صدای جفتی بارزترین نوای جنوبی
نوع ابتدایی جفتی «کلم» نامیده می‌شده و به‌صورت یک عدد نی به‌کار رفته است و ظاهراً این ساز به‌مرور در منطقه تغییر شکل یافته و به شکل مضاعف جفتی درآمده که بر روی هر نی قمیشی سوار می‌شود.
از ویژگی‌های شاخص این ساز این است که فقط در جشن‌ها، عروسی‌ها و حتی برخی بازی‌های بومی مورداستفاده قرار می‌گیرد و دیگر اینکه رطوبت در میزان صدای آن نقش دارد. در هرمزگان ساز نی جفتی به‌هیچ‌وجه در مراسم عزا استفاده نمی‌شود.
جفتی از سازهای ویژه منطقه است و به عبارتی صدای جفتی از بارزترین نواهای جنوبی است که در هر نقطه از خطه جنوب اعم از جنوب غربی و شرقی، یا هرمزگان به‌عنوان مرکزیت جنوب ایران، صدای خود را در اشکال یا ساختارهای مختلف نمایان ساخته است.
طریقه ساخت سر نی جفتی (پی کک سر قلم)
در اولین مرحله بعد از انتخاب نی مناسب ازنظر قطر و باریک بودن ساقه نی در اندازه (حدود ۶ سانتی‌متر) برش داده می‌شود. ابتدا برای تسلط بیشتر نی را ازیک‌طرف به‌وسیله دست چپ یا راست و از طرف دیگر با انگشت بزرگ‌پا مهار می‌کنند و وسیله برش را در حدفاصل وسط نی قرار می‌دهند و یک برش عرضی تا نیمه قطر نی به وجود می‌آورند. بعدازآن وسیله برش را آرام به سمت بالای نی برده و برش طولی که نصف نی را در برمی‌گیرد (حدود یک سانتی‌متر) مانده به انتهای نی ایجاد می‌کنند.
در مرحله دوم قسمت بالای سر نی جفتی که برش داده‌شده به‌آرامی و بامهارت نازک می‌کنند تا بدین‌وسیله ارتعاش صدا ایده آل‌تر و واضح‌تر شود. البته استادکار در این موارد باید مهارت خاص داشته باشد که نی مربوطه در حین انجام کار شکسته نشود.
در آخرین مرحله لبه برش خورده شده سر نی جفتی در لای پارچه قرار داده می‌شود و عمل ساییدن برای تولید صدای بهتر صورت می‌گیرد. سپس کوک آن‌که نخ ساده است در بالای سر نی جفتی بسته می‌شود. کوک تشکیل‌شده از ۶ لایه نخ که توسط آب دهان خیس شده و با دودست تابانده می‌شود و بر بالای نوک سرنی جفتی بسته می‌شود و گره کوک معروف به گره سر جهله‌ای است.
طریقه ساخت نی جفتی
در اولین مرحله بعد از انتخاب و خشک‌کردن ساقه نی، برش نی صورت می‌گیرد. سازنده در انتخاب ساقه نی نهایت دقت را ازنظر ضخامت و قطر متوسط آن و قرار نگرفتن بندها یا گره‌های نی در وسط ساقه نی به عمل می‌آورد.
ساقه نی را حدود در اندازه ۲۰ الی ۲۳ سانتی‌متر به صورتی که دو بند گره آن‌یکی در ابتدا و دیگری در انتهای آن قرار گیرد، برش داده می‌شود. سپس بر روی هر ساقه نی، هفت سوراخ که مجموعاً بر روی دو ساقه نی بالغ‌بر ۱۴ سوراخ است علامت‌گذاری می‌شود. مقیاس اندازه‌گیری و فاصله ایجادشده بین هر سوراخ با سوراخ بعدی به‌وسیله سر نی جفتی (پی کک قلم) منظور قسمتی که برش خورده برای تولید صدا انجام می‌شود که حدوداً ۳ سانتی‌متر است.
در مرحله دوم، دو ساقه نی را کنار یکدیگر با نخ بسته و درز بین دو نی را با موم پر می‌کنند. در این حالت دو نی کاملاً به یکدیگر چسبیده و در موقع نواختن آن از هم فاصله می‌گیرند و از کوک خود خارج نمی‌شود. در قسمت پایین نی جفتی حدوداً ۳ سانتی‌متر بریده می‌شود. البته نصف آن به‌صورت اریب درمی‌آید و به آن دم قاشق گفته می‌شود.
در مرحله سوم جهت سوراخ کردن میخ بزرگی را کاملاً داغ‌کرده و سوراخ‌های علامت‌گذاری شده را یکی بعد از دیگری ایجاد می‌کنند. جالب‌توجه است که درون نی را برای پاک کردن و تولید صدای بهتر از یک نوع سوهان سنتی که دُم سفره‌ماهی (در گویش بندری دُم پو) است بعد از جدا ساختن و خشک‌کردن کامل استفاده می‌شود.
نی جفتی به لحاظ اینکه از دو نی به هم چسبیده و دو عدد سر نی ساخته‌شده، استاد نی ساز بعد از ساختن نی و سر نی‌ها در محله اول سر نی را بر روی یکی از نی‌ها قرار می‌دهد و در آن می‌دمد و در هنگام نواختن به صدای ایجادشده به‌دقت گوش فرا می‌دهد و در مرحله دوم سر نی را به نی بعدی منتقل می‌کند و در آن می‌دمد. بدین‌وسیله دو نی و سر نی ساخته‌شده را کاملاً تست می‌کند که هم‌صدا بوده و دارای صدای خارج یا یکی زیر و دیگری بم نباشد و بعد از اطمینان کامل از یک‌صدا بودن کار ساخت نی به پایان می‌رسد.
خالو قنبر
قنبر راستگو که بانام خالو قنبر نیز شناخته می‌شود، متولد میناب است. او یکی از نوازندگان شناخته‌شده‌ی ساز جفتی در ایران و جهان است.
به گفته خودش موسیقی را با گوش کردن یاد گرفته است. تقریباً ۱۲ساله بود که با ساز جفتی آشنا شد، مینو گلستونن اولین شعری بود که در سن ۲۰ سالگی سرود.
قنبر راستگو هیچ‌گونه سواد تحصیلی ندارد اما با این بی‌سوادی اشعار ماندگاری را برای هرمزگان سروده که هیچ‌گاه از یاد و خاطره مردم این سرزمین نمی‌رود. مینو گلستونن، گامنی، ای شمع تو مسوز، ماهی گیری بو کارم، از بندر تا مینو خیابون کشی نو، شمال هندن خاش هندن، مث مار اخاریم توو ازجمله اشعار خاطره‌انگیز این هنرمند جنوبی است.
قنبر راستگو ضمن وفاداری به موسیقی منطقه، شاید تنها بازمانده نسلی است که موسیقی ناب جفتی را سینه‌به‌سینه به یکدیگر رسانده‌اند.
در پنجمین اجلاس کمیته ثبت میراث ناملموس، شیوه نوازندگی نی جفتی قنبر راستگو در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت ملی شد.
منابع:
– محمد جلالی‌نیا، پژوهش موسیقی سنتی هرمزگان، ۱۳۷۸-۱۳۷۷
– همایون حاج‌محمدحسینی، شناسایی و معرفی موسیقی و سازهای بومی و محلی استان هرمزگان، ۱۳۸۶
* گزارش از صدیقه غلامی
* عکس از حسن بردال
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.