حمام بدون سربینه

به گزارش خبرنگار ایمنا، حمام خسروآقا بنایی صفوی بود که قدمتش بر اساس کتیبه ای که در پژوهش ها صورت گرفته و در سنگاب آن در انبار مغازه های اطرافش یافت شده است به سال ۱۲۱۰ باز می‌گردد، این بنا تا اواسط دوره پهلوی دایر بود و بعد اندک اندک متروک شد.

بعد از شکل گیری خیابان سپه از سال ۱۳۰۰ به بعد، خیابان صور اسرافیل یا همان خیابان استانداری فعلی در سال های بین ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ ایجاد شد. در همین دوران بود که حمام خسروآغا به چند مغازه کوچک و بزرگ تبدیل و فضاهای اصلی آن تخریب، تقسیم و یا فراموش شد. در این زمان بود که روزنامه باختر در سال ۱۳۲۰ خبری را با تیتر “یک خیانت قابل تعقیب” منتشر کرد و نوشت “به طوری که اطلاع داریم نسبت به قسمت مهمی از موقوفه های اصفهان خیانت هایی در گذشته شده است و از آن جمله است که در حمام و مغازه ها و اراضی متصل به این حمام موسوم به حمام خسروآقا در خیابان سپه مقابل خیابان تیموری و باغ چهلستون، از وقفیت به ملکیت داده شده و این رقبات را که شاید امروز بالغ بر سیصد هزار تومان قیمت دارد، یکی از صاحبان و سردفتران محاضر رسمی، مالک و متصرف شده است. می خواهید بدانید روحیه و طرز فکر ما چقدر با سابق تفاوت کرده و عوض شده است، از همین جا به این نکته پی ببرید که دیگران یعنی گذشتگان ما زحمت می کشیدند و با خون جگر چند پارچه ملک و مستقلات تهیه می کردند و در آخر آن را برای مصارف خیریه وقت می نمودند و نام خود را با آن اثر خیر باقی می گذاردند، ولی ما که خود این کار را نمی کنیم، وسایلی به دست می آوریم که مثلاً نام حمام خسروآقا را که همه اهالی اصفهان سال ها روی کاشی سردرب حمام خسرو آغا دیده بودند، کنده و یک تابلو به نام دیگر، آنجا زده و حمام و دکاکین و مغازه های متعلق به آن را با املاک دیگری که در جنب این مستقلات واقع شده است تملک و تصرف کنیم! ما از آقای رییس فرهنگ اصفهان تقاضا می نماییم به پرونده قطور این موقوفه که شاید مسلم ترین ملک وقف در اصفهان باشد مراجعه نموده و برای بطلان هر اقدامی که نسبت به این تحول به عمل آمده است اقدامی سریع و جدی نموده و گزارشی که لازم و مقتضی است به وزارت فرهنگ تقدیم نمایند”.

اقدامات جدی‌تر برای جذب بافت قدیم در مسیر نظام جدید از سال های ۱۳۰۹ به بعد آغاز شد و خیابان‌های حافظ، هاتف، نشاط، نظر و خیابان کمربندی تا سال ۱۳۱۵ احداث شد. بعد از واقعه کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ طرح های جامع اصفهان یکی طرح جامع لوکس مربوط به سال ۱۳۴۰ و دیگری طرح جامع ارگانیک مربوط به سال ۵۰ شکل یافت و تخریب‌های گسترده‌ای از آثار تاریخی را سبب شد، از جمله خیابان هایی که در طرح ارگانیک بر روی پیکره بافت تاریخی پیشنهاد شده بود، امتداد خیابان استانداری از مبدأ خیابان سپه به سوی شمال بود که موقعیت حساس و استراتژیک آن به دلیل واقع شدنش بر روی بازار و در فاصله کمی با محور چهارباغ و تأثیر عمده ای که بر روی بالا بردن ارزش زمین های در مسیر خود می گذاشت مورد توجه سیاستگذاران برنامه های شهری قرار داد.

مبدأ این خیابان، حمام خسروآغا بود و امتداد آن به معنای تخریب کامل این اثر به شمار می رفت که بیش از ۴۰ سال میان مغازه‌ها تقسیم شده بود و با تخلیه آن امکان شناسایی ارزش‌های تاریخی این اثر فراهم شد و به این ترتیب در طی پژوهش و کاوش، پلان اصلی گرم خانه، ستون های سنگی و سرستون گوشه های هشتی ها و حدود گرم‌خانه و سنگاب بزرگ یک پارچه حمام کشف شد. این حمام تاریخی در سال ۱۳۵۲ از سوی سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی مورد مرمت و استحکام بخشی قرار گرفت که در نتیجه نمای بام سربینه حمام شامل سفت‌کاری، عایق‌کاری، پوشش روی قوس‌ها و گنبدها به صورت هَره، مرمت داخل سربینه، مرمت بدنه‌های داخلی سربینه، تحکیم تزیینات آجرکاری و کاشی کاری، مرمت کفش کن‌های سنگی و سنگ های کف حمام، مرمت بدنه های خارجی شرقی و شمالی این حمام تاریخی به انجام رسید و گزارش این مرمت از سوی دفتر فنی استان اصفهان در سال ۱۳۵۵ منتشر شد و در نهایت در یکم مرداد ۱۳۵۳ با شماره ۹۷۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

بعد از آن حمام خسروآقا از سوی شهرداری با هدف کاربری های فرهنگی به اداره فرهنگ و ارشاد واگذار شد و سربینه حمام در سال ۵۶ به عنوان چایخانه بهره برداری و سایر بخش های آن نیز شناسایی و برای مرمت آماده شد، موضوع امتداد خیابان بر استانداری نیز منتفی شد و در واقع حمام خسروآغا به عنوان سدی در برابر سیاست شهرسازی قرار گرفت.

“باقر آیت‌الله زاده شیرازی” در مقاله ای که سال ۱۳۷۴ در نشریه اثر منتشر شد، شش نقشه و تصویر از حمام خسروآغا شامل تصویر “انگلبرت کمپفر” از محله سلطنتی صفویه در سال های بین ۱۱۰۱ تا ۱۱۰۳ قمری، نقشه تهیه شده توسط “پاسکال کوست” در فاصله سال های ۱۲۵۶ تا ۱۲۵۸ قمری، نقشه تهیه شده توسط “سرهنگ چیری کوا” در سال ۱۲۶۹ هجری قمری و همچنین نقشه تهیه شده توسط “سلطان سید رضاخان” در سال ۱۳۰۴ خورشیدی برابر با ۱۳۴۲ قمری، نقشه تهیه شده توسط سیدعلی جناب در کتاب “الاصفهان” مربوط به سال ۱۳۴۳ قمری و نقشه تهیه شده از مرکز شهر اصفهان توسط “بودوئن” فرانسوی در سال ۱۳۱۱ خورشیدی را در آن مقاله ارایه کرد.

“اوژن فلاندن” نقاش، معمار، خاورشناس و سیاستمدار فرانسوی نیز که در فاصله سال های ۱۲۵۶ تا ۱۲۵۸ هجری قمری در زمان محمدشاه قاجار از ایران بازدید کرد، تصویری از رختکن یا سربینه حمام خسروآقا در کتابش با نام “سفر به ایران” به چاپ رساند.

از تخریب تا تصویب طرح بازسازی و آغاز عملیات اجرایی

در سال ۱۳۵۸ کم کم موضوع تخریب حمام تاریخی خسروآغا بر سر زبان ها افتاد و علی رغم مخالفت دوستداران میراث فرهنگی، در سال ۱۳۵۹ با استفاده از مواد منفجره که به صورت عمد در این بنا کار گذاشته شده بود، گرمخانۀ این حمام تخریب شد و دو ستون سنگی گنبد اصلی به واسطۀ دو ستون باقی مانده که در سال ۱۳۵۳ با استفاده از بتون استحکام بخشی شده بود باقی ماند. سرانجام ساعت دو نیمه شب ۲۳ فروردین ماه سال ۱۳۷۴ با بولدوز به جان این حمام تاریخی افتادند و آن را به صورت کامل تخریب کردند، به طوری که فردای آن روز به جای این حمام تاریخی، سطح صافی وجود داشت!

“حسن روانفر” مدیر وقت مرمت سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان طی خبری که در روزنامه اطلاعات و در تاریخ ۲۴ فروردین ۱۳۷۴ به چاپ رسید، تخریب را به عوامل شهرداری نسبت داد که البته “حمیدرضا عظیمیان” شهردار وقت اصفهان که اکنون معاونت وزارت راه و شهرسازی و مدیریت عامل سازمان ملی زمین و مسکن را به عهده دارد، در همان زمان طی مصاحبه‌ای در تاریخ هشتم خرداد ۱۳۷۷ این مساله را رد کرد و بنابراین هیچ گاه عوامل تخریب به صورت علنی مشخص و محاکمه نشدند؛ تا اینکه در اسفندماه ۱۳۹۳ “حمید عظیمیان” در گفت‌وگو با ماهنامه “برای فردا” گفت: “در زمان رژیم سابق مصوبه ای به تصویب رسیده است که این حمام به جایی بین کاخ چهلستون و عمارت عالی قاپو منتقل شود و حتی هزینه‌های آن هم پیش بینی شده بود. یک بخشی را استانداری و بخش دیگر را هم قرار بود سازمان برنامه ریزی کل کشور تأمین کند تا این حمام به آن منطقه منتقل شود، که با تغییر رژیم این امر صورت نپذیرفت و حمام خسرو آغا در اوایل انقلاب با یک عملیات بمب گذاری مواجه و بخش هایی از آن تخریب شد و به حالت نیمه مخروبه درآمد. از یک طرف مردم سابقه ذهنی مثبتی نسبت به این مکان نداشتند و این نیمه مخروبه بودن آن هم مشکلاتی امنیتی را برای ساکنان محل ایجاد کرده بود و از طرف دیگر میراث فرهنگی پس از گذشت سال‌ها، اقدام موثری برای بازسازی آن انجام نداده بود. من سفری به رومانی داشتم و در آنجا با یک پروفسور که در زمینه جابجایی ساختمان‌های بزرگ اعم از تاریخی و غیرتاریخی تخصص داشت دیدار و کارهایش را از نزدیک دیدم. بعد از او دعوت کردم که به اصفهان بیاید. در شهرداری اصفهان نیز کنفرانسی گذاشتیم و بعد از بازدید از حمام قبول کرد که این جابجایی را انجام دهد و رقمی را پیشنهاد کرد تا حمام را با همان شرایط به مکانی بین کاخ چهلستون و عمارت عالی قاپو منتقل کند. با رییس وقت سازمان میراث فرهنگی مرحوم کازرونی تماس گرفتم و برای انجام این کار از سوی شهرداری اعلام آمادگی کردم، ولی ایشان فرمودند که این تخصص خود ما است و پیش از این نیز کارهای مشابهی در استان‌های دیگر انجام داده ایم! و خب مدتی بعد هم حمام کاملاً تخریب شد! به نظر من کم کاری در این رابطه از سوی میراث فرهنگی صورت گرفته بود که در تمام این سال‌ها کاری برای جابجایی و مرمت حمام صورت نداده بود و البته دیگرانی هم در این اتفاق دخیل بودند”.

در نهایت “محمدعلی جوادی” شهردار ناحیه سه اصفهان در سال ۱۳۸۱ طی نامه ای به “سیدمحمد بهشتی شیرازی” رییس وقت سازمان میراث فرهنگی با اشاره به تخصیص اعتبارات قابل توجهی برای بازسازی و مرمت اماکن و بافت های تاریخی، یکی از این موارد را حمام خسروآقا عنوان کرده بود. بعد از آن نیز “فریدون الهیاری” مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان در ۲۱ آذرماه ۱۳۹۵ از تصویب طرح احیای بخش غربی حمام صفوی خسروآقا در شورای فنی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان خبر داد و عملیات اجرایی این طرح ۱۸ خردادماه ۱۳۹۶ با همکاری میان سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان آغاز شد.

در ادامۀ این گزارش دیدگاه برخی از مرمتگران و معماران صاحب سبک استان اصفهان درباره بازسازی حمام تاریخی خسروآقا بررسی می شود.

تخریب یک اثر ۳۰۰ ساله در سه ساعت!

جعفر کسائیان که در سال ۱۳۵۳ به عنوان عضو اصلی تیم مرمت استحکام بخشی حمام خسروآقا حضور داشت، به ایمنا می‌گوید: داشتند خیابان را ادامه می دادند که آمدند و دیدند یک اثر تاریخی یعنی همین حمام خسروآقا اینجا هست، خیلی ها می گفتند این حمام باید تخریب و به جایش خیابان ساخته شود، ما مخالفت کردیم که حمام باید بماند، گفتند شما با پیشرفت مخالف هستید!

وی ادامه می دهد: به هرحال رفتیم و کار مرمت این حمام را آغاز کردیم و مثل دیگر بناها بر روی آن استحکام بخشی انجام دادیم، روی سقف هایش خاک زیادی بود که برداشت کردیم و بعد استحکام بخشی صورت گرفت. این قوس های قدیمی معمولاً پایه هایش به طرف افقی حرکت می کند که اگر مهار نشود و پشتش خراب شود به طرف افقی حرکت می کند. ما به نحوی کار کردیم که این قوس ها هیچ وقت تکان نخورد، یعنی روی سقف بتن ریختم. در واقع پایه از زمین شروع می شد و می‌رفت بالا تا قوس بزرگش و بعد دوباره از طرف مقابلش پایین می آمد، ما چنین چیزی ساختیم که این بتن هم به تدریج از پایه شروع می شد و از روی زمین می رفت تا بالاترین نقطه و دوباره برمی گشت پایین به سمت نقطه مقابل، این بتن بود و همین ها تمام سقف ها را نگه داشت.

وی ادامه می دهد: “بعد از انقلاب دوبار خواستند این حمام را تخریب کنند، یکبار در زیر دو ستون روبروی هم از چهار ستونی که داشت مواد منفجره گذاشتند که باعث شد این دو ستون در برود، ولی سقف و سایر بخش های آن به وسیلۀ دو ستون دیگر باقی مانده بود، چون ما آن کارهای بتنی را رویش انجام داده بودیم. مواد منفجره گذاشتند که سقف پایین بیاید و کارشان را بکنند اما خراب نشد و سقف باقی ماند. بعد ما در اداره حفاظت آثار تاریخی گفتیم که چرا این کار را کردید و دوباره زیرش ستون گذاشتند و بازسازی شد و به صورت اولیه اش درآمد، دوباره حدود ۱۰ سال بعد شبانه حمام را تخریب کردند که جناب دکتر شیرازی در این باره نوشت “تخریب یک اثر ۳۰۰ ساله در سه ساعت”. این دفعه بولدوز گذاشتند و حمام را خراب کردند! گرمخانه اش چیزی نبود، قسمت بینه خیلی قشنگ بود که خرابش کردند. می شد خیابان را از کنارش بگذرانند، راه داشت، کنارش فاصله داشت و خیلی راحت می شد کار کرد، در مواردی می شود به خیابان انحنا بدهند که این مورد جزو آنها بود.

این متخصص استحکام بخشی می گوید: نباید این کارها را می کردند، نمی دانم چه لشکری هستند! هر کسی در هر حوزه ای تخصص دارد، مهندس عمران، مرمتگر و هر که هستند باید بنشینند با هم حرف بزنند، اینها با هم متضاد نیست تضادنماست و به نظر می آید متضاد است. راه حل، یک پارادیَن است، پارادین یک چیزی بینابین است که عرض مسئله را جبران می کند.

وقتی سرنا را از سر گشادش می زنیم!

مرتضی فرشته نژاد پیشکسوت معماری و مرمت به ایمنا می گوید: زمانی که قصد تخریب این حمام را داشتند ما خیلی اعتراض کردیم، اما متأسفانه آنهایی که اهل چُماقی عمل کردن بودند کار خودشان را کردند، تلفن های چهلستون را که محل اطلاع رسانی ما بود قطع و بعد هم با لودر حمام را خراب کردند، آرم روی لودرها را هم پاک کرده بودند که مشخص نباشد از کجا آمده اند.

وی می افزاید: علم مرمت علمی نو و مانند علم معماری بسیار حساس است، هر کسی نمی تواند بگوید این معماری خوب یا بد است، البته چون اکثراً زیباشناس هستند حداقل زیبایی اش را می توانند تشخیص دهند. در خصوص حمام خسروآقا علم مرمت می گفت که آن سربینه را که مرمت کرده بودیم حفظ کنیم و آن قسمت گرمخانه و متعلقاتش را هم پس از مطالعات علمی لازم و کافی تا آن حدی که اطلاعاتِ در دسترس به ما دیکته می کرد مرمت و حفظ کنیم، اما آمدند همان سربینه را که تنها مدرک زندۀ اینجا بود با لودر خراب کردند!

فرشته نژاد تصریح می کند: نمی دانم بگویم خوشبختانه یا متاسفانه، اما به هرحال چون نصف این سربینه داخل زمین بود – یعنی ارتفاعش از کف خیابان حدود یک متر و نیم گودتر بود می توانیم بگوییم که نصفش داخل زمین است- آن طاق و سرستون‌ها، سنگ ها، کفش کن ها و سفره ها در زیر زمین سالم باقی مانده است؛ اتفاقاً یکی از دانشجویانم به نام آقای مهندس داود اکبری موضوع پایان نامه کارشناسی ارشدش را تحت نظارت من به احیای این حمام اختصاص داد، در این پایان نامه نشان می دادیم که آیا اصلا می توان این حمام را احیا و بازسازی کرد یا نه.

این پیشکسوت معماری و مرمت ادامه می دهد: من چند راهکار برای حل مشکل حمام خسروآقا ارایه دادم. یکی این بود که می‌توانند این ارتباط را از خیابان استانداری به خیابان سپه بیاورند تا به کوچه تلفخانه رفته و به گذر حکیم برگردد، دیگر اینکه این محور از کوچه تلفنخانه عبور کند و یا مسیر خیابان استانداری را کم کم از روبروی پارکینگ بانک پایین برود و آن طرف در خیابان حکیم روبری بازارچه حکیم که حالا درست کردند بیاید بالا. طرح هر دو راه حل را کشیدم و ارایه دادم که متاسفانه با حذف نام من فقط نوشته اند “طرح های پیشنهادی میراث فرهنگی”، هر چند من آن‌ موقع در میراث فرهنگی بودم ولی اینکه بیایند اسم طراح را حذف کنند کار درستی نیست.

مرتضی فرشته‌نژاد با تاکید بر اینکه این طرح ها قابل اجرا بود، می گوید: متأسفانه توجهی نکردند و ما همیشه به قول ضرب‌المثل معروف “سرنا را از سر گشادش می زنیم” که نه تنها صدای مطلوبی از آن درنمی آید بلکه به خودمان هم زحمت می دهد. دست اندرکاران این طرح چون خودشان اطلاع از مسائل ندارند هر کس  اظهارنظر نادرستی بکند فوری می گویند درست است!

از مشورت با دانشگاهیان پرهیز می‌شود!

شهریار ناسخیان، رییس دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان به ایمنا می گوید: اینکه دست‌اندرکاران در نهایت به این نتیجه رسیدند که گریزی به موضوع حمام خسروآقا زده و بخشی از این حمام تاریخی را بازسازی کنند، ارزشمند است و من از آنها تشکر می کنم، اما متأسفانه مسئولان چندان رغبتی برای هم فکری با فضای آکادمیک ندارند و گویی می خواهند کار را خودشان به تنهایی انجام بدهند! این در حالی است که دو سال قبل یک پایان نامۀ بسیار خوب و ارزنده در دانشگاه هنر اصفهان با محوریت و عنوان “باززنده سازی حمام خسروآقا” ارایه شد که انواع روش های برخورد با این بنا و بازسازی آن را به بحث و بررسی می‌گذاشت، می توانستیم بر اساس یافته های علمی ارایه شده در این پایان نامه، پروژه بازسازی حمام خسروآقا را خیلی بهتر از این انجام دهیم، بنابراین مسئولان می توانند طی یک کار گروهی آلترناتیوهای مختلف را بررسی و از محیط های آکادمیک و اساتید استفاده کنند.

ناسخیان اضافه می کند: از جزییات این طرح اطلاعی ندارم اما مطمئنم که از لحاظ فنی و تخصصی حتماً ایراداتی خواهد داشت، اگر این طرح با استفاده از پایان نامه “باززنده سازی حمام خسروآقا” انجام می شد که تحت نظارت اساتید ارایه شده، حتما می توانست نتایج بهتری داشته باشد، قرار است در پایان این طرح تنها بخشی از حمام احیا شود و اگر این کار با مشورت دانشگاهیان انجام می شد می توانست منجر به احیای کل ساختمان حمام شود.

دکترای مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی می افزاید: در این پروژه کل و اطراف بنای حمام و بافتی که حمام در آن است مد نظر قرار دارد، بنابراین نباید مثلا تنها به صد متر مربع از این بنا اکتفا کرده و آن را در مساحتی کوچک در نظر بگیرند، باید بدانند که در بازسازی حمام خسروآقا با دولتخانه صفوی روبرو هستیم نه با عمارتی کوچک و معمولی، بنابراین باید نظرات اندیشمندان و کارشناسان مختلف در نظر گرفته شود و پروژه با مشورت آنها به پیش برود.

رییس دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان با اشاره به اینکه باید برای حفظ بناهای تاریخی فرهنگسازی صورت گیرد، می گوید: توجه به این مسئله نسبت به دوران گذشته بیشتر شده است. زمانی بود که شهرداری برای احداث یک خیابان تعداد قابل توجهی از خانه های تاریخی را که در طرح قرار می گرفت به تعبیر خودش “آزادسازی” و تخریب می کرد! ولی اکنون شرایط بهتر شده است، فضای دانشجویی‌مان خوب است و سازمان ها و ارگان ها کمی هوشمندانه تر عمل می کنند، اما هنوز هم مواردی مثل تخریب خانه نائل وجود دارد که باید جلوی تخریبشان گرفته شود. رسانه ها و محیط های آکادمیک و دانشگاهی در این زمینه عملکرد خوبی دارند، اما باید فرهنگ سازی مناسبی هم در این زمینه انجام شود.

عامل تخریب حمام خسروآقا جایزه اش را هم گرفت!

عبدالله جبل عاملی مدیر سابق اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان به ایمنا می گوید: بازسازی یک بنا به تاثیرات فرهنگی اجتماعی آن بستگی دارد، در ژاپن معبدی از جنس چوب بود که در اثر آتش سوزی خاکستر شد، اما بعد میراث فرهنگی‌شان به بازسازی صد درصدی آن پرداخت. بعضی از بناهای تاریخی هم در ایتالیا یا رم در جنگ جهانی دوم در اثر بمباران خراب شد و بعد مورد بازسازی قرار گرفت. در ایران هم برخی از بناهای تاریخی در دوران جنگ تحمیلی خراب شد و تعداد کمی از آن ها مثل سردر مسجد آقانور، بازار دردشت، بازار مسجد جامع و بخش تخریب شده مسجد جامع و تعداد انگشت شماری دیگر از بناها مورد بازسازی قرار گرفت و دیگر بناها به همان حالت رها شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان تأکید می کند: بازسازی حمام خسروآقا باید تا جایی که امکان دارد در طرح کلی احیای دولتخانه صفوی انجام شود، این دولتخانه اکنون باید به کاربری های کاملاً فرهنگی مردمی شهر اصفهان تبدیل شود. بنای تاریخی حمام خسروآقا یکی از این بناهای این مجموعه بوده است که در اثر لجبازی هایی که می شد آن را خراب کردند، به این بهانه  که می خواهیم راه را برای بازار باز کنیم، البته به نفع خیلی بازاری ها شد و آنهایی که زمین هایی بَر این خیابان را داشتند منافع اقتصادی کلانی بردند، ولی این اثر تاریخی خراب شد. ما هم راهی را عنوان کرده بودیم که می شد مشکل را حل کرد بدون اینکه حمام خسروآقا را خراب کنند، ولی خب با لجبازی آن را خراب کردند و تخریبگرش هم جایزه اش را گرفت!

جبل عاملی می افزاید: حالا اگر چنانچه طرحی ارایه شود که در دراز مدت بخواهند آن دولتخانه دوره صفوی را احیا بکنند آن وقت بازسازی حمام خسروآقا معنی پیدا می کند، چون باید خیابان استانداری در این طرح بازسازی برچیده شود و از قسمت خیابان بلوار هشت بهشت تا سه راهِ آنجا که جزو دولتخانه بود حذف شود. خلاصه یک طرح کلی احیای دولتخانه صفوی است برای کاربری های فرهنگی، آن وقت این معنی می دهد که حمام خسروآقا بازسازی شود و طرح های دیگرِ بازسازی هم هست که به تدریج در اولویت ها قرار می گیرد. اگر تمام پیش بینی هایش را کردند و تمام تأثیرات فرهنگی اجتماعی اش را بررسی کردند بازسازی بکنند، ما هم خوشحال می شویم که حمام را بازسازی کنند، باید مو به مو با همان ابعاد، متریال، پرسپکتیو و کاشی ها بازسازی شود چون حمام که نمی خواهند بسازند بلکه می خواهند بازسازی یک اثر تاریخی را نشان دهند بنابراین باید دقیقاً مثل اولش ساخته شود.

یک بازسازی سبکی

احمد منتظر مدیر سابق اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان به ایمنا می گوید: بازسازی حمام خسروآقا یک بازسازی سبکی است و باید همه عوامل رعایت شود. روزی حمام را خراب کردند و حالا دارند آن را بازسازی می کنند، کار خوبی است هرچند خود حمام خسروآقا نیست، بلکه گرمخانه اش است که باقی مانده بوده و خود اصل سربینه اش نیست که خراب کردند. باید منتظر ماند و دید که نتیجه کار چه می شود. این مسئله خیلی حساس است، ما انتقادات بسیاری داریم ولی حرفی نمی زنیم تا اینکه این طرح را به پایان برسانند.

وی می افزاید: بنایی که می سازند باید کاملاً هم اندازه با بنای اصلی باشد، پایه های اصلی این بنا امروز موجود است و باید بنای جدید روی همان پایه ها ساخته شود که به آن بازسازی سبکی می گویند و باید عین همان که بوده ساخته شود حتی ارتفاع هایش باید با عکس تطبیق داده شده و رعایت شود. حتی مصالح باید عین مصالح اصلی باشد، هرچند می توانند مصالح را تا حدی تغییر بدهند، چون نمی شود دیگر ساروج کار کرد. در گذشته برای ساختن حمام ها ساروج کار می شده، اما امروز دیگر نمی‌توانند ساروج کار کنند چون سخت است و دیگر کارگر امروز زیر بار ساروج نمی رود، بنابراین با آجر و سیمان کار می کنند، اشکالی ندارد که با آجر و گچ هم کار بوشد چون قرار نیست از حمام استفاده بشود بلکه قرار است کاربری فرهنگی داشته باشد.

بازسازی بر اساس مستندات تاریخی موجود

حسین جعفری رییس سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان به ایمنا می گوید: بازسازی طاق چشمه های چهار حوض و قسمت گرم‌خانه حمام خسروآقا در ضلع غربی آن در حال انجام است که مبلغ ۲۰۰ میلیون تومان از بودجه منطقه سه برای مرمت و احیای فاز یک آن پیش بینی شده و حدود ۴۰ درصد کار هم تا کنون پیشرفت داشته است.

وی ادامه می دهد: فاز یک این پروژه بخشی از حمام است که در حقیقت خارج از خیابان و معبر باقی مانده و دارد اجرا می‌شود که بازسازی آن بر اساس نقشه ها و مستندات تاریخی که موجود است انجام می شود. مقیاس آن هم همان مقیاس اصلی حمام اولیه است، مصالحش هم قدیم و جدید ندارد، آجر و گچ است و همان مصالح سنتی است و دیگر همان چیزی است که بوده است.

جعفری تصریح می کند: این بازسازی توسط شهرداری انجام می شود، طرح ها را میراث فرهنگی تأیید کرده و نظارت عالیه هم دارد که ناظر عالی نیاز به حضور ندارد، اما این پروژه ناظر مقیم دارد که از خود شهرداری یعنی سازمان نوسازی بهسازی است.

رییس سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان می افزاید: امیدواریم فاز اول آن تا پایان امسال به اتمام برسد و فاز دوم تکمیل شدن حمام است که در صورت تامین اعتبار اجرایی می شود.

تصرف غیرقانونی بخشی از حمام توسط صرافی

مسعود آقاجانی، مشاور فنی و مرمتی سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا می‌گوید: این پروژه با اعتبار اولیه ای بالغ بر دو میلیارد ریال یعنی برابر با دویست میلیون تومان کارهای مرمتی حمام خسروآقا شروع شده است. آن قسمتی که فعلاً موجود است و در حال کار بر روی آن هستیم قسمتی از چهار حوض حمام تاریخی و قسمت گرم‌خانه آن است که با توجه به نقشه ها و پلان معماری که از قبل موجود بوده و با کاوش ها و پیگیری هایی که انجام شده، قسمت چهار حوض آن طاق و چشمه ها و آن لنگه طاق ها و تویزه های قسمت گرمخانه اجرا شده است.

وی ادامه می‌دهد: متأسفانه به دلیل تصرف غیرقانونی که در قسمت غرب این بنا و در قسمت گرمخانه اش انجام شده، نتوانستیم کل آن طاق و گنبد گرمخانه را احیا کنیم، ولی در مورد چهار حوضش این کار انجام شد و با پیگیری هایی که انجام شد قسمت خزینه که به سمت خیابان سپه است در دست بررسی قرار گرفت که امیدواریم طاق آن هم اجرایی بشود، منتهی مابقی حمام که فضاهای بی نظیر و منحصر به فرد آن بوده است متأسفانه با تخریبی که صورت گرفته در خیابان افتاده و مستلزم فرهنگ‌سازی و کارهای بیشتری است که بتواند احیا شود، اما فعلاً در آن قسمت باقی مانده که در بخش غرب خیابان و غرب حمام است در حال فعالیت هستیم.

آقاجانی دربارۀ تصرف غیرقانونی صورت گرفته می‌گوید: با توجه به نقشه هایی که داشتیم و وضع موجود بنا، مشخص است که این تصرف انجام شده است، اما اینکه در چه زمانی و توسط چه کسی معلوم نیست، قسمت مهمی از گرم‌خانه تخریب و ساخت و ساز آن انجام شده است که فکر می کنم شهرداری منطقه سه و واحد حقوقی شهرداری برای رفع این تصرف در حال پیگیری است.

وی می‌افزاید: در این رابطه شهرداری سازمانی تخصصی با نام سازمان نوسازی بهسازی ایجاد کرده است که در آن واحد فنی و آتلیه با توجه به حساسیت ها و ظرافت هایی که در کارهای مرمت وجود دارد، طرح های مرمت، آسیب شناسی، مطالعه و شناخت بنا را تهیه می کند، در میراث، دفاعیه انجام می شود و بعد از مصوبۀ این طرح با نظارت همان قسمت سازمان این اقدامات صورت می گیرد، اما نظارت عالیه‌اش به عهده سازمان میراث فرهنگی است، یعنی از صفر تا صد کار به عهده سازمان نوسازی بهسازی شهرداری است که با نظارت عالیه میراث فرهنگی همراه است. در این میان مسئله اعتبارات سالانه با توجه به اولویت‌هایی که تعیین می شود از استخوان بندی و شاکلۀ اصلی بنا آغاز شده و به مرور به قسمت های نازک‌کاری کشیده می شود.

مشاور فنی و مرمتی سازمان نوسازی بهسازی شهرداری با اشاره به اینکه فاز اول تا پایان سال جاری به پایان می رسد، می‌گوید: سفت کاری و استخوان بندی‌ قسمت طاق های چهار حوض به طور کامل انجام شد و اکنون در مرحلۀ آجرفرش است. قسمت‌های بعدی کار شامل تزیینات حمام و کف سازی و … است که با لایه‌برداری‌هایی که باید در بدنه‌های تاریخی صورت بگیرد و ظرافت های خاصی که دارد به مرور انجام می شود. اگر کف‌سازی خیابان سپه ادامه پیدا کند و به سمت دروازه دولت برود و اینجا مسدود شود، می توانیم مترصد این باشیم که کلیت و شاکلۀ اصلی بنا، گرمخانه و سربینه و فضاهای اصلی بنا نیز تجدید شود.

مسعود آقاجانی با تأکید بر اینکه بنای در حال بازسازی دقیقاً با همان ابعاد بنای اولیه در حال انجام است، می‌گوید: تعدادی ته رنگ پلان داریم که با کاوش‌ها، آواربرداری‌ها و پاکسازی‌های مناسب روی ته جرم‌های بنا و استخوان‌بندی اولیۀ آن صورت می‌گیرد. اکنون اقداماتی داخل چهار حوض حمام و سربینه انجام شده است، مانند اینکه ستون سنگی‌هایی را که تخریب شده بود به همان صورت با همان اندازه‌های دقیق و حالت اصلی در سر جای خودش مرمت و نوسازی کرده ایم و اگر زمانی قصد بازسازی سربینه را داشته باشیم آن ستون‌ها، ته جرزها و ته رنگ پلان می تواند با خوانسازی پلان اجرا شود.

وی با اشاره به اینکه بازسازی با استفاده از مصالح گذشتۀ بنای اصلی انجام نمی‌شود، می‌افزاید: باید تابع مقتضیات زمان و مکان باشیم. درست است که مصالح قدمت و ارزش دارد و استفاده از آنها امتیاز مهمی محسوب می شود، اما در معماری ایرانی اسلامی آنچه جالب توجه و مهم است فضای موجود در یک بنا است و مصالح و جزییات در خدمت کلیت فضای معماری قرار می گیرد و موفقیت در بازسازی بنا، احیای همان فضای کلی معماری است.

آقاجانی درباره کاربری این بنا می‌گوید: اکنون برای قسمتی که در حال انجام است کاربری فرهنگی و موزه‌ای تعیین شده است تا شناخت مردم را به آن افزایش دهد، اما دربارۀ کاربری کل پروژه هنوز تصمیمی اتخاذ نشده است.

نیاز به تعریف زیرگذر یا طراحی ترافیکی مناسب

فریدون الهیاری مدیر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا می‌گوید: با هماهنگی هایی که در شهرداری اصفهان با آقای طالبیان معاونت میراث فرهنگی کشور و آقای بهشتی رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور و شهردار وقت اصفهان داشتیم، تفاهمی برای بازسازی حمام خسروآقا اتفاق افتاد، منتهی این کار مستلزم برنامه ریزی های اساسی بود.

وی ادامه می‌دهد: اولین نکته ای که وجود داشت این بود که یک طرح مرمت ارایه شود، این طرح آماده شد و در شورای فنی میراث فرهنگی به تصویب رسید، منتهی در پروژه مسایلی وجود داشت، از جمله اینکه در بحث ترافیکی، خیابان حکیم مطرح بود که قرار شد فعلا در مرحله اول اقدامات اولیه در خصوص آنچه که خارج از خیابان است انجام شود و آنچه که در خیابان است با تعریف یک زیرگذر مناسب یا طراحی ترافیکی درستی انجام بگیرد.

الهیاری تصریح می کند: آن مرحله اول که خارج از خیابان است اقداماتش انجام شده و دارد به نتایج خوبی می رسد و امیدواریم فاز بعدی را نیز با شهرداری که به هر حال باید روی این موضوع کار بکند و ببیند چه تدابیری برای بخش ترافیکی باید اندیشیده شود آن را اجرایی کنیم، اینکه بازسازی کاملاً برابر با ابعاد اولیه بنا انجام شود مستلزم بحث ترافیکی است و مصالح نیز باید منطبق با همان بافت و ساختار تاریخی و اولیه باشد.

توصیف حمام خسروآقا در کتاب های مختلفی مانند “نصف جهان فی تعریف اصفهان” نوشته “محمد مهدی بن محمد رضا اصفهانی” در اوایل قرن چهاردهم هجری قمری، و کتاب “تاریخ وقایع السنین و الاعوام” نوشته “سیدعبدالحسین حسینی خاتون آبادی” آمده است. “جلال الدین همایی” نیز در کتاب خود با عنوان “تاریخ مردم اصفهان” می نویسد: “حمام و باغچه و طویله و سایر متعلقاتش در حدود بیست جریب شاه می‌شد. بینه و گرمخانه اش در وسعت و صفا و طراوت و تزیینات کاشی‌کاری و نقاشی نظیر نداشت. بنای حمام تمام از آجر و سنگ مرمر و تزییناتش همه کاشی کاری معرق بود. در صفه های اطراف بینه و وسط صحن، چندین حوض و آبگیر بزرگ و کوچک داشت که در طراوت و دقایق صنعت واقعا تماشایی بود. نگارنده، خود مکرر آن حمام عجیب را دیده بودم؛ واقعا قلم از وصفش عاجز است، فقط کاشی‌های معرق و سنگ مرمرهای سفید یکپارچه که در این حمام به کار رفته بود میلیون‌ها تومان ارزش داشت… چهار خلوت بزرگ در چهار زاویه داشت که هر کدام منفردا به قدر حمام های بزرگ بود…پنج خزینه بزرگ و کوچک داشت به استثنای چارحوض(چاله حوض) که استخری پهناور بود و در تابستان‌ها آن را آب سرد می کردند و شناوران و آب بازان آنجا می رفتند. پشت حمام (امتداد فعلی خیابان حکیم) باغ بسیار وسیع و باصفا بود متعلق به حمام که سربینه درب‌های منبت شیشه کاری به باغ داشت و از این جهت سربینه به حدی روشن بود که می گفتی بنای غیر مسقف است. هندسه و معماری حمام خسروآقا در حمام های اصفهان نظیر نداشت”.

بعد از ۲۲ سال که از تخریب حمام خسروآقا می گذرد، با تصویب طرح بازسازی این حمام در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی کشور، بازسازی و باززنده‌سازی این بنای تاریخی بر مبنای تمامی مستندات و جزییاتی که از آن بر جای مانده است، سبب خرسندی است. هر چند که این بازسازی تنها در بخش کوچکی از این محور تاریخی انجام می شود، اما امید است که این بازسازی و احیا با رعایت اصول کامل مرمتی صورت پذیرد و در ادامۀ بازسازی از پیشنهادات و نظرات متخصصان و پیشکسوتان عرصه مرمت و معماری استفاده شده و از طریق تعامل با دانشگاهیان از تجربیات موجود در این حوزه بهره گرفته شود تا ایرادات وارده به آن به حداقل برسد؛ اما قدم بزرگتری که باید مورد توجه قرار گرفته و بسترهای لازم را برای دستیابی به آن فراهم شود، احیای کامل محور تاریخی دولتخانه صفوی است که امیدواریم تحقق یابد.

منبع:ایمنا