بررسی جایگاه درخت _موهبت سبز در طول تاریخ ایران

درخت از دیر‌باز در ایران مقدس بود‌ه و در ادوار مختلف تاریخی ایران‌زمین نقش درخت زندگی یکی از مظاهر مذهبی بود‌ه که از دوران پیش از تاریخ تا دوران پس از ساسانیان همواره زینت‌بخش نقش بر‌جسته‌ها و حجاری‌ها بود‌ه است. به دلیل آب‌و‌هوا‌ی گرم‌و‌خشک ایران وجود آب و گیاه در کنار هم همواره از تقدس خاصی در میان مردمان گذشته بر‌خور‌دار بوده و ارزشی گران‌بها داشته است.

در ایران‌‌باستان یکی از ۶ مرحله آفرینش خلق گیاه بوده که به جشن گاهنبار موسوم است و‌ در مرحله چهارم آفرینش بوده که خدا‌وند‌‌گار گیاه و رستنی‌‌ها را آفریده است بنا‌‌بر‌‌این این روز را جشن گرفته و خداوند را ستایش می‌‌کرد‌ند.

آیین‌‌ها‌‌ی نیایش بر‌ا‌ی آب و درخت مقدس و ایزد‌‌ان وابسته به آن‌‌ها از گذشته‌‌ها‌ی دور در ایران رایج بوده است. از جمله رسوم مربوط به بزرگداشت آب و گیاه که با زندگی و سلامتی انسان پیوند نزدیکی داشته تقدس و احترام به طبیعت و مظاهر آن است که در دین زرتشت نیز دیده می‌‌شود و ‌مربوط به باور‌‌ها‌‌ی پیشین و زمان ستایش مهر و آناهیتا بوده است.

بر اساس روایات موجود، زرتشت برای اولین‌بار درخت سرو را از بهشت به زمین آورده و آن را پرورش داده و به نیایش آن پرداخته است. میوه و شاخه‌ها‌ی درخت انار نیز به دلیل سر‌سبز‌ی و دانه‌هایش گیاهی مقدس و پر‌برکت در آیین زرتشت بوده و  از شاخه‌های آن در آیین برسم استفاده  می‌شده است. همچنین با توجه به قدمت بسیار زیاد گیاه مورد در سر‌زمین ایران آیین‌ها و انجام مناسک کهن دینی با شاخه‌ها‌ی این درخت در منابع تاریخی ثبت شده است.

این موهبت سبز پروردگار در طول تاریخ ایران‌زمین از جایگاه بالایی بر‌خور‌دار بوده است. همواره گیاهان به ویژه درختان در ابعاد گوناگون اعتقاد‌ی، اجتماعی و فرهنگی در سرزمینی با تمدن و پیشینه‌ا‌ی کهن، جایگاه بر‌جسته‌ای داشته‌اند و علاوه‌بر کار‌کرد ماد‌ی از کار‌کرد معنو‌ی و مذهبی نزد مردمان بر‌خور‌دار بوده‌اند و گاهی به جایگاه خدا گیاه در باور‌ها‌ی عامه و مردمی دست پیدا کرده‌اند.

احترام ایرانیان به درختان کهنسال در طول تاریخ نشان از جایگاه و اهمیت آن دارد. ایرانیان در جشن‌ها و آیین‌ها‌ی خود به خاک و زراعت احترام گذاشته و به درختکار‌ی می‌پرداختند و به نوعی با اعتقاد‌ات مذهبی آن‌ها پیوند‌ی نزدیک و عمیق داشته است. درختکار‌ی یکی از رسوم متداول در مراسم‌ها و مناسبت‌ها‌ی ایران باستان بوده است.

می‌توان گفت گیاهان در تمام مناسک دینی، آیین‌ها و مناسبت‌ها‌ی مقدس و مذهبی چه شاد و چه غمگین حضور داشته‌اند. رسم بر این بوده که در هنگام تولد فرزند درختی که بیشتر سرو بوده به نام فرزند تازه متولد شده می‌‌کاشتند. به دلیل اینکه درختی همیشه سبز است و نزد ایرانیان از قداست خاصی برخوردار بوده است. درخت همواره در اعتقاد‌ات و فرهنگ‌‌ها‌‌ی مختلف‌ ارزش و تقدس خاصی داشته  و ایرانیان به آن احترام بسیار‌ می‌‌گذاشتند.

درختانی چون چنار، سرو، انار ، انگور، انجیر و … عمر طولانی داشته و به هنگام کهنسالی مورد ستایش و پرستش قرار می‌گرفته‌اند. ارزش درخت در ایران به اندازه‌ا‌ی بود که اگر کسی آسیبی به آن می‌رساند جریمه می‌شد. شاخه‌ها‌ی درخت مظهر برکت بوده و طبق آیینی خاص در هنگام عبادت در دست گرفته می‌شده است.

گیاهان در مکاتب هنر‌ی هر دوره نیز اثر‌گذار بوده و نفوذ فراوانی پیدا کرده‌اند. درختان و ‌مفاهیمی از آن‌‌ها تأثیر نمادین در آثار هنر‌ی برهه‌های مختلف تاریخی داشته‌اند. درخت سرو نزد ایرانیان به درخت زندگی مشهور بوده است. در نقش بر‌‌جسته‌‌ها‌ و گچ‌بر‌ی‌ها‌ی به‌جا‌مانده درختان و گیاهان بسیار‌‌ی به چشم می‌‌خور‌ند.

بر‌رسی نقش گیاهان مقدس که در هر دوره مود توجه هنر‌مند‌ان بوده یکی از راه‌ها‌ی پی بردن به تاریخ هنر و معمار‌ی گذشتگان است. با توجه به نقوش حجار‌‌ی، مهر‌ها و سفال‌ها‌ی به جامانده می‌توان به اهمیت و جایگاه آن‌‌ها پی برد.

۱۵ تا ۲۲ اسفند ماه هفته منابع طبیعی نامگذار‌ی شده و روز اول آن روز درختکار‌ی است. ایرانیان از دیر‌باز و از روز‌گار‌ان کهن جایگاه ویژه‌ای برای درختان قائل بوده و همواره در حفظ و نگهدار‌ی آن می‌کوشید‌ند. گیاه سرو از جمله مقدس‌تر‌ین گیاهان نزد ایرانیان به شمار می‌رفته است. پاسدار‌ی از منابع طبیعی همچون درخت همانند بسیار‌ی از آیین‌ها و باور‌ها از جمله آداب‌و‌رسوم با ارزشی است که از نیاکان و گذشتگان به‌جا‌مانده و به ما به ارث رسیده است.

۱۵ اسفند به نوعی بازگشت ایرانیان به سنت‌‌ها‌ی نیکو‌‌ی گذشته و پیشینیان است. درختکار‌ی باز‌‌مانده سنن تاریخی به عنوان یکی از مظاهر آفرینش بوده و لزوم حفظ و ترویج این فرهنگ باستانی امروزه بیش از پیش احساس می‌شود. روز درختکار‌ی فرصت مناسبی است برا‌ی تجدید پیمانی سبز با سر‌زمین مادر‌ی با هدف آبادانی، سر‌سبز‌ی حفظ و حراست از جاذبه‌ها‌ی طبیعی و زیبایی‌ها‌ی وصف‌نا‌پذیر آن.

احداث باغات بزرگ و وسیع در طول حاکمیت پادشان مختلف که نمونه‌ای از آن در سر‌ا‌سر ایران باقی‌مانده گویا‌ی این مهم است. درختان کهنسال و باغات بسیار‌ی در البرز به عنوان باغشهر وجود داشته و علاوه‌بر استفاده از مزایایی همچون سایه، بار و بر آن به عنوان ریه‌‌ها‌‌ی تنفسی شهر بوده و همچنین به عنوان جاذبه‌‌ها‌‌ی طبیعی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌‌اند.

احترام به عناصر طبیعت و تقدیس و تکریم آنان بین اقوام و ملل گو‌‌نا‌‌گون در سرا‌سر دنیا دیده می‌‌شود و پیشینه‌‌ای کهن دارد. اسطوره‌‌ها و‌ خدایان که مردم به ستایش و نیایش آن‌ها می‌‌پرداختند هر کدام نماد و نشانه‌‌ها‌یی داشتند که با عناصر طبیعی در ارتباط بوده‌‌اند.

امروزه برخی از رسوم و‌ آیین‌‌ها‌‌ی طلب باران و‌ گرامیداشت قداست آب و گیاه در ایران در اشکال گو‌‌نا‌‌گون ادامه داشته و نیایش و عبادت در پا‌ی درختان کهنسال و چشمه‌‌ها‌ی مقدس موجب حاصلخیز‌ی و سر‌‌سبز‌‌ی مراتع می‌‌شود و فصول بر‌داشت محصول از جمله یاد‌‌گار‌‌ها‌‌ی دور‌ان باستان است که علی‌‌رغم اینکه شکل ظاهر‌ی آن‌‌ها حفظ شده اما محتوا‌‌ی آن همسو با باور‌‌ها‌‌ی جدید تغییر پیدا کرده است.

در دنیا‌‌ی مدرن امروز‌‌ی نیز همچنان آب و ‌گیاه از اعتبار ویژه‌‌ای بر‌‌خور‌‌دارند و در زندگی ماد‌‌ی و‌ معنو‌ی بشر تأثیرگذار‌ند. در جوامع سنتی و مدرن هم از جنبه تقدس و هم از جنبه زیست‌‌محیطی از اهمیت بر‌‌خور‌‌دار بوده و در طراحی فضا‌ها‌‌ی سبز شهر‌ی عنصر‌‌ی حیاتی و مفید محسوب می‌‌شوند.

* گزارش از ثنا فلاح سخنگو

مرتبط:

قله‌های فرهنگی ایران پوشیده از درختان ریشه‌دار هزاران ساله

ثبت درخت افسانه‌ای اَوِرس در فهرست آثار ملی

درخت شیطان _درختی نفرین شده در آمریکا