جریان معنویت به بلندای تاریخ در مساجد مراغه
کهن‌شهر مراغه، این شهر باشکوه و ارزشمند از جمله شهرهای مهم آذربایجان شرقی است که همچون تبریز، مساجد تاریخی و زیبای متعددی را در دل خود جای داده است.
این کهن‌شهر با داشتن ۱۱ مسجد شاخص تاریخی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی کشور که قدمت برخی از آن‌ها به قرن هفتم، دوره ایلخانی، زندیه و صفویه می‌رسد، از نظر معماری اسلامی و میراث ماندگار معنوی، از جمله شهرهای صاحب سبک و شهرت در بین شهرهای مختلف کشور است.
معماری منحصربه‌فرد و تزئینات داخلی این مساجد تاریخی در سبک‌های متفاوت، در طول قرن‌های گذشته الهام‌بخش ساخت مساجدی به همین سبک در شهرهای بزرگ تاریخی از جمله اصفهان در دوره صفویه بوده است. مساجد تاریخی مراغه مانند مسجد قاضی، ملامعزالدین، شیخ تاج، شیخ بابا، ملا رستم، ضریر، ریحان، سفید (آق)، ملامحمود، طاق و شجاع الدوله، نمونه‌هایی از سبک الهام‌بخش معماری اسلامی را در خود به یادگار دارند.
با نگاهی به تاریخچه بنای این مساجد می‌توان این نکته را دریافت که این اماکن مقدس اسلامی در گذشته کاربردی متفاوت‌تر از امروزه داشته‌اند. بر اساس یافته‌های تاریخ‌نگاران معتبر داخلی و خارجی، مساجد تاریخی مراغه در قرون گذشته علاوه بر برگزاری آیین‌های مذهبی و اسلامی، محلی برای آموزش، تحصیل و نیز رسیدگی به امور روزمره مردمان آن زمان بوده است.
معماری به‌کاررفته در این بناهای تاریخی با عنوان «سماع از فرش تا عرش»، مملو از تزئینات داخلی و معماری درون‌گرا مانند فرش‌های دستباف محلی تا نقوش اسلامی در ستون‌ها و سقف‌هاست. برخلاف بنای کلیساها و سایر اماکن مقدس ادیان مختلف، مساجد تاریخی کهن شهر مراغه با بهره‌گیری از سبک خاص معماری و نقوش اسلامی، بیشترین احساس نزدیکی و روح معنوی به خداوند را در بیننده ایجاد می‌کند. معماری بکار رفته در بنای این مساجد الگویی بزرگ برای ساخت سایر مساجد تاریخی کشور بوده است، سبک متفاوت به کار رفته در مساجد تاریخی مراغه، از ظرفیت بسیار بالای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی برای ثبت در میراث جهانی برخوردار است، در ادامه این گزارش به معرفی ۵ مسجد شاخص مراغه خواهیم پرداخت.
مسجد شیخ‌بابا
بنای اولیه مسجد تاریخی ”شیخ بابا” در مراغه مربوط به قرون هشتم و نهم هجری است که بر پایه‌های آن، مسجد کنونی بازسازی شده است. آنچه امروزه از مسجد جامع شیخ بابا باقی‌مانده آجرکاری سردر دوره تیموری، یک ستون سنگی و دو ستون چوبی مقرنس‌کاری شده است، این ستون سنگی استوانه‌ای شکل و مرکب از ۲۰ قطعه‌سنگ مدور است که روی هم گذاشته شده و در مجموع ارتفاع آن به ۵ متر و محیط آن به ۱۸۶ سانتیمتر می‌رسد، ۶۰ سانتیمتر از پایین ستون صاف و بدون نوشته است. بخش بالایی این ستون کتیبه‌ای به خط ثلث در اندازه ۱۶۰ سانتیمتر وجود دارد، تاریخی که در ستون نوشته شده ۸۶۴ هجری قمری است و متن کتیبه شامل اسما متبرکه حضرت رسول اکرم (ص) و حضرت علی (ع) و نیز نام مشایخ و مرادهای شیخ بابا، نام بانی بنا و حجار آن‌که ستون سنگی برای حفاظت بیشتر به موزه مراغه منتقل‌شده، این ستون سنگی مدور به شماره ثبتی ۷۹۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مسجد ملامعزالدین
مسجد ملامعزالدین یادگار تاریخی از دوره صفویه این مسجد تاریخی در دل بافت تاریخی مراغه قرار گرفته و بنای مسجد مربوط به دوره صفویه است، به موجب کتیبه مرمری موجود در دیوار جنوبی، مسجد در دوره شاه‌طهماسب اول در تاریخ ۹۷۶ هجری قمری بازسازی شد و دوره قاجاریه نیز مجدداً مورد مرمت قرار گرفت. مسجد بزرگ این بنا ۳۶ ستون چوبی در چهار ردیف دارد که از دیوار شمالی وارد محوطه مقبره شیخ معزالدین می‌شود، سنگ‌قبرهای موجود در محوطه حیاط و مقبره داخل مسجد دارای کتیبه‌های تاریخی نفیسی هستند. از جمله سنگ مرمرین شیخ معزالدین که در حیاط شمالی بنا جای دارد. در جلوی مسجد سنگ‌قبرهای دیگر مرمری قرار دارد که تاریخ‌های ۸۷۱ و ۷۷۲ هجری قمری را نشان می‌دهند، این سنگ‌نبشته‌ها مشخص می‌سازد که از قرن هشتم تا روی کار آمدن شاه اسماعیل صفوی، خاندان معزالدین در مراغه صدارت و نفوذ داشته‌اند. این مسجد تاریخی با شماره ثبتی ۶۴۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مسجد ملارستم
مسجد ملارستم جلوه‌ای از زیبایی هنر معماری دوره صفویه این مسجد در میدان ملارستم واقع شده است. سردر بلند ورودی مسجد دارای قوس جناقی و مقرنس‌کاری‌های گچی است. در حاشیه سردر مسجد از گچ‌بری‌های شبکه‌ای و تزیینات مهندسی استفاده شده و کتیبه‌ای از سنگ مرمر در کنار این سردر ورودی به چشم می‌خورد. شبستان مسجد ملارستم دارای ۳۵ ستون چوبی در ۵ ردیف است که سقف چوبی مسجد را نگه‌داشته‌اند، ستون‌ها و سرستون‌های چوبی مسجد از تزیینات زیبایی برخوردار است. این مسجد کتیبه تاریخی ندارد، در کتاب ”دافع الغرور” بنای مسجد به «حاجی علیخان مقدم مراغه (حاجب‌الدوله)» نسبت داده شده، ولی می‌توان بنای آن را متعلق به دوره صفویه دانست که در دوره قاجاریه نیز مرمت و بازسازی شده است.
مسجد ضریر
مسجد ضریر یکی دیگر از مساجد بسیار زیبای شهر مراغه است که دوره زندیه تعلق دارد. این بنا دارای نمای آجری تزئیناتی خفته راسته‌ای (حصیری) است که شامل پایه‌ها، طاق‌ها و لچک‌های زیبای آجری است که اطراف آن با ازاره سنگی سنجان (محلی) پوشیده شده است.
شبستان مسجد نیز دارای سازه‌ای چوبی است که شامل ستون‌های چوبی با پایه‌های سنگی و سرستون‌های قطاربندی شده است که صندوقچه‌های چوبی زیبایی شاه‌تیرهای اصلی مسجد را در خود احاطه کرده است.
تزئینات نقاشی شده بر روی این سرستون‌ها و صندوقچه‌ها و… الهام گرفته شده از گل‌بوته‌های منطقه و در بخش‌هایی آیات قرآنی و اشعاری مذهبی است که در این میان می‌توان به شعر معروف «باز این چه شورش است…» اشاره کرد. این مسجد زیبا در تاریخ ۱۳۸۲/۳/۱۰ و با شماره ثبت ۸۹۰۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد طاق
این مسجد زیبا یکی از مساجد طاق و گنبد دار مراغه محسوب می‌شود که معرف ساختار معماری متفاوتی در این شهر است. این بنا متشکل از دو شبستان به هم پیوسته اما متفاوت از هم است که طی تغییرات و دخل و تصرفات احتمالی صورت گرفته به این شکل درآمده است. شبستان اصلی واقع در ضلع شمالی به‌صورت طاق و تویزه بر روی چهار ستون آجری قطور در مرکز و چهار ستون نسبتا کم‌حجم در طرفین شرقی و غربی احداث گردیده است. پوشش مسجد متشکل از ۹ گنبد است که تعدادی از آن‌ها به‌صورت چهاربخشی کار شده و در طرفین از نوعی طاق خونچه‌پوش جهت مسقف نمودن فضا استفاده شده است. این مسجد زیبا در سال ۱۳۸۲/۰۳/۱۰ با شماره ثبت ۸۷۴۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
* گزارش از نویده رئوف‌فرد
منبع: میراث آریا
مرتبط:
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.