بازی کولونگ آغاجی زنجان در آستانه فراموشی

بازی‌های بومی و محلی نماد فرهنگ و اصالت هر قوم و رگ حیات فرهنگ سنتی هر کشوری به شمار می‌رود. یکی از ویژگی‌های مهم بازی‌های محلی و بومی، استفاده از ابزار و امکانات محل زندگی و نیاز نداشتن به تجهیزات و اماکن خاص است. عمده امکانات و ابزار موردنیاز بازی‌ها شامل چوب، خاک، سنگ، پارچه، استخوان، طناب، توپ، کلاه، کمربند، شلاق، گردو، سیب، پرتقال و… است که در بیشتر روستاها و شهرها به‌وفور یافت می‌شود. ویژگی دیگر این‌که برای هر گروه سنی بازی‌های خاصی وجود دارد.

یکی از این بازی‌های محلی، بازی کولونگ آغاجی در زنجان است که تا حد زیادی در آستانه فراموشی است. نمونه مشابه این بازی در بسیاری دیگر از نقاط ایران به اشکال و قوانین مختلف وجود دارد. تا سالیان گذشته‌ای بازی در شهر و روستاهای زنجان انجام می‌شد ولی در سال‌های اخیر به‌واسطه پیشرفت تکنولوژی و رو آوردن به بازی‌های کامپیوتری این بازی و بسیاری از بازی‌های قدیمی‌تر در آستانه فراموشی قرار گرفته‌اند. به همین دلیل پرونده ثبت این بازی به‌منظور حفظ آن ارائه می‌شود.

بازی‌ها از جمله نمودهای اجتماعی و فرهنگی هر اجتماع به‌حساب می‌آیند. برای بازی‌ها علاوه بر تخلیه روانی و کارکردهای جسمانی مزیت‌های فراوانی وجود دارد. بازی‌ها تبلوری از فرهنگ و میراث هر اجتماعی به‌حساب می‌آیند. در حقیقت ویژگی اصلی بازی‌ها، درس‌آموزی و سازگاری با نظام و محیط طبیعی اجتماعی پیرامون خود است. در این میان بازی‌های بومی و محلی و بازی‌های پرورشی یکی از راه‌های پرورش کودک از لحاظ روانی، عاطفی، فکری، اجتماعی و جسمانی محسوب می‌شود. یکی از بازی‌های سنتی و قدیمی استان زنجان بازی کولونگ آغاجی است که در حال حاضر در آستانه فراموشی است.

این بازی نیاز به فضای باز و دو چوب به نام‌های چیلینگ یا کولونگ (چوبی به‌اندازه کف دست و به ضخامت انگشت انسان) و آغاج (چوب‌دستی به‌اندازه تقریباً ۷۵ سانتی‌متر) دارد و معمولاً دو نفره و گاهی گروهی توسط پسران اجرا می‌شود. در شکل دو نفره، به‌قید قرعه نفر اول مشخص می‌شود و سپس محل شروع بازی را با کشیدن یک خط در روی زمین تعیین می‌کنند و آن را مَره می‌نامند. این بازی شامل دو مرحله است که مرحله اول آن را توخماقی و مرحله دوم آن را حلاسی می‌گویند.

در مرحله اول بازیکن آغاج را در کف دست برتر و بین انگشتان خود طوری می‌گیرد که دو تا سه سانتی از آن در بالای دست و بقیه در زیردست او قرار داشته باشد؛ و یا اینکه کولونگ را روی دو قطعه‌سنگ گذاشته و به آن ضربه می‌زنند. آنگاه چیلینگ را در قسمت بالای دست روی آغاج گذاشته، آن را به هوا پرتاب و سعی می‌کند با حرکت قسمت پایین آغاج به آن ضربه بزند و چیلینگ را به دورتر بفرستد. بازیکن رقیب در فاصله مشخصی قرار می‌گیرد و سعی می‌کند تا چیلینگ پرتاب‌شده را در دست بگیرد و یا حداقل دستش را به چیلینگ بزند. اگر بازیکن مقابل موفق شود در نوبت بعدی او بازی را شروع خواهد کرد. در غیر این صورت نفر اول آغاج را به‌صورت افقی روی مَره قرار می‌دهد و بازیکن مقابل موظف است چیلینگ را بردارد و آن را از همان‌جا به‌طرف آغاج بیندازد.

اگر چیلینگ به آغاج بخورد، بازی عوض می‌شود و در غیر این صورت نفر اول دوباره مرحله بالا را تکرار خواهد کرد و اگر سه بار پشت سر هم موفق شود، وارد مرحله حلاسی می‌شود که این مرحله چیلینگ را با یک‌دست می‌گیرند و با دست دیگر به آغاج ضربه می‌زنند.

در مرحله حلاسی نیز نفر مقابل سعی در گرفتن چیلینگ و یا زدن دست خود به آن می‌کند و در صورت موفق شدن بازی عوض می‌شود و در غیر این صورت باید چیلینگ را به مَره بیندازند که برخلاف مرحله قبلی در این مرحله بازیکن اول با داشتن آغاج در دست سعی می‌کند که چیلینگ را زده، مانع از رسیدن آن به مَره شود، اگر چیلینگ نزدیک مَره بیفتد و فاصله آن تا مَره کمتر از اندازه باشد، بازی عوض خواهد شد. بازی به همین شکل ادامه پیدا می‌کند تا این‌که بازیکن مقابل بتواند با گرفتن چیلینگ در هوا و یا انداختن آن به نزدیک مَره بازی را عوض کند.

اگر تعداد بازیکنان بیشتر از دو نفر باشد، ابتدا بازیکنان به دو گروه تقسیم می‌شوند و بعد از قرعه‌کشی، گروه اول بازی را شروع می‌کند. نحوه بازی همانند بازی دونفره است با این تفاوت که اگر بازیکنان گروه مقابل چیلینگ را در هوا بگیرند، همه بازیکنان گروه اول سوخته و بازی عوض خواهد شد؛ و هرگاه در هوا به چیلینگ دست بزند و یا چیلینگ آن‌ها به مَره اصابت کند، نفر اول گروه یک سوخته و بازی را نفر دوم ادامه خواهد داد. همچنین در این بازی طبق توافق دو گروه می‌توان بازیکن سوخته را دوباره وارد بازی کرد و آن زمانی است که در مرحله حلاسی یکی از بازیکنان بتواند سه بار با موفقیت چیلینگ را زده، از مَره دفاع کند. شعر بازی در این بخش به‌صورت زیر است

یوالداشیمین بیر قیچی یوالداشیمین ایکی قیچی
یوالداشیمین اوچ قیچی من اولسم یوالداش دیری

در بازی گروهی زمانی که همه افراد گروه اول سوختند، گروه دوم به مَره می‌آمدند و گروه قبلی باید به میدان می‌رفتند. بازی بیس بال کنونی تا حد زیادی مشابه این بازی است و نحوه بازی و قوانین کلی تا حد زیادی شباهت دارد به این بازی، حتی شاید بتوان گفت بازی کولونگ آغاجی ریشه بازی بیس بال بوده است.

یک قطعه چوب کوچک در حد ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر، یک چوب بلند به طول ۷۵ تا ۸۰ سانتی‌متر، دو قطعه‌سنگ صاف برای قرار دادن چوب کوچک، زمین‌بازی به شکل یک فضای باز است.

ارزش‌های شاخصی که این بازی زیبا دارد علاوه بر فعالیت جسمانی و ورزش و تفریح و شادی، باعث می‌شود که اطرافیان در کنار یکدیگر جمع شده و در شادی کودکان سهیم باشند درواقع این بازی به اسم بچه‌هاست. او و بسیاری از بزرگ‌ترها نیز این بازی را اجرا می‌کنند.

بازی کولونگ آغاجی به شماره ۱۹۷۷ به‌عنوان میراث ناملموس زنجان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

منبع: میراث آریا