گسترش معماری حرم پس از ساخت مسجد گوهرشاد
حرم مطهر رضوی را باید تجلی‌گاه نمادها به حساب آورد؛ نمادهایی که می‌تواند شئون زندگی انسان را تجلی بخشد و تعریف و توجیه کند.
رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در خصوص تاریخچه و معماری حرم رضوی اظهار کرد: شروع و رواج سبک آذری در معماری حرم مطهر از سویی گسترش فضاها را در ابعاد، اندازه‌ها و فرم‌های مختلف و متنوع سرعت بخشید و از سوی دیگر دست معمار، کاشی‌کار و نگارگر را جهت اقدام به تغییر و تحول، ساخت و ساز و کاربرد تزئینات معماری متنوع باز گذاشت و به این ترتیب حرم مطهر در شمار کارگاه‌های فعال معماری و فعالیت‌های جانبی معماری قرار گرفت.
وی اضافه کرد: ساخت مسجد گوهرشاد خارج از حرم مطهر راه را جهت گسترش مجموعه معماری حرم رضوی باز کرد و فضاهای معماری متنوع یکی پس از دیگری ساخته شد. اندکی پس از احداث مسجد گوهرشاد ۲ مدرسه به نام پریزاد و دو در به فاصله کمی از حرم مطهر ساخته شد که اکنون به عنوان نمادهای فرهنگی عصر شاهرخ تیموری شناخته می‌شود.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: گوهرشاد خاتون که با شور و شوق شاهد اتمام بنای باشکوه مسجد خود بود، ندیمه‌ای داشت به نام پریزاد که از نوادگان ربیع ابن خُثیم و همسر میرزا میرک، متولی مزار خواجه‌ربیع، بود. گوهرشاد مازاد مصالح ساختمانی مسجد گوهرشاد را به پریزاد خاتون هدیه داد و او هم با هزینه شخصی مدرسه پریزاد را ساخت؛ بنابراین یکی دیگر از بناهای عام‌المنفعه و آموزشی در سال ۸۲۳ هجری قمری ساخته شد.
لباف خانیکی عنوان کرد: مدرسه پریزاد در شمال مسجد گوهرشاد و به فاصله کمی از آن در زمینی به وسعت حدود ۳۰۰ متر مربع ساخته شده است. این مدرسه دارای یک میانسرای مستطیل شکل کم‌وسعت با چهار ایوان، تعدادی غرفه و حجره‌هایی در ۲ طبقه است.
وی افزود: سبک و سیاق بنا به شیوه آذری و تزیینات آن علاوه بر آجرکاری و تلفیق آجر و کاشی عمدتا کاشی‌های هفت‌رنگ آبی، نیلی، زرد، سبز، سفید و بنفش است. مدرسه پریزاد جهت تحصیل طلاب ساخته شده و گویا موقوفات آن نیز معیشت آن‌ها را تامین می‌کرده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی خاطرنشان کرد: درست در مقابل مدرسه پریزاد مدرسه دیگری در سال۸۴۳ هجری قمری به همت امیر یوسف خواجه بهادر با زیربنای ۵۰۰ متر مربع ساخته شد که در ابتدا مدرسه یوسفیه نام داشت و بعدها به مدرسه دو در معروف شد.
لباف خانیکی ادامه داد: این مدرسه که فضای نسبتا محدودی دارد نیز از یک میانسرا، ۲ ورودی، چهار ایوان، ۳۲ غرفه و حجره در ۲ طبقه و ۲ گنبد با کاشی لاجوردی بر فراز بنا تشکیل شده است. آن ۲ گنبد به مقابر امیر یوسف خواجه بهادر، فرمانده عصر تیموری و بانی بنا و یکی دیگر از فرماندهان به نام امیر سیدی تعلق دارد. تزئینات معماری این مدرسه مانند دیگر بناهای عصر تیموری تلفیق آجر و کاشی، کاشی ساده و هفت‌رنگ و معرق و همچنین مقرنس‌های گچی پرکار است.
وی گفت: گویا ساخت و ساز در حریم حرم رضوی در دوران تیموری همواره تداوم داشته و آن ساخت و سازها علاوه بر اینکه چهره حرم رضوی را دگرگون کرده، فضاهای جدیدی در مجاورت حرم مطهر را موجب شده که ایوان امیرعلیشیر از آن جمله است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: سلطان حسین بایقرا، آخرین پادشاه تیموری، وزیر و مشاور فرهیخته و اندیشمندی به نام امیر علیشیر نوائی داشت. او علاوه بر آثار و تألیفات بناهای خیر و عام‌المنفعه فراوانی ساخت.
لباف خانیکی اضافه کرد: یکی از آن بناهای فاخر ایوان امیر علیشیر بود که پس از طلاکاری آن در عصر نادرشاه به ایوان طلا و ایوان نادری معروف شد. آن ایوان بین سال‌های ۸۷۵ تا ۸۸۵ هجری قمری با ۲۱/۴ متر ارتفاع، ۱۴/۷ متر عرض دهانه و ۷/۸ متر عمق ساخته شده است. این ایوان از طریق چهار درگاهی به مجموعه حرم مطهر ارتباط پیدا می‌کند.
وی بیان کرد: ساختار بنا چون دیگر بناهای عصر تیموری از شیوه آذری تبعیت کرده، در حال حاضر کف و ازاره‌ها با سنگ مرمر و رویه دیوارها با ورقه‌های مسی طلاکاری پوشیده شده و تردیدی نیست که رویه دیوارها پیش از طلاکاری همانند مسجد گوهرشاد به کاشی معرق و کتیبه مزین بوده است. در آرایش مطلای جدید نیز معمار و هنرمند در جای خود مقرنس‌ها و کتیبه‌ها را از یاد نبرده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: همچنین در کتیبه پیشانی ایوان کتیبه‌ای که به خط ثلث نگارش یافته و پس از زلزله سال ۱۰۸۴ هجری قمری محمد رضا امامی آن را بازنویسی کرده، به زمان ساخت بنا در عهد سلطان حسین بایقرا اشاره شده است.
لباف خانیکی تصریح کرد: همزمان با احداث نخستین ایوان در مجموعه معماری حرم رضوی یک فضای معماری دیگر نیز برای نخستین بار در شمال حرم ساخته شد و آن صحن بود. صحن به منزله یک پیشخوان برای ورود به ایوان و فضاهای درونی حرم مطهر بود. البته از گذشته‌های دور چنان پدیده‌ای به صورت روباز یا بسته در معابد، کاخ‌ها و مسجدها نیز وجود داشت اما در حرم مطهر صحن پدیده نوظهوری بود که برای نخستین بار در جلو ایوان امیر علیشیر ساخته شد.
وی ادامه داد: منظور از ساخت صحن احتمالا ایجاد نوعی حصار یا حفاظ برای حرم بود. ابعاد نخستین صحن محدود و مستطیلی بود که با فاصله نسبتا کم ایوان را در بر می‌گرفت و ایوان امیر علیشیر در میان قاعده جنوبی آن قرار داشت. از دوران صفوی به بعد صحن‌ها که جنبه نمادین به خود گرفته بود، با شکوه و زیبا در جای‌جای مجموعه معماری حرم مطهر ساخته شد.
منبع: ایسنا
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.