تپه های سیلک

به گزارش ایمنا، سیلک یکی از مکان‌های تاریخی پس از تمدن جیرفت کرمان در فلات  ایران است که مدارک مکتوب متعلق به دوران پیش از هخامنشی در آن پیدا شده است.

طبق اسناد تاریخی تمدن مردمان تپه‌های سیلک مغلوب تمدن آریایی شد و تنها یادگارهایی از آن‌ها در لایه‌های گوناگون حفاری مانند ظروف لوله‌دار بلند با نگاره اسب و خورشید و جنگ‌ افزار آهنی و شمشیر و نیزه‌های بلند پیدا شده ‌است.

خطی که هم‌زمان با آغاز تاریخ در ایلام به وجود آمده ‌بود، با نام پرتو ایلامی شناخته شده، پس از رها شدن این پایگاه بازرگانی از میان رفته است. گفتنی است خط پرتو ایلامی به موازات خط سومری رشد کرده و از یک خط تصویری چند کلمه‌ای نمادین به یک خط هجایی با کلمات مرکب از علایم تغییر یافت. این خط در این مرحله ٢۵٠٠ علامت داشت که علایم معمولا از بالا به پایین نوشته می‌شده است، اما عکس آن نیز گاهی مشاهده شده است. در قرن ٢۴ پیش از میلاد کاتبان ایلامی خط میخی اکدی را به سلیقه خود می‌نوشتند.

تاریخچه تپه سیلک

نزدیک به پنج‌هزار سال پیش از میلاد، مردم غارنشین فلات ایران در پی دگرگونی‌هایی که از لحاظ آب و هوا و تشکیل مزارع و چمن‌زارها به وجود آمده بود، به دشت‌ها روی آوردند و زندگی تازه‌ای را آغاز کردند و در تمدن آن‌ها نسبت به دوران  پیشین پیشرفت بیشتری دیده شد. کهن‌ترین مردم دشت‌نشین، مردم محل سیلک (Sialk) نزدیک کاشان بودند که آثار زندگی آن‌ها طی کاوش‌ها کشف شده است. میدان‌گاه باستانی سیلک نیز در منطقه فین کاشان واقع شده ‌است و پیشینه‌ای نزدیک به هفت هزار سال دارد.

آثار کشف شده در سیلک

تپه سیلک در حقیقت زیگورات یا نیایشگاه مردمان باستانی بوده که از گل رس و سفال ساخته شده ‌است. زیگورات سبک معماری مذهبی ویژه شهرهای عمده بین النهرین و ایران بوده است که طبق آن بنا به‌ صورت برج مطبق هرمی شکل بنا می‌شد.

چگونگی کشف تپه سیلک کاشان 

در حدود هشتاد سال پیش با جاری شدن سیل در زمین‌های کشاورزی کاشان، تمدنی بزرگ و چندهزار ساله نمایان شد؛ ابزارآلات و سفالینه‌هایی متفاوت با ابزارهای کنونی پیدا شدند که حیرت و حس کنجکاوی همه را برانگیختند و در این میان، افرادی که می‌خواستند یک شبه ره صد ساله را بروند، دل خاک‌های این تپه را زیر و رو کردند. بعد از مدتی با فروخته شدن آثار به‌ دست آمده توسط مردم و به‌ خصوص کشاورزان منطقه به دلالان عتیقه‌، پای غارتگران هم به «سیلک» باز شد. تمدنی گمشده که هزاران سال از عوامل مخرب طبیعی در امان مانده بود به مزرعه‌ شخم‌ زده‌ی‌ عتیقه‌فروشان تبدیل شد و سرانجام با انتقال آثار تاریخی به کشورهای غربی، «رومن گیرشمن»، باستان‌شناس موزه لوور فرانسه، با هدف شناخت و شاید نجات تمدنی که به همه‌ی مردم جهان تعلق داشت، روانه‌ی ایران شد.

گیرشمن و تیم همراهش  

اقدامات بعد از کشف تپه

اما بعد از خاتمه فعالیت‌های گیرشمن و چاپ گزارش‌های او، تا سال ۱۳۸۰ توجهی به سیلک نشد، به‌ طوری که بسیاری از اراضی این محوطه به زمین کشاورزی تبدیل شد و به گفته برخی ساکنان قدیمی برای گسترش شهر و خانه ‌سازی‌ها فاصله چندانی تا این محوطه باقی نمانده بود؛ و در صورت ادامه این روند، از این تپه‌ی باستانی به ‌جز نام و خاطره‌ای باقی نمی‌ماند. سرانجام دکتر صادق ملک شهمیرزادی، باستان‌شناس بزرگ و کوشای کشورمان، برای بررسی و ادامه‌ کاوش‌ها به سیلک رفت و با انجام پنج فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ طول کشید، توانست نتایج کارهای خود را در چند جلد آماده‌ چاپ کند.

پس از پایان یافتن کاوش‌های دکتر ملک شهمیرزادی، تا امروز (یعنی در طول شش سال گذشته)، این محوطه‌ی باستانی دچار اتفاق‌های ناگواری شده و تخریب‌هایی در آن رخ داده است. برخی کارشناسان میراث فرهنگی از انجام حفاری‌هایی توسط اداره‌ی برق کاشان در حریم درجه‌ی یک سیلک و نصب تیرهای بتونی چراغ برق خبر دادند،‌ اتفاقی که باعث شد تا دیگر همسایگان و متجاوزان به محوطه‌ تاریخی سیلک اقداماتی غیرقانونی مانند ساخت‌ و ساز، حفاری و حتی آسفالت کردن خیابان‌هایی در محدوده‌ی عرصه سیلک انجام دهند.

کاوش‌های قدیم تپه سیلک کاشان

هیئت باستان شناسی به سرپرستی رومن گیرشمن سه فصل کاوش در سال‌های ۱۹۳۳، ۱۹۳۴ و ۱۹۳۷ میلادی روی هر دو تپه سیلک و دو گورستان نزدیک به آن انجام دادند و در سال ۱۹۳۸ (۱۳۱۷ خورشیدی) در دو مجلد با عنوان سیلک کاشان به زبان فرانسوی در پاریس چاپ کردند، که بعدها به دست انتشارات میراث فرهنگی ایران به فارسی ترجمه شدند. رومن گیرشمن تاریخ این تمدن را حدود ۱۰,۰۰۰ سال تخمین زده است.

کاوش‌های جدید تپه سیلک کاشان 

در سال ۱۳۸۰ خورشیدی دکتر صادق ملک شهمیرزادی از سوی سازمان میراث فرهنگی ایران برای کاوش به منطقه فرستاده شد، او نیز با شرط این که خودش گروه کاوش را انتخاب خواهد کرد، این مسئله را پذیرفت. گروه کاوش او که بسیار با دقت، از تمامی کارشناسان حوزه‌های مختلف حتی از سایر کشورها گزینش کرده بود، برای انجام عملیات باستان‌شناسی به سیلک رفتند. طی ۵ فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشت، به نتایج جدیدی دست یافتند که در مجلدهایی منتشر شد:

•  زیگورات سیلک (نتایج فصل اول کاوش)
• سفالگران سیلک
• نقره‌کاران سیلک
• شکارچیان سیلک

در طی کاوش‌های این گروه نیایشگاه سیلک، که به زبان اکدی «زیگورات» توسط رومن گیرشمن (کاشف زیگورات چغازنبیل) نامیده می‌شود، کشف شد.

دیوارهای داخلی خانه‌ها را با گل اخری رنگ و مردگان را در زیر کف اتاق‌ها، که فاقد آجر فرش یا سنگ فرش بود، دفن می‌کردند. مردگان را در این قبرها به صورت «چمپاته» به خاک می‌سپردند و همراه آن‌ها در گورشان اشیایی قرار می‌دادند و این اشیا در بعضی از گورها پر ارزش و زیاد و در بعضی دیگر کم و بی‌ارزش بودند. در خرابه‌های تپه باستانی سیلک چند اسکلت انسان و ظروف باستانی پیدا شده ‌است که در حال حاضر، در موزه‌های لوور فرانسه، موزه ملی ایران و موزه باغ فین و موزه‌ای در کنار این مجموعه باستانی نگهداری می‌شوند.

ظرف سفالی با دهانه ی لوله ای شکل کشف شده در تپه سیلک ( کاشان)، ۳۵۰۰سال قبل میلاد،  موزه ملی ایران 

از نکات دیدنی این منطقه باستانی وجود خرده سفال‌های چند هزار ساله روی زمین و پیرامون این تپه‌ها است. همچنین پیدا شدن دوک‌های ریسندگی و بافندگی نشانی از آشنایی این مردم  از صنعت ریسندگی و بافندگی دارد. همچنین، ساکنان این منطقه با ذوب کردن فلزات برای خود وسائل و ابزارهای کار می‌ساختند. با کشف کوره ذوب فلزات در بخش جنوبی این تپه، می‌توان شهر سیلک را جزو صنعتی‌ترین شهرهای آن دوران محسوب کرد.

تپه سیلک در نگاه اول یک تپه خاکی است و جاذبه‌ای برای دیدن، آن هم در گرمای شهر کاشان ندارد، ولی با کمی توجه به قدمت و شناخت تاریخی، آن‌وقت این تپه دالانی برای ورود به دنیایی دیگر محسوب خواهد شد.

تپه سیلک در سال ۱۳۸۹

کاوش‌های باستان‌شناسی

نتایج به دست آمده از کاوش‌ها روی تپه‌های سیلک تمدن آن را به شش دوره فرهنگی متمایز تقسیم می‌کند که عبارتند از:

دوره اول و دوم 

این دوره مربوط به قدیمی‌ترین یا اولین ساکنان تپه شمالی است که حدود هفت هزارسال پیش شکل گرفته بود. بر اساس گزارش گیرشمن، ساکنان اولیه در کلبه‌های موقتی زندگی می‌کردند که آنها را با نی و شاخه می‌ساختند و روی آن را با گل می‌پوشاندند. سپس خانه‌ها را با دیوارهای چینه‌ای و در دوره دوم با خشته‌ای دست‌ساز می‌ساختند. مردم ساکن تپه‌های شمالی، ظروف سفالی خود را احتمالا در کوره‌ها می‌پختند.

در دوره دوم استفاده از نقش‌های هندسی روی سطوح سفال‌ها یا نقوش گیاهی و حیوانی نیز روی آنها انجام می‌شد. مردمان این دوره به شکار کشاورزی و شبانی می‌پرداختند و همچنین با یافتن سنگ‌های طبیعی مس و با استخراج آنها، زیورآلات کوچک می‌ساختند. مردم سیلک مردگان خود را به‌صورت جمع شده، در حالی‌که سطح بدن آن‌ها را با قشر نازکی از محلول گل اخرا پوشش می‌دادند، به همراه هدایایی به زیر کف منازل خود دفن می‌کردند.

دوره سوم 

در حدود۶ هزار و ۱۰۰ سال پیش ساکنان تپه‌های شمالی محل سکونت خود را ترک کرده و احتمالا عده‌ای از آن‌ها در فاصله حدود ۶۰۰ متری جنوب تپه‌های شمالی (تپه‌های جنوبی) ساکن شدند. در این دوره خانه‌ها با خشت‌های مستطیل شکل ساخته می‌شد و فرهنگ دفن مردگان به صورت دوره قبل بوده است.

در اواسط دوره سوم مردم از چرخ‌های سفالگری سود می‌بردند و سفال‌ها در کوره‌های مخصوص پخته می‌شد که حرارت آنها قابل کنترل بود. در تزیین این سفالینه‌ها علاوه بر نقوش قبلی از نقوش انسانی نیز استفاده می‌شد. پژوهش‌های گیاه‌شناسی نمایانگر آن است که کاشان در این دوره دارای آب‌ و هوای معتدل بوده است. در این دوره صنعتگران سیلک روش استخراج نقره از سنگ معدن را فراگرفته و اشیاء زینتی و زیورالات را از نقره می‌ساختند. یکی از مهم‌ترین پدیده‌های فرهنگی اواخر دوره سوم استفاده از مهرهای مسطح است.

دوره چهارم 

این دوره که از حدود ۵,۰۰۰ سال قبل آغاز شده و تا حدود ۴,۵۰۰ سال ادامه داشته، به نام دوره آغاز نگارش یا آغاز دوره شهرنشینی یاد می‌شود. مهم‌ترین تحول فرهنگی این دوره پیدایش خط و نگارش به صورت اولیه است. در این دوره از مهرهای استوانه یا سیلندری منقوش به اشکال حیوانی یا هندسی استفاده می‌شد که نمایانگر پیشرفت تجاری و بازرگانی در آن دوره بوده است و به علت شرایط مساعد زندگی رشد جمعیت روند افزایشی به خود گرفت.

نوشته‌های پیش از ایلامی ـ سیلک 

دوره پنجم 

این دوره که تاریخی در حدود ۳,۲۰۰ سال پیش دارد. مربوط به مهاجرت مهاجران جدید به سیلک است. مهم‌ترین فرهنگ این اقوام ساختن ظروف سفالی خاکستری رنگ است. معماری این مهاجران به روی بقایای ساختمان‌های دوره قبل ساخته شد. در این دوره، فرهنگ خاکسپاری مردگان با استفاده از گورستان‌های مجزا دگرگون شد. گورستان مردم (گورستان الف) این دوره در ۲۰۰ متری جنوب تپه‌های جنوبی قرار داشت که امروزه به کلی تخریب شده و تنها ۱۵ قبر از مجموع این گورستان توسط کاوشگران فرانسوی مورد کاوش قرار گرفته است. همچنین، به دلیل اعتقاد به زندگی بعد از مرگ در کنار مردگان خود اشیاء سفالی ابزار آهنی و مهر و… قرار می‌دادند.

دوره ششم 

در تپه‌های جنوبی که بین سال‌های ۲,۸۰۰ و ۲,۹۰۰ سال قدمت دارند، متعلق به مردمانی بود که مردگان خود را در گورستان ۲۵۰ متری غرب تپه جنوبی (گورستان ب) دفن می‌کردند. به عقیده گیرشمن آن‌ها مهاجران جدید بودند که در تپه‌های جنوبی ساکن شدند. در این دوره سطح کل تپه مسطح شد و در نتیجه معماری دوره پنجم به طور کلی از بین رفت، فرهنگ خاکسپاری کمی دگرگون شد و علاوه بر فعالیت‌های قبلی، چاله گورها را به شکل تپه در می‌آوردند و برخی از این گورها با سنگ‌های تراش خورده یا آجرهای بزرگ پوشانده می‌شد که احتمالا نمایانگر منزلت مردگان بوده است. مجموع ۲۰۰ قبر از این دوره توسط هئیت فرانسوی مورد کاوش قرار گرفته است.

از شاخص‌های دوره ششم، ظروف سفالی هستند که کاربرد تدفینی داشته‌اند، بعضی از این ظروف لوله‌دار یا شکل حیوانات و پرندگان هستند و سطوح آنها با نقوش هندسی، حیوانی و انسانی تزئین شده‌ است.

موقعیت جغرافیایی تپه سیلک

تپه‌های سیلک کاشان در ضلع جنوبی‌غربی این شهر و در سمت راست جاده کاشان به فین یعنی خیابان امیر کبیر واقع شده و شامل دو تپه شمالی و جنوبی یا همان گورستان الف و ب به فاصله ۶۰۰ متری از هم است. گورستان الف با قدمت ۳۵۰۰ ساله  امروزه روی بلوار امیرالمومنین کشیده شده است. گورستان ب نیز با قدمت ۳۰۰۰ ساله در زیر باغ ها و مزارع کشاورزی ضلع غربی تپه قرار گرفته است.

منبع:ایمنا