حمام نوبر؛ نمونه‌ای از معماری هنرمندانه دوره قاجار
حمام نوبر نمونه‌ای از معماری هنرمندانه دوره قاجاریه است که خوشبختانه از گزند حوادث طبیعی و تاریخی در امان مانده و اکنون به یکی از دیدنی‌های محبوب گردشگران و حتی دانشجویان رشته معماری تبدیل شده است. این حمام تاریخی یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر تبریز به حساب می‌آید که از دوران قاجاریه به یادگار مانده است. پیش از این با نام حمام وزیر شناخته می‌شد، پس از مرمت به‌عنوان اولین سفرخانه سنتی تبریز آغاز به کار کرد.
معماری عام‌المنفعه
در دوره ایلخانی همانند سایر فعالیت‌های معماری عام‌المنفعه حمام‌های بسیاری در تبریز و سایر شهرهای اطراف آن ساخته شد، اما ساختمان بسیاری از این حمام‌ها به‌دلیل رطوبت و گرمای زیاد، زلزله و حوادث تاریخی این شهر در دوره‌های مختلف ویران شدند. پیش‌تر و در دوره ایلخانی حمام‌ها بیشتر در کنار کاروانسراها و در اطراف دروازه شهر قرار داشتند. پس از وقوع زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۴ هجری قمری و تخریب اغلب بناهای اصلی، باروی جدیدی در اطراف تبریز ساخته شده که بنا به اسناد تاریخی بین ۸ تا ۱۲ دروازه داشته و به احتمال بسیار زیاد حمام‌ها نیز به روش قبلی در نزدیکی دروازه‌های تبریز ساخته شدند.
حمامی با قدمت ۱۴۰ ساله
از این‌رو، قدمت حمام‌های قدیمی در تبریز به دوران قاجار و پس از آن می‌رسد که حمام نوبر نیز یکی از این نمونه‌های تاریخی بر جای مانده است. طبق اطلاعات به دست آمده از نقشه‌ها و اسناد قدیمی این حمام قدمتی ۱۴۰ ساله دارد. در نقشه شهر تبریز که پیش از سال ۱۲۴۳ هجری قمری تهیه شده، محل این حمام در نزدیکی دروازه نوبر مشخص شده و در نقشه دارالسلطنه تبریز، از معتبرترین نقشه‌های این شهر و متعلق به ۱۲۹۷ هجری قمری، این بنا با نام حمام وزیر ثبت شده است. بعدها به تدریج با توسعه تبریز و تخریب دروازه قدیمی، بنای حمام نوبر در مرکز شهر قرار گرفته و سازنده این حمام معماری به نام بالاکاظم از اهالی قره‌آغاج است.
بی‌نظیرترین نمونه‌های معماری ایرانی
حمام نوبر که به‌عنوان یکی از بی‌نظیرترین نمونه‌های معماری ایرانی با ۶۹۶ مترمربع زیربنا در ناحیه مرکزی شهر تبریز و در تقاطع خیابان‌های امام خمینی و تربیت، روبروی کاخ شهرداری تبریز، واقع شده و این بنا در آذر ماه ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است. این حمام دارای دو بخش اصلی سربینه و گرم‌خانه بوده که سربینه یا رختکن حمام فضایی بزرگ با قاعده هشت ضلعی می‌باشد که بخش میانی آن طاق‌بندی شده و گنبد روی هشت ستون سنگی استوار گردیده است. علاوه بر این، حوضی هشت گوشه نیز در وسط این بخش قرار دارد که گرداگرد آن با سکوهایی احاطه شده است.
سرستون‌های سنگی مقرنس‌کاری شده
بخش گرم‌خانه نیز دارای طاق و گنبد بزرگی است که به‌همراه ستون‌ها و سرستون‌های سنگی مقرنس‌کاری شده سربینه و اجرای کاربندی و ترکیب آجر و کاشی و پوشش معقلی مناسب حمام و همچنین کتیبه‌های مصور زیبای ورودی جلوه خاصی به این بنای تاریخی بخشیده‌اند. سالن اصلی حمام دارای چهار پایه سنگی در مرکز سالن است و ستونی بزرگ بخش مرکزی را می‌پوشاند. میان‌در این حمام، با قاعده‌ای مستطیل شکل، با تغییر زاویه حرکت از سربینه به گرم خانه وصل می‌شود. گرم‌خانه نیز در میانه فضایی با قاعده مربع با چهارستون هشت وجهی دارد. بر گرداگرد این بخش دیگر فضاهای گرم‌خانه قرار دارد که به سبب بازسازی‌های دوره اخیر، صورت اصیل آ‌نها به درستی مشخص نیست. به احتمال زیاد ضلع شمالی گرم‌خانه محل خزینه‌ها بوده است.
دو ورودی از خیابان‌های مجاور
امروزه تون حمام در پشت این قسمت باقی است. بنای حمام دارای دو ورودی از خیابان‌های مجاور است. ورودی اصلی به دالانی طویل گشوده می‌شود. این دالان به یک مغازه و در انتها به سربینه حمام منتهی و ورودی دوم مسیری پلکانی دارد و مانند ورودی اصلی، تنها به حمام اختصاص ندارد و به مغازه و قهوه‌خانه‌ای راه پیدا می‌کند. دو راه ورودی حمام در دو سوی سربینه واقع است. این ورودی‌ها و درگاه ورودی به میان‌در، چنان در سه گوشه سربینه قرار گرفته‌اند که مسیرهای ورود و خروج صورتی منظم و مشخص داشته باشند. از جمله مصالح به کار رفته در بنای حمام می‌توان به آجر، ملات و گچ در جرزها و سقف‌ها و سنگ تراش خورده در ستون‌ها، کف‌ها و آزاره‌ها اشاره کرد.
اولین و بزرگ‌ترین سفره‌خانه سنتی
این بنای زیبا و قدیمی گرچه پیش‌تر با کاربری حمام مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما در سال‌های گذشته به‌دلیل موقعیت مکانی و رطوبت موجود دچار آسیب‌های فراوانی شده و چندین بار از سوی میراث فرهنگی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. این اثر تاریخی برجسته در قالب طرح پردیسان ضمن حفظ قالب و بدون هیچ دخل و تصرفی تغییر کاربری داده و به سفره‌خانه سنتی تبدیل شده است. در واقع، حمام نوبر، اولین و بزرگ‌ترین سفره‌خانه سنتی شهر تبریز محسوب می‌شود که در رده آثار ملی ایران نیز ثبت شده است. علاه بر این، به منظور استفاده بهینه از تمام فضای این بنا، فضای پشت‌بام نیز به چایخانه و اجرای مراسم پرده‌خوانی و نقالی اختصاص یافته است.
منبع:توریسم پرس
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.