مکان های باستانی منقوش زیادی در کردستان وجود دارند که متاسفانه این آثار تاکنون بصورتی علمی در جریان بررسی قرار نگرفته و به دلایل نامعلومی یا شاید به دلیل کمبود بودجه سازمان میراث فرهنگی ، این یادگارهای ارجمند سرزمین ما تاکنون ناشناخته مانده اند.

درکردستان خوشبختانه از اواسط سال ۱۳۷۷ تا به حال محوطه های فراوانی ،شناسایی شده است که مجموع نقوش آن بالغ بر ۱۰۰۰ نقش است . این تصاویر که بر روی سنگ ها و دیواره غارها در کوههای کردستان کنده کاری شده است عبارتند از :تصویراسب و سوار،  بزکوهی ، گوزن وآهوی جبیر،  سگ،  مار ،گراز ، تصاویر خورشید ، انسان ، اشکال هندسی ، اشکال گیاهی ، و نمادهای نامفهوم. کنده کاری های صخره ای و غاری کردستان در مناطق مختلف هورامان ،سارال ، دهگلان ، دیواندره و بیجار است. پراکندگی محوطه ها نشان می دهد،  در عهد باستان مردمان فراوانی در مکانهای مختلف این سرزمین زندگی می کردند . بررسی های روی نقوش و مطالعه برروی آنها معلوم می کند،  این کنده کاری ها مربوط به دوران مختلف است .

کهن ترین تصاویر در حکاکی ها و کنده کاری های بر روی سنگ کوهها و غارهای کردستان در منطقه اورامان قرار دارد . به نظر می رسد ، کوههای رفیع و دره های باشکوه و زیبای اورامانات مکان مناسبی برای زیست انسان در عصر نو سنگی و ادوار قبل و بعد از آن بوده است . در منطقه اورامان کنده کاری های صخره ای و غاری فراوان وجود دارد که کنده کاری های آنها تراشیده دهانه غار (بردمیر) که به صورت کله گوسفند تراشیده شده است به ابعاد ۱۴۰ سانتیمتر و نقش ۳ بز کوهی و یک سگ که بر روی آن حکاکی شده است مرحله دامداری را نشان می دهد . کنده کاری های سینه (غار تاش ) تصاویر ادوار مختلف را در خود جای داده است .هنوز هم بعد از هزاران سال ، محوطه های پیش از تاریخ و نشانه های انسان و علامت های سنگی و نقوش کنده کاری صخره ای و غاری در قلل و دره های این منطقه مشاهده می شود . منطقه اورامانات یکی از زیستگاه های کهن ایران زمین است .هم اکنون هم در ارتفاعات کوه ها ،  محل های استقرار موقت با اتاقهای سنگ چین مانند از روزگاران کهن به چشم می خورد .دیوار اتاق ها در پناه دیواره کوه با تخته سنگهای بزرگ و نقوش کنده کاری پیش از تاریخ بر صخره هاست که تعدادی از آنها به خاطر استحکام و زیبایی با رنگ کرم پررنگ شده است . غارها و پناهگاه های صخره ای پیش از تاریخ فراوان وجود دارد.

در فاصله ۴۵ کیلومتری شهر کامیاران و در مسیر جاده این شهر به مریوان، روستائی قرار گرفته است که در دل کوه های آن کتیبه ایی تاریخی با قدمت هزاران ساله قرار گرفته است.

کتیبه تنگی ور که بر سنگ های کوه “زینانه” از کوه های “شاهو” کنده کاری شده است، یادگار دوران آشوریان بوده و بنا به قدمتی که دارد مربوط به دوره تاریخی عصر آهن است.
به همراه این کتیبه، نقش برجسته ایی نیز حکاکی شده و آن نقش برجسته انسانی که احتمالاً شخص پادشاه است. این نقش به طول۱۵۰سانتیمتر و پهنای ۳۵سانتیمتر حجاری شده است.
در این نقش برجسته، کلاه پادشاه تقریبا استوانه ای شکل است که نقوش مشخص دارد، پادشاه دارای ریش انبوه و پرپشتی است که می تواند یکی از نمادهای ویژه حاکمان آشور باشد؛موهای این نقش برجسته به صورتی خاص در پشت سر جمع شده که می تواند نشان دهنده حالتی باشد که شاه آماده برپایی یک مراسم خاص است.

طبق آخرین مطالعات انجام شده، کتیبه تنگی ور متعلق به سارگن دوم پادشاه آشور است که پس از ستایش خدایان دولت آشور به شرح پیروزی های خود می پردازد و احتمالا نقش نیم تنه مرد هم متعلق به شخص سارگن دوم می باشد.

اولین بار در سال ۱۳۴۷هجری شمسی این نقش برجسته و کتیبه آن، توسط هیئت باستان شناسی مرکز کشور به سرپرستی “علی اکبر سرفراز”، مورد بررسی قرار گرفت. البته این سنگ نوشته سال ها توسط مردمان این سرزمین شناخته شده بود و بر سر راه کاروان رو قرار داشته و محلی برای دیدار آن توسط مردم محلی بوده است.

می توان تصور کرد که این کتیبه در گذشته حداقل در مسیر چهار راه ارتباطی قرار گرفته و راهی که از جانب شرق و با گذشتن از دشتی وسیع کامیاران – پس از پشت سر گذاشتن کرماشان و کامیاران- به این کتیبه و به کنار رود سیروان می رسید که اکنون جاده اصلی ارتباطی کامیاران با این منطقه است.

بعد از بررسی گروه کارشناسی و باستان شناسی، این کتیبه بعد از گذشت ۲۳سال به شماره ۵۱۱۷به ثبت ملی رسیده است، باید به این امر اشاره داشت که علاوه بر اهمیت این کتیبه از لحاظ تاریخی، منطقه استقرار آن که دره ایی جنگلی و سرسبز می باشد از لحاظ طبیعت گردی بسیار مهم است و آبشارهای طبیعی فراوان “دره تنگی ور” از دیدنی ترین نقاط شهرستان کامیاران است.

اگر به دره تنگی ور نگاهی بیندازیم، متوجه خواهیم شد که درون دره، چشمه های آب دائمی وجود دارند و با داشتن ذخیره غذایی، این دژ می توانست به مدت طولانی در برابر حمله ها مقاومت کند. ابتدای ورود شمال غربی، در سمت راست که دارای شیب کمی در پائین دره است به محله “یهودی ها” شهرت دارد. بالاتر، چشمه های دائمی و پرآب دره از کنار این محل شروع می شوند و به طرف بالاتر ادامه می یابند.
جریان آب از طرف جنوب شرقی، با پشت سر گذاشتن دشت جنوب شرقی و چند تپه باستانی کوچک در طرف راست به ورودی دره، به دره تنگ وارد می شود. در اینجا آب با فشار زیادی در بهار،به آب چشمه های درونی دره می پیوندد و با حجم فراوان از طرف شمال غربی با پشت سر گذاشتن روستای پالنگان در جانب دشتی دیگر با شیب نسبتا زیاد به ” رودخانه سیروان” میریزد و مسیر پرپیچ وخم و طولانی خود را در دره های تنگ زاگرس به سوی بین النهرین در پیش می گیرد.

با گذشت بیش از ۲۷ قرن از حجاری های انجام شده این اثر تاریخی بر اثر ساییدگی، یخبندان و… قسمتهایی از آن صدمه دیده اما هنوز هم قابل رویت است. اگر به کتیبه حجاری شده که در درون طاق نما و در جهت غربی قرار گرفته توجه شود و معنای سنگ نوشته را بررسی نماییم از نظر کارشناسان از سه دیدگاه می توان آن را مورد کاوش قرار داد.

یکی از لحاظ “مدح و ستایش شاه و ارائه خدمات او” و دیگری “گزارش رخدادهای دوران شاه” و در آخر “نفرین بر هرکسی که کتیبه را از بین ببرد”.

کتیبه تنگی ور در ورودی جنوبی بر جانب راست دره و پس از پشت سر نهادن نزدیک به ۲۰۰۰متر، در ارتفاع حدودا ۵۰متری دیوار کنده شده است.این حجاری که کتیبه در آن قرار گرفته،به صورت طاقی است تا کتبیه را از ناملایمات طبیعی محافظت کند.کتیبه بر زمینه نقش برجسته ای از سارگن نوشته شده است.
این نوشته به خط میخی آشوری و شامل ۴۶سطر است. در پای کتیبه و در کنار سطح دره، جریان تند آب سطح دره را پس از گذشت سالیان دراز پائین تر برده است. آثار دو هاون یکی کوچکتر و کم عمق تر و دیگری بزرگ تر و عمیق تر وجود دارد.

با ادامه راه در جانب راست و با فاصله کمی از کتیبه، دیواره دره به ارتفاع حدودا ۵ و طول ۲۰ و عمق ۵ متر کنده شده که به احتمال زیاد به همان دوران مربوط است. این محل در دوران گذشته می توانست پناهگاه مردم فراری از برابر مهاجمان باشد.

روبه روی کتیبه در جانب دیگر دره شکافی وجود دارد که مردمان منطقه به آن”زینانه” به معنی زندان کوچک می گویند و نشانگر مورد استفاده این محل است. در نزدیکی ورودی شمال غربی سنگری از سنگ درست در مقابل معبری سخت قرار دارد که احتمالا برای ورود به دژ از آن استفاده می کرده اند.

هر ساله گردشگران فراوانی از داخل و خارج از کشور برای دیدار از این نقش برجسته و کتیبه آن به این دیار سفر می نمایند و علاوه بر دیدار از این شگفتی باستانی از هوای سالم و طبیعت بسیار زیبای شرق و شمال شرقی شهرستان کامیاران بهره می برند.

نقش برجسته
نقش برجسته در یک تاق نما به ارتفاع ۱۲۰ و پهنای ۱۷۰ و عمق ۳۵ سانتی‌متر در سال ۷۰۶ پیش از میلاد حجاری شده است. درون تاق نما نقش برجسته‌ای از یک انسان به چشم می‌خورد که ۱۵۰ سانتی‌متر طول و ۳۵ سانتی‌متر عرض دارد. این نقش که آن را متعلق به سارگون دوم پادشاه آشور دانسته‌اند، نقش انسانی را به صورت نیم رخ در لباس شاهی نشان می‌دهد که کلاهی استوانه‌ای بر سر و شلاقی در دست دارد. پای راست این نقش در جلو و پای چپش در عقب قرار گرفته و دست راستش به طرف بالا بلند شده است. دست چپ نیز بر روی شکم قرار داده شده است.

کتیبه
کتیبه‌ای به خط میخی و به زبان آشوری باستان در ابعاد ۱۲۰× ۱۲۰ سانتی‌متر شامل ۵۰ سطر در کنار نقش برجسته نقر شده است. در متن کتیبه، پس از ستایش خدایان آشوری مانند خدای آشور، مردوخ، نابو، سین، شمش و ایشتار به شرح پیروزی‌های آشوریان پرداخته شده و در ادامه به نقاط مختلف شهرها، روستاها و مناطقی که در این جنگ تصرف و ویران شده، اشاره می‌شود.

خوانش کتیبه تنگی ور
سنگ‌نبشته اورامان نخستین بار در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی توسط هیئت باستان‌شناسی ایرانی به سرپرستی علی اکبر سرفراز مورد بررسی قرار گرفت. سرفراز قدمت کتیبه و نقش برجسته را مربوط به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول قبل از میلاد و مربوط به امپراتوری آشور دانسته است.
نخستین مقاله به زبان انگلیسی در رابطه با سنگ‌نبشته اورامان با عنوان «کتیبه سارگن دوم، کتیبه تنگی ور» به قلم گرانت فریم استاد آشورشناسی در مجله شرق به چاپ رسید که جامع‌ترین مطالعه را در مورد این کتیبه انجام داده است. این کتیبه و نقش برجسته با دو کتیبه دیگر مربوط به زمان سارگون دوم به نام‌های سنگ استل در قبرس و سنگ استل در نجف آباد کرمانشاه، قابل مقایسه است و موارد مشترک زیادی دارد.

ترجمه ‏ی کتیبه تنگی ور
قسمت‏های نقطه‏ چین که در ترجمه‏ ی کتیبه آورده شده‏ اند،کلماتی‏ هستند که فریم نخوانده است و در برخی موارد،کلمه یا کلماتی میان‏ کروشه قرار گرفته‏اند که ما برای تکمیل شدن جمله آورده ‏ایم:

۱خدای آشور شاه همه…خدایان و همه…خدایان.
۲خط دوم خوانده نشده است.
۳خدای مردوک بزرگ‏تر از همه،او که همه‏ ی مردمان را با غذاها آفرید…
۴خدای نبوکه جانشینی را به وجود آورد[احتمالا به جانشینی‏ خود به عنون نماینده‏ ی خدا روی زمین اشاره دارد].
۵خدای سین،مسلط بر آسمان و جهان مردگان…
۶خدای شمش،صاحب عدالت بر آسمان و جهان مردگان…
۷خدای ایشتار،او که انسان را آفرید و برای جنگ مهیا کرد…
۸خدایان هفت‏گانه که رهبری می‏کنند و خواست شاه را در جبهه ‏ی جنگ برآورده می ‏سازند و پیروزی را برایش فراهم می ‏آورند.
۹خدایان بزرگ،گردانندگان هستی و جهان مردگان،کسانی‏ که حمله می‏ کنند و جنگ‏ها و نزاع ‏ها را معنی می‏ بخشند.
۱۰خدایانی که می‏گردند و پادشاه را برمی‏گزینند؛کسی که‏ فرماندهی را به عنوان فرمانروای مقدس بر عهده دارد.آن‏ها قلمرو را وسعت می‏ دهند و آن پادشاه را از قانونگذاران دیگر برتر می‏کنند.
۱۱سارگن(دوم)،شاه بزرگ،شاه توانا،شاه جهان،شاه‏ آشور،نایب السلطنه‏ ی بابل،شاه سرزمین سومر و اکد و دوستدار خدایان بزرگ.
۱۲قهرمان بزرگ…مرد،فرمانروای دیندار،انسانی حیرت‏آور و شبان‏[خدا].
۱۳خدای آشور،نبو و مردوک،خدایان کمک‏ کننده ‏ی من، پادشاهی را به من بخشیدند و مرا بی‏ همانند و مشهور و با عظمت کردند.
۱۴من همواره به عنوان غنی‏ کننده‏ی«سیپار»،«نیپور»و بابل‏ عمل کرده ‏ام و آسیب‏های غیرقانونی را که توسط مردمانی والاشأن تحمل‏ شده بود که تعداد زیادی از آنان چنین بودند،جبران کردم.
۱۵من معافیت از مالیات را که برای«بالتیل»و«آشور»برداشته‏ شده بود،از نو برقرار کردم.با ملاحظه‏ ی شهر«حران»[بر]دروازه‏ ی‏ مردم‏[آن شهر]،نشان«کیدینو»(اشاره به موقعیت ممتازشان دارد)را نصب کردم.
۱۶من ارتش«هومبانیگاش»(هومبان-نیگاش)عیلامی را پراکنده ساختم.من سرزمین کارالا را ویران کردم؛سرزمین«شوردا»، شهر«کیشه ‏سیم»،شهر«هرهر»[خارخار]سرزمین«مادها»و سرزمین‏ «الی‏پی»را.
۱۷من سرزمین«اورارتو»را ویران کردم.شهر«موسسیر»و سرزمین«ماننا»را تاراج کردم و سرزمین«اندیا»و سرزمین«زیبیریم»را شکست دادم.
۱۸من فرمانروایان سرزمین«حمات»،شهر«کارخمیش»، شهر«کوم‏موهی»و سرزمین«کاممانو»را شکست دادم و بر سرزمین‏ «هایشن»،صاحب منصبانی نشاندم.
۱۹من شهر«اشدود»را غارت کردم.لامانی،شاه آن جا از سلاح‏های من ترسید…به ناحیه‏ای از سرزمین«ملوحا»فرار کرد.در آن جا کاملا مخفیانه شبیه یک دزد زندگی می‏ کرد.
۲۰شپاتکو(شبیتکو)،پادشاه سرزمین ملوحا،قدرت خدایان‏ آشور،نبو و مردوک را که من به همه ‏ی سرزمین‏ها نشان دادم،احساس‏ کرد و…
۲۱اولامانی در یوغ‏ها و دستبندهای آهنین،در بند،به زندان‏ من آورد.
۲۲من همه‏ ی سرزمین‏های«تابالو»،«کاسکو»و«هیلاکو»را از جمعیت خالی کردم و آن‏ها را با اموال و دارایی به نزد میداس،شاه‏ سرزمین«موسکو»تبعید کردم و قلمروی او را کاهش دادم.
۲۳در شهر«راپیه و»پیش قراول ارتش مصر را شکست دادم و پادشاه شهر«هازوتو»،کازه که بندگی مرا نمی‏ پذیرفت،به عنوان‏ غنیمت به حساب آوردم.
۲۴من هفت پادشاه سرزمین«انا»،یک منطقه از سرزمین‏ «لدنانا»که خانه ‏هایش در فاصله…(در میان)دریای غرب واقع شده‏ بود،مطیع کردم.
۲۵من با دستان توانایم،اپل-ایدین(مردوک بالادان)،شاه‏ سرزمین«کلده»را که بر ساحل دریا اقامت داشت و پادشاهی‏اش را برای مقابله با خدایان نیک،بر بابل می‏ گسترانید،شکست دادم.
۲۶همه‏ ی سرزمین«بیت‏ایایکن»…ثابت کردم…
۲۷اهون داری شاه«دیلمون»که در فاصله‏ ی…چند کیلومتری‏ در میان…دریا،مانند یک ماهی جا گرفته بود،توانایی شاهانه ‏ی مرا شنید و هدایای بزرگش را برای من آورد.
۲۸به وسیله ‏ی خدایان بزرگم که جنگ‏ افزارهای مرا قدرت‏ بخشیدند،با قدرت و قوت شدم و همه ‏ی دشمنانم را از بین بردم
۲۹از سرزمین لدنانا که در میان دریای مغرب(مدیترانه)،به‏ دوری مرز مصر و سرزمین موسکو،سرزمین وسیع«آمورو»،تمام‏ سرزمین‏های…
۳۰همه ‏ی سرزمین«گوتیوم»سرزمین مادهای دور(در کنار کوه بیکنی)،سرزمین الی‏پی و سرزمین«راشی»(در مرز عیلام).
۳۱آن‏هایی که در کنار رود دجله زندگی می‏کنند،قبایل«اوتو»، «روبو»،«ختکو»،«لابدودو»،«کمرانو»،«اوبولو»،«رووا»و «لیتااو»…
۳۲آن‏هایی که در کنار رود فرات و دریای«اوکنو»زندگی‏ می‏کنند.قبایل«گامبلو»،«هیندارو»،«پوکودو»،«سونی‏ها»،مردم‏ استپ سرزمین«لادبورو»،به تعداد زیادی که آن جا هستند.
۳۳از شهر«سامونا»به فاصله ‏ی شهرهای«بوب»و«تل‏ه ومبان» که در مرز عیلام هستند…
۳۴سرزمین«کاردونیاش»از ابتدا تا انتها و سرزمین«بیت‏ آموکان»،«بیت‏ایاکین»که در ساحل دریا،به فاصله‏ ی قلمروی‏ «دیلمون»،واقع شده است…
۳۶من همه‏ ی آن‏ها را مطیع کردم و دست‏نشاندگانم را به عنوان‏ دولتمردان حاکم بر آن‏ها گماشتم و قدرت شاهانه ‏ام را بر آن‏ها تحمیل‏ کردم…
۳۷در آن زمان مردم سرزمین کارالا…که…نمی ‏خواستند از هیچ فرمانروایی تبعیت کنند…
۳۸به کوه‏های پرشیب پشت‏ گرم بودند و دست‏نشانده‏ی مرا [بیرون کردند].حکمران همه‏ ی سرزمین…
۳۹….آن‏ها برپا و آماده شدند،برای جنگ…تعداد زیادی از مردمشان برافروخته شدند…
۴۰ اسبان،قاطران…حاضرشان را…برگرداندم و…
۴۱آن‏ها راه‏ها را در سرزمینشان ویران و[معبدها]را مسدود کردند.
۴۲سربازان اندک من،به معبدهای دور از دسترس،شبیه‏ عقاب‏ها[نفوذ کردند].
۴۳….آن‏ها…سربازانشان به کوه‏ها فرار کردند…
۴۴باقی مانده‏ی آن‏ها[اسیر شدند]و به عنوان غرامت به حساب‏ آمدند
۴۵من لوحه ‏ی یادبودی ساختم و روی آن پندارهای خدایان‏ بزرگ را حک کردم.هدف‏های شاهانه‏ام را با فروتنی،برای پادشاهی‏ آسمانی بزرگشان،در مقابل آن‏ها نهادم.
۴۶من همه‏ ی پیروزی‏های خدای آشور،پدر خدایان،بزرگ… را توضیح دادم…
موقعیت مکانی کتیبه تنگی ور
سنگ‌نبشته اورامان بر روی صخره‌ای در دهانه تنگ تنگی ور و بر دیواره کوه زینانه ایجاد شده است. این کوه در حدود ۵۰۰ متری شمال غرب روستای تنگی ور و در در ۴۵ کیلومتری شمال غربی کامیاران قرار دارد.

مرتبط:

روستای بلبر اورامان

معرفی آبشار بل جاذبه کردستان

طبیعت بهاری اورامانات تخت