پیوندی میان پیر بکران و آسمان

شهر پیربکران، مرکز بخش پیربکران از توابع شهرستان فلاورجان است که در منتهی الیه قسمت مرکزی شهرستان واقع است. سابقۀ تاریخی این شهر به پیدایش آرامگاه و بقعه پیربکران بازمی گردد که به قرن هشتم هجری قمری و دوران سلنطت سلطان اولجایتو تعلق دارد. محمدبن بکران که به پیر بکران شهرت دارد، از علما و مدرسین و عرفای بزرگ نیمه دوم قرن هفتم هجری بوده است. این بنا از آثار دوره الجایتو، معروف به سلطان محمد خدابنده است. بنای اصلی بقعه طبق کتیبه های آن، بین سالهای ۷۰۳ هجری قمری یعنی سال وفات پیربکران تا سال ۷۱۲ قمری ساخته شده است، اما در این محل پیش از آن نیز شبستانی گنبددار وجود داشت که احتمالاً مزار یکی از شخصیت‌های برجسته محلی بوده است. همچنین کاشی جلاداری به تاریخ ۶۹۸ هجری قمری در آن یافت شده است.

بقعه پیربکران از سه قسمت راهرو یا رواق، صحن و آرامگاه تشکیل شده است. رواق بقعه از کوچه مجاور به صحن منتهی می‌گردد. صحن محوطه سرپوشیده ای است که از چهار جانب محصور و فقط بالای ضلع جنوبی آن‌که محراب نفیسی در آن واقع شده، باز است. سقف این صحن بلند است و در اطراف آن ایوانچه‌ها و غلام‌گردش هایی وجود دارد. ضلع شرقی و غربی صحن به قرینه دارای دو جرز و یک طاق‌نمای کوچک است.

در ضلع شرقی صحن، تخته سنگی است که در آن یک فرورفتگی دیده می‌شود که برخی آن را جای پای اسب الیاس پیامبر می‌دانند که احتمالاً از گورستان قدیمی یهودیان به این محل انتقال یافته است و به نظر هرتسفلد در آثار ایران، این تخته سنگ اصلاً برای تعبیه در معبد بیت المقدس در نظر گرفته شده است. مقبره محمدبن بکران در ضلع شمالی صحن قرار دارد. در اصل این فضا و ایوان شکوهمند آن، محل تدریس محمدبن بکران پیربکران بوده است. انتهای ایوان را با دیوار مشبکی محصور و این ایوان وسیع را به مقبره تبدیل کرده اند. طاق ایوان نوک تیز و دیوارهای کنار آن دارای نِغولهایی با پوشش و تزیین گچبری است. در قسمت فوقانی آرامگاه، ایوان دیگری که قسمتی از طبقه دوم این ساختمان را تشکیل می‌دهد، رابط بین غلام گردشهای دو طرف است.

آرامگاه با ورودی کوتاهی در ضلع شمالی که به حالت خمیده باید از آن گذشت، به اتاق تاریکی با طاق مخروطی شکل راه دارد. احتمالاً پیربکران قبل از ساخت ایوان در این محل تدریس می‌کرده است. سنگ قبر مرمری و بزرگ محمدبن بکران تاریخ ۷۰۳ قمری را دارد و بر آن نام استاد حجار آن، سراج نوشته شده است. بنا دارای تزییناتِ پُرکار با گچبریهای فراوان و کاشیهای ظریف است، به طوری که هیچ فضای قابل توجهی بدون ریزه کاریهای گچبری رها نشده؛ به همین دلیل این بقعه حاوی یک نمونه از شاهکارهای هنر گچبری است که در دوره ایلخانی به اوج خود رسید. سطوح دیوارهای مهم‌تر داخلی با پوشش سفالی یا گچبری عالی پوشیده شده است و آن‌هایی که اهمیت کمتری داشته سفیدکاری و طرح آجر چینی و شبه بند آجری روی آن‌ها نقش شده است. گچبریها، بخصوص در محراب، ماهرانه و متنوع است.

در این بنا کاشیهای لعابی نیلی و آبی به اندازه‌ها و اشکال مختلف به کار رفته است. کاشیهای ستاره ای و صلیبی که معمولاً برای پوشش ازاره اتاق استفاده می‌شد، در اینجا قسمت فوقانی دیوارهای داخلی و خارجی را تزیین نموده است. خطوط بنایی آجری و گچبری شده و نیز کتیبه های این بقعه قابل توجه است. این خطوط و کتیبه‌ها اغلب با خط کوفی و ثلث گچبری شده‌اند و مضمون آن‌ها بیشتر، آیات و صلوات بر ائمه علیهم‌السلام و توصیف محمدبن بکران است.

نام گچبر هنرمند این بقعه، محمدشاه نقاش، بر روی یکی از کتیبه های آن آمده است. این بنای تک ایوانی، از نظر سبک معماری شبیه به معماری دوره ساسانی و یادآور طاق کسری است، ولی طاق ایوان به جای این‌که مانند طاقهای دوره ساسانی هلالی باشد، نوک دار است. از طرفی نیز اندازه بلند و استعمال نغولهای فرو رفته در چند طبقه بر روی جرزهای دو طرف ساختمان، به ایوان آباقاخان در تخت سلیمان و ایوان منار جنبان اصفهان شباهت دارد.

گفتنی است، بقعه پیربکران در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ به شمار ثبت ۱۰۱ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است.

منبع:ایمنا