آشنایی با حمام خان یزد

حمام خان معروف به گرمخانه نور حمامی است بنا شده توسط محمد تقی خان بافقی حاکم یزد به سال ۱۲۱۲( ه.ق) درمیدان خان و در کنار مجموعه خان یزد واقع می‌باشد .

حمام خان یزد معروف به گرمخانه یا گرمابه‌ی نور در سال ۱۲۱۲ ه.ق به دستور محمدتقی خان بافقی، حاکم یزد، در زمینی به مساحت ۱,۱۷۰ متر مربع و زیربنای ۹۰۰ متر مربع بنا شد. محمدتقی خان سرسلسله‌ی خاندانی مشهور به خوانین یزد بود که در سال ۱۱۶۱ ه.ق به حکمرانی رسید. این بنا که یکی از زیباترین آثار معماری در شهر تاریخی یزد است به تدریج ساخته و در سال ۱۲۲۴ هجری قمری نیز بازسازی شده است. حمام خان مربوط‌به دوران ناصرالدین شاه قاجار است و به علت اینکه بیشتر بزرگان شهر از آن استفاده می‌کردند، به حمام خان مشهور شده است.

 

البته نوع معماری بنای این حمام که ترکیبی از سادگی و زیبایی است، به‌نوعی ساخته شده که عموم مردم از جمله اقشار کم درآمد بتوانند از آن استفاده کنند. حمام خان هم مثل سایر حمام‌های قدیمی، در گذشته تنها محل استحمام نبوده، بلکه مردم برای اهدافی مثل گذراندن اوقات فراغت، گفت‌وگو و تبادل نظر، رفع خستگی و حتی عبادت، گرد آمدن دوستان و حل‌و‌فصل مسائل زندگی به آن مراجعه می‌کردند.

اين فضا با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و روشنايي آن از طريق نورگير زيباي تعبيه شده در گنبد تامين مي شود. سطوح داخلي سربينه در اصل با نقاشي هايي مزين بوده که امروزه تنها بخشي از آن تزيينات برجاي مانده است. حمام خان يزد در دوره اخير تعمير و بازسازي شده و با تغيير کاربري به چاپخانه سنتي تبديل يافته و جديداً نيز به ثبت تاريخي رسيده است.

معماری

بنای این حمام هم مثل اکثر حمام‌های تاریخی مشتمل بر ورودی، دالان، سربینه، میان‌در، گرمخانه، قرینه، تون، گاورو، فضای پشتیبانی سرویس و طویله است. دالان فضایی است که سلسله مراتب ورود و خروج و سربینه را ایجاد می‌کند. سربینه فضایی است که از لحاظ مساحت و تزئینات نسبت به سایر بخش‌های حمام بارزتر بوده و دارای سکوهایی برای نشستن، رختکن و جاکفشی است.

 

کاربرد اصلی این مکان ایجاد فضایی برای پوشیدن لباس و آماده شدن برای ورود به گرم‌خانه (محل شستشو و تطهیر بدن) است. سربینه‌ی حمام خان دارای نورگیر زیبایی است که در گنبدش تعبیه شده و وظیفه‌ی تأمین نور حمام در روز را دارد. دیوارهای داخلی سربینه در گذشته با نقاشی‌های زیبایی منقوش شده بودند که حالا متاسفانه بخش اندکی از آن‌ها باقی مانده است. به فضای بین سربینه و گرم‌خانه «میان‌در» می‌گویند.

 

خود گرمخانه نیز فضایی مثل سربینه دارد و دارای چهار ستون در وسط، ستون‌هایی درکنار و دو سقف گنبدی شکل است. بعد از گرم‌خانه استخر قرار دارد که با فضایی سرپوشیده و نسبتا بزرگ، مکان اصلی برای استحمام است. شاه‌نشین، گرمخانه و استخر را به هم وصل می‌کند. روی دیوارهای شاه‌نشین، نقاشی‌هایی از داستان‌های شاهنامه دیده می‌شوند که مربوط‌به دوران قاجارند و در بازسازی این بنا به آن اضافه شده‌اند.

 

خزینه نیز فضای سرپوشیده‌ی پر از آب گرمی است که گرمخانه و تون (زیرزمینی دخمه مانند و درکنار قرینه‌ی آب گرم که برای سوزاندن هیزم برای ایجاد گرما استفاده می‌شد) را به هم وصل می‎‌کند. و در پایان گاورو، فضای باریک، دراز و شیب‌داری است که برای حرکت گاو و کشیدن آب از چاه استفاده می‌شده است.

 

جنس دیوارهای حمام از سنگ یا آجر با اندود شفته‌ی آهک است. به‌طور کلی برای ساخت حمام، از سنگ در شالوده، کف‌سازی، قرنیزها، حوض‌ها و قرینه‌ها، آجر در ساختمان، ستون‌ها، دیوارسازی، جرزها و تیغه‌های سقف و خشت در ساختن دیوارها، سقف فضای پشتیبانی، گاورو و طویله استفاده شده است.

 

گرمابه‌ی نور طوری ساخته شده است تا در سطحی پایین‌تر از سطح زمین قرار بگیرد و این موضوع علاوه‌بر آسان کردن دسترسی به آب سالم، باعث خنک شدن هوای حمام هم می‌شود به‌گونه‌ای که در تابستان‌های بسیار داغ این سال‌های یزد، دمایش به ۲۰ درجه هم می‌رسد.