخته شده دارای تزئینات شیاردار به صورت افقی در قسمت های تحتانی داخل بناست. همچنین با توجه به بقایای آواری از داخل این بنا قسمت های بالایی جداره داخلی نیز با نقوش کنده هندسی و گاها متقاطع که داخل آنها نیز با ماده قرمز رنگ اندود یافته اند مزین شده بود.
او تصریح کرد: وجود فضای مربع‌شکل با چاله هایی که به شکل منظم و با فواصل معین از دیواره و از همدیگر با کاسه سفالی بزرگ در میان خود و با کادرهای فرورفته مستطیل شکل در قرنیزهای این فضا که به طور کامل با مواد قرمز رنگ رنگ  آمیزی شده اند از دیگر ویژگی هایی هستند که کارکرد و کاربری خاص این بنای مکشوفه را قوی تر می سازند. تاکنون ساختاری که مشابه یا قابل مقایسه با این بنا باشد از هیچکدام از محوطه های کاوش شده در حوزه فرهنگی کورا-ارس گزارش نشده است.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، ابراهیمی گفت: با توجه به ساختار بیرونی بنا همچنین ساختارهای درونی و نوع چینش فضای آن به سختی می توان آن را مربوط به محل سکونت و زندگی دانست و چنین مواردی احتمال اینکه با بقایای یک بنای عمومی با کارکرد خاص در میان مردمان ساکن محوطه مواجه باشیم را تقویت و مطرح می سازد. علاوه بر آثار دوران مفرغ قدیم در کاوش های کول تپه سرعین آثاری از دوران مفرغ جدید و آهن نیز کشف و بررسی شد.
سرپرست هیأت باستان شناسی ادامه داد: وجود سازه های عظیم با استفاده از سنگ های بزرگ و حجیم در این محوطه شکل گیری دژی از دوران مفرغ جدید تا عصر آهن را در این محوطه بازگو می کند.
پس از استقرارهای عصرآهن نیز تداوم استقرار در این محوطه تا دوران موسوم به فرهنگ سفالی سبک اردبیل ادامه یافته و تداوم استقرارها پس از این دوره قطع تا در نهایت مجددا در دوران میانه اسلامی این محوطه مسکون می شود.
این باستان شناس تصریح کرد: وجود گورستانی از دروان میانه اسلامی با سنگ قبرهای متعدد و در اشکال و طرح های مختلف حضور اقوام و طیف های مختلف مذهبی را در کنار این محوطه بازگو می سازد.
همچنین با توجه شواهدی که از بررسی های میدانی بدست آمد احتمالا در کنار این محوطه و در محدوده گورستان بنایی قایل مقایسه با مقابر برجی شکل و یا سایر مقابر موجود در منطقه بنا شده بود که امروزه تخریب و تنها به صورت تلی از آوار و خاک در آمده که در میان مردم محلی منطقه به«قبرستان تپه سی» معروف است.
سرپرست هیأت باستان شناسی در تشریح نتایج این پروژه گفت: این محوطه در مقاطع مختلف باستانی و تاریخی از اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد تا دوران میانه اسلامی مسکونی بوده است. کشف ابزارهای سنگی از گمانه های ایجاد شده در حاشیه برکه چشمه تپه سی در ضلع غربی و جنوبی محوطه حضور انسان و جوامع انسانی را بسیار قدیمی تر از هزاره چهارم پیش از میلاد در این منطقه و محوطه نشان می دهد که لازمه تایید قطعیت آن ادامه روند کاوش‌ها و مطالعات باستان شناختی در این محوطه است. کاوش در این محوطه با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری  با همکاری مدیرکل اداره میراث فرهنگی استان اردبیل و شهرداری شهر سرعین انجام شد.

منبع خبر:ایرنا