رودوزی های سنتی استان هرمزگان

در بخش جنوبی کشور، استان هرمزگان، همواره یکی از قطب‌های تولیدات رودوزی بوده است. این ناحیه بندری، به‌دلیل ارتباطات تجاری با سایر کشورها ازجمله هند، همواره تحت تأثیر هنر آن‌ها قرار گرفته است.

رودوزی شیوه‌ای تزئینی برای سطح پارچه است که با استفاده از سوزن بر روی پارچه انجام می‌شود. (معین، ۱۳۸۹، ج۲.۱۶۲۰) رودوزی، دوخت و دوزی که در ظاهر و روی کفش، لباس، تشک، تشک صندلی اتومبیل و امثال آن‌ها بکنند، در مقابل تودوزی یا زیر دوزی است (دهخدا، ۱۳۹۰، ج۸.۱۱۲۱۱) در این شیوه هنرمندان از انواع پارچه‌ها برای رودوزی استفاده می‌کنند و معمولاً زنان نقش اصلی را در این تولیدات بر عهده‌دارند و پوشاک، اثاث منزل، دیوارکوب‌ها و دستمال‌ها رودوزی می‌شوند. این هنر قدمت بسیار طولانی در ایران دارد. با توجه به کاشی‌ها و آثار مکشوفه از شوش و تخت جمشید، پژوهشگران دریافته‌اند که لباس‌های درباریان و پادشاه به‌صورت برجسته بوده و بنا بر نظر بسیاری از آنان این برجستگی‌ها نمایانگر تزئین پارچه‌ها با رودوزی است. همچنین مجسمه‌های کهنی که از نقاط مختلف ایران یافت شده، انسان‌ها را بالباس‌های فاخر و تزیین‌شده نشان می‌دهند که این امر می‌تواند کاربرد رودوزی را در ایران باستان نشان دهد. (بهشتی پور، ۱۳۴۲.۳۴) قدیمی‌ترین نمونه به‌جای مانده از رودوزی‌های ایرانی متعلق به دوره سلجوقیان است.

در قرون اولیه اسلامی نیز روابط بازرگانی و تجاری خوبی بین دو کشور برقرار بود به‌نحوی‌که قشم، مهم‌ترین بندرگاه خلیج‌فارس، مرکز مهم داد و ستد کالاهایی بود که از چین و هند وارد می‌شدند.

مبادلات تجاری و بازرگانی، وقایع و جنگ‌ها و مهاجرت تجار و هنرمندان بین دو کشور از عوامل مؤثری بوده است که هنرمندان از آرایه‌های تزئینی مشترک یا بسیار نزدیک به هم در تولیدات خود استفاده کنند. لذا در رودوزی‌های ایرانی، بالأخص در مناطق بندری جنوب ایران نظیر استان هرمزگان، که امکان مبادلات تجاری با سایر کشورها ازجمله هند امکان‌پذیر بوده، به‌وفور می‌توان نگاره‌های تزیینی مشترکی را در رودوزی‌ها ملاحظه کرد.

انواع رودوزی‌ها در استان هرمزگان

رودوزی‌های استان هرمزگان را در البسه سنتی زنان بندری می‌توان مشاهده کرد. این البسه شامل لباس‌های سنتی بهنام‌های شاخی، کندوره، لوچی و جاسکی، شلوارهای بندری که شامل انواع بادله، نیم بادله، خوس دوزی، گل اطلسی و شلوار گُمی و روسری‌های سنتی شامل دَستار، جلبیل هورنی، کلاه‌های سنتی یا سربند به نام لچک است. البته این رودوزی‌ها را می‌توان بر روی بعضی از انواع برقع، پشتی‌ها و کوسن‌های سنتی هم مشاهده کرد که هرکدام مورداستفاده خاصی دارند.

مهم‌ترین رودوزی‌های هرمزگان را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:

گلابتون‌دوزی

گلابتون‌دوزی نوعی رودوزی است که جنبه تزیینی دارد و در آن نخ گلابتون به کار می‌رود. (معین، ۱۳۷۵، ج۷.۳۷۶) گلابتون، طلایی است که از حدیده کشیده و به هیات ریسمان‌های باریک ساخته باشند (دهخدا، ۱۳۷۳، ج ۹.۱۱۳۱۷)

در حال حاضر گلابتون‌دوزی با الیاف طلا در ایران رایج نیست و گلابتون دوزان از نخ‌های طلایی که دارای روکش فلزی زرد یا سفید هستند و به‌طور عمده در کشور هندوستان تولید می‌شود، استفاده می‌کنند. آنان با کمک قلاب، نقوش متنوعی را که اکثراً ملهم از بینش شخصی و ذهنی است، بر روی پارچه می‌دوزند. تولیدکنندگان اصلی مصنوعات گلابتون دوزی شده در استان هرمزگان بیشتر زنان و دختران هستند.

در کلیه مناطق استان هرمزگان استفاده از شلوارهای زنانه زری‌دوزی شده مرسوم است. نقوشی که در گلابتون دوزی مورداستفاده قرار می‌گیرند عبارت‌اند از: پیچک ترنج، گل ساعتی، نقش محرابی، گل‌های اسلیمی، گل ختایی، نقش بازوبندی، بُته رومی، محرماتی یا ستونی، بته‌جقه‌ای، سرو چه و انواع گل‌ها.

خوس‌دوزی

خوس‌دوزی یکی دیگر از انواع رودوزی است که در زمان صفویه در بندرعباس و بلوچستان از رونق بیشتری برخوردار بوده است. این نوع رودوزی به کمک نوارهای نقره‌ای یا طلایی باریک و بر روی پارچه توری ریزبافت تجلی می‌یابد. در این شیوه هنرمندان، روی پارچه ستاره‌هایی فلزی می‌نشانند که برای تزیین مقنعه، جلبیل یا دستار (چادر زنانه) به کار می‌رود. معمولاً پارچه مصرفی را رنگ سیاه و ندرتاً رنگ‌های سفید، سبز یا زرشکی انتخاب می‌کنند. نقوشی که بیشتر در خوس دوزی موردتوجه است، نقوش ستارگان شش پر، هشت پر یا دوازده پر است. نوع نخی که در خوس دوزی مورداستفاده قرار می‌گیرد، نخ نَقَده طلایی یا نقره‌ای است. پشت و روی پارچه خوس دوزی شده معمولاً یکنواخت بوده و از درخشش خاصی برخوردار است.

شک‌بافی

این هنر به‌وسیله نوعی هاون چوبی که «جوغن» نامیده می‌شود، چند قرقره مخصوص که به «قالب» معروف است و یک بالشتک استوانه‌ای شکل انجام می‌شود. شک به نسبت تقاضای مصرف‌کننده، از ۶ میلی‌متر تا ۵ سانتی‌متر پهنا دارد.

باریک‌ترین نوع آن «زری یک فصله» و پهن‌ترین شک «مرافعی» نام دارد که از آن برای تزیین لبه آستین، دم پای شلوار، دور یقه، پیش‌سینه، لبه دامن لباس‌های زنان و نیز اطراف مقنعه و سجاده استفاده می‌شود.

بادله‌دوزی

این هنر در پاره‌ای از نقاط استان هرمزگان «تلی بافی» نیز نامیده می‌شود، عبارت است از به هم پیوستن چند نوع زری و شک به‌گونه‌ای که شک، در وسط و زری‌های کوچ در اطراف آن قرار می‌گیرد. از بادله به شکل نوارهایی با پهنای ۱۵ سانتی‌متر تولید می‌شود، برای تزئین لبه دم پای شلوارهای زنانه استفاده می‌شود. شلوارهای بادله دوزی معمولاً مخصوص استفاده نوعروسان جنوبی است و گاهی در مراسم عروسی، سایر زنان نیز از آن استفاده می‌کنند که دارای دکمه‌هایی با نخ ابریشمی است و با شیارهایی که در بغل‌پا دارد، باز و بسته می‌شود.

منابع:

– دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، جلد ۸، تهران: نشر دانشگاه تهران، ۱۳۹۰.

– معین، محمد، لغت‌نامه، فرهنگ فارسی، جلد ۷، تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۹.

– صفا ایسینی، شایا، پوشاک زنان هرمزگان، تهران: نشر روشنگران و مطالعات زنان، ۱۳۸۹.