بازخوانی شهر خوی در دوره صفوی براساس مینیاتور مطراقچی
مطراقچی جزئیات ساختار فضایی شهر خوی و باغ سلطنتی شاه‌اسماعیل را با اقتباس از مکاتب تبریز، هرات و ونیز در قالب مکتب استانبول ترسیم کرده است (بلیلان‌اصل، ۱۳۹۵:۵۰). پژوهشگران عقیده دارند تصویرهای ترسیم شده در مینیاتور مطراقچی متکی به مشاهده بوده به این معنی که نقاش کوشیده است تا دیده‌هایش را در حد امکان متناسب با اصل ترسیم کند.
فرانز تاشنر در عین حال تذکر داده است تصاویر بناهای موجود در مینیاتورگونه یک شهر، بیشتر نمادین هستند تا اینکه تصویر دقیق همان بنا باشد (مطراقچی، ۱۳۷۹:۷۷). با همه آنچه که ذکر شد، مینیاتورهای این کتاب، به ویژه مینیاتور شهرها، از نظر نمایش تیپ و ترکیب آن‌ها و ارائه نمونه‌های معماری و بررسی روند و تاریخ معماری منطقه، دارای ارزش فراوان هستند.
در مینیاتور مطراقچی در سمت شمالی شهر (سمت راست نگاره) یک باغ ترسیم شده است، همچنین رودخانه‌ای از شمال به جنوب در جریان است که بازار نیز در همان راستا قابل تشخیص است، در این مینیاتور در داخل یک باغ بزرگ در شمال شهر یک گنبد مجلل، عمارت‌ها و مناره‌های ساخته شده از جمجمه حیوانات شکار شده توسط شاه، قابل مشاهده است (Alemi, ۲۰۰۶:۶۴).
بررسی اولیه مینیاتور شهر خوی نشان دهنده آن است که جهت آن غربی- شرقی (کمی مایل به شمال غربی- شمال شرقی) و نگاه نصوح در ترسیم آن رو به غرب (مایل به شمال غربی) بوده است.
شواهد تصویری و اسناد تاریخی مؤید آن است که گنبد مجلل موجود در نگاره مطراقچی مربوط به بنای آرامگاه شمس تبریزی است که در جلوی آن کله‌منارهای سه‌گانه به وضوح قابل مشاهده است.
این گنبد با کاشی‌های سبزرنگ با زمینه زرد تزئین شده، پاراسته آن به طرف داخل متمایل و به صورت آوگون یا وارونه درآمده، حد فاصل بین پایه و خود گنبد که به عنوان فضایی برای تزئینات کاربندی مورد استفاده قرار گرفته قرینه‌ای بر استفاده از دیسک یا گردنی بلند بین آهیانه و پوسته بیرونی آن است، در بالای گنبد، علمی با گُوی انتهایی گلابی‌شکل به رنگ طلایی دیده می‌شود، ارتفاع بلند آرامگاه نیز از ویژگی‌های معماری دوره ایلخانی محسوب می‌شود.
مُجمل فصیحی خوافی (۸۴۵ ه. ق) از قدیمی‌ترین منابعی است که در ذکر حوادث سال‌های ۶۷۲ و ۶۹۸ ه. ق به مدفن شمس تبریزی در خوی اشاره کرده است، این موضوع قرینه‌ای بر اقامت و رحلت شمس تبریزی در خوی بعد از جدا شدن از مولانا در سال ۶۴۵ ه. ق است، مرگ او مرگ درویشی گمنام نبوده بلکه با طول اقامت در آن شهر چنان احترام و اعتباری یافته بود که آرامگاه شایسته‌ای بر سر خاکش افراشته‌اند که تا قرن‌ها بعد هم زیارتگاه بوده است، به طوری که فریدون بیگ در منشاه‌السلاطین خود اشاره می‌کند که سلطان‌سلیمان قانونی در بازگشت از تبریز در تابستان سال ۹۴۲ ه. ق به زیارت مزار شریف حضرت شمس تبریزی در خوی مشرف شده است (ریاحی، ۱۳۷۸.۵۲۸-۵۲۹).
از مرکز قلعه به سمت چپ، کاخ زمستانی شاه‌اسماعیل صفوی موسوم به دولت‌خانه قرار دارد که پیرامون آن دیواری به شکل شش‌ضلعی شبیه کوشک ترسیم شده است، در واقع میدان شاهی و مناره‌های سه‌گانه در جلوی دروازه غربی این کاخ (اندکی مایل به شمال غربی) قرار گرفته‌اند، در نگاره مطراقچی دالان سرپوشید شمالی- جنوبی طویل و مستطیل‌شکلی دیده می‌شود که اتصال دهنده کاخ و آرامگاه است.
به نظر می‌رسد کاربری این دالان راسته بازاری بوده که فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی مردم در آنجا صورت می‌گرفته است، شهر خوی در مینیاتور مطراقچی در میان بارویی مستطیل‌شکل با گوشه‌های محصور شده به‌وسیله برج‌های مدور کنگره‌دار و ورودی‌های بدون دروازه در بالا و پایین ضلع‌های شمالی و جنوبی نمایان است که ورودی‌های مهم شهر از نظر مطراقچی بوده‌اند.
در سمت چپ کاخ زمستانی شاه‌اسماعیل در نزدیکی دیوار جنوبی قلعه، بنایی همراه با مناره‌ای دیده می‌شود که نشان‌دهنده یک بنای مذهبی (احتمالاً بنای امام‌زاده سیدبهلول) است.
قلعه خوی
طرح قلعه جدید خوی که در سال ۱۲۲۳ ه. ق به‌وسیله یکی از افسران مهندس فرانسوی هیئت ژنرال گاردان تهیه شده بود چندسال بعد با مباشرت میرزاباقر مهندس احداث شد و تکمیل آن تا سال ۱۲۲۹ ه. ق ادامه داشت.
بعد از اشغال خوی توسط سپاهیان روس در پایان دور دوم جنگ‌ها نقشه خوی و حومه در پاییز ۱۲۴۳ه. ق/ ۱۸۲۸ م به دست دو تن از افسران مهندس روس به نام‌های کولوکف و یائی‌شنیکف با هدف‌های نظامی ترسیم شد (ریاحی، ۱۳۷۸:۶۰۳).
بررسی نقشه‌های توسعه تاریخی شهر خوی از دوره‌های صفوی تا قاجار نشان می‌دهد که محدوده قلعه شهر خوی در دوره شاه اسماعیل در بیرون قلعه دوره قاجار و در سمت غرب آن بوده و مجموعه باغ سلطنتی آن نیز در سمت شرق قلعه دوره صفوی قرار گرفته است که در مکان‌یابی، این جزئیات با مینیاتور مطراقچی مطابقت دارد، همچنین جانمایی محدوده قلعه خوی در دوره صفوی و مجموعه باغ سلطنتی شاه‌اسماعیل روی نقشه کنونی شهر خوی در مطالعات اخیر از روی مینیاتور مطراقچی نشان داده شده است.
* گزارش رضا بایرام‌زاده، کارشناس ارشد تاریخ هنر ایران باستان
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.