غفلت از زاغه‌های دستکند «ترخین‌آباد»

اینجا دلت می‌خواهد در این زیبایی وصف‌نشدنی پا به پای کودکان روستا کودک شوی، بدون هیچ خجالتی کفش‌هایت را از پا به درکرده و در کوچه باغ‌های روستا تا دلت می‌خواهد بدوی. بر شاخه درختان چنار بیاویزی و تاب بخوری و سرخوش از عطر بوی نان و گرده تازه از تنور درآمده زن همسایه هوای زندگی جاری در این بهشت را با تمام وجودت نفس بکشی.

به مهمانی درخت کهنسال ۴۰۰ ساله گردوی روستا بروی و شعرهای کودکیت را برایش دوره کنی و با زمزمه شعرهایت، قصه این تک درخت پرقدمت را از رهگذرانی که به زیر چتر سایه سخاوتش رفتند و آمدند، بشنوی.

کاشانه های کاهگلی و سنگی با گل پیچک‌های پیچیده به حفاظ پنجره‌های چوبی را تا جایی که دلت می خواهد تماشا کنی و در دل تابستان بر بام خانه خشتی روستا سبد سبد ستاره بچینی و به گیسوان شب تا صبحگاهان سنجاق کنی.

اینجا در این نقطه از زمین حال دلت عجیب کوک می شود، اصلاً کودکی می شوی پرشیطنت و پرتب و تاب از هیاهو که همبازی شدن با شاپرک ها در میان دشت و دمن، یک دل سیر چرت زدن بر زیر درخت سیب، آهنگ نی لبک چوپان گله، نوازش عطر نسیم صبحگاهان، عطر پونه و سیب سرخ باغ روستا را با هیچ چیز دنیا عوض نمی کند.

روستای گردشگری ترخین آباد واقع در سه کیلومتری شهر اسدآباد از توابع بخش مرکزی این شهرستان بوده که در همسایگی روستای ملحمدره معروف به ماسوله غرب کشور واقع شده است. براساس شواهد موجود در زیر بسیاری از منازل این روستا زاغه های دستکند بسیاری می توان مشاهده کرد که وجود این زاغه های دستکند حاکی از قدمت این روستاست.

 

این روستای شگفت آور از ادغام معماری بشر با طبیعت بوده که قطعاً معرفی این جاذبه ها ضمن رونق صنعت سبز گردشگری شهرستان اسدآباد از جذابیت خاصی برای بازدید مسافران و گردشگران برخودار خواهد بود، ضمن اینکه امیدواریم علاقمندان با همکاری میراث فرهنگی و سایر نهادها در جهت شناسایی بیشتر این آثار ارزشمند از گذشته، کمر همت بسته و پیش از نابودی توسط افراد ناآگاه اقدام کنند، شاید با شناسایی کامل به شهری زیرزمینی در این روستا ختم شود.

محقق و پژوهشگر فرهنگی و تاریخی شهرستان اسدآباد نویسنده کتاب «سیری در تاریخ، فرهنگ و هنر اسدآباد»، با اشاره به زاغه های دستکند اظهارکرد: واژه زاغه در فرهنگ عمومی، به راهرو یا دالان های کنده شده در عمق زمین گفته می شود که به دست انسان و با ابزارهای ابتدایی صورت گرفته است.

مهدی غنی‌پارسا با بیان اینکه هدف از ایجاد زاغه پس از سکونتگاه خود انسان و مکانی آیینی، محلی اَمن برای نگهداری از حیوانات اهلی، آن هم با هزینه ای بسیار کم بوده است، افزود: زاغه ها را می توان «غار»های دست ساز انسانی هم نامید و شاید بتوان گفت انسان غارنشین وقتی جمعیتش رو به فزونی گذاشت، با الهام از طبیعت(غارها) و مانند دیگر حیوانات، اقدام به کندن زمین کرد تا سکونتگاهی جدید برای خود داشته باشد.

وی خاطرنشان کرد: به هر تقدیر براساس شواهد باقیمانده در سراسر دنیا و به ویژه در کشور ما، آثاری از گذشته مانند روستای میمند در نزدیکی شهر بابک کرمان(با قدمت شش تا ۱۲ هزار سال) و روستای کندوان در نزدیکی شهر اسکو آذربایجان شرقی (با قدمت حدود ۷۰۰۰ سال) باقیمانده که گویای این واقعیت است.

 

این محقق و پژوهشگر فرهنگی و تاریخی یادآور شد: پس از دوره غارنشینی(طبیعی و دستکند) و ایجاد سکونتگاه هایی به شکل هندسی و به نوعی معماری، زاغه ها به مکانی امن برای نگهداری حیوانات اهلی و در زیر سکونتگاه انسانی تبدیل شد.

وی ادامه داد: روستای ترخین آباد در فاصله سه کیلومتری شمال شهر اسدآباد(استان همدان) در کناره دره ای سرسبز و پایه کوهی که به آلمابلاغ ختم می شود، واقع شده که شغل مردمان این روستا از گذشته های دور، دامداری، باغداری و زراعت و همچنین آسیابانی بوده است.

غنی‌پارسا اضافه کرد: وجود چشمه های متعدد، آب کافی، کوهستان پربرکت آلمابلاغ و … همچنین قرارگیری در مسیر جاده ابریشم، از گذشته های دور، این مکان را مناسب سکونت کرده و براساس شواهد موجود از جمله زاغه های دستکند در زیر منازل روستا، می توان به گذشته های دور اجدادی سفر کرد.

وی گفت: در زیر بیشتر خانه ها این نوع زاغه ها وجود دارد، هر چند به مرور زمان و به دلایل متعدد، درب ورودی بسیاری از آنها مسدود شده اما خوشبختانه مواردی است که می توان شیوه زندگی بشر در گذشته را رفت و دید و لمس کرد.

غنی‌پارسا مطرح کرد: زاغه های ترخین آباد در دو شرایط زمین شناسی یکی در میانه سنگ های نسبتاً نرم و ورقه ورقه(شیست) و دیگری در میان خاک های رُس سفید رنگ فشرده کنده شده اند به نحوی که زاغه های سنگی از ساختاری نامنظم و به عکس، زاغه های خاکی کاملاً منظم کنده شده است.

 

وی با اشاره به یکی از این زاغه های روستا که در میان خاک رُس سفید کنده شده، اظهار کرد: زاغه افشار(تقی خان افشار از مالکان ترخین آباد که تا حدود نیم قرن پیش از این زاغه برای نگهداری احشام خود استفاده می کرده است) در نزدیکی مرکز روستا به نام «خرمن جا» قرار دارد.

این پژوهشگر تصریح کرد: از حیاط منزلی که این زاغه در زیر آن قرار دارد و سپس دهلیزی با عرض کمتر از یک متر و ارتفاع حدود دو متر وارد آن می شویم، کنارهای ورودی با دیوارهای سنگی و سقف چوبی پوشانده شده و پس از چند متر وارد دهلیز اصلی دستکند می شود، در طرفین این راهرو، درب هایی با ارتفاع کم دیده می شود که هر یک به فضایی(اتاقک) جدید منتهی شده، این اتاقک ها مدور و سقف آنها کروی بوده و درست همانند گنبدهای ایرانی است.

وی با بیان اینکه سقف استوانه ای بعضی از اتاقک ها با دریچه ای که نقش هدایت نور و همچنین جریان هوا را دارند به حیاط همسایه بالادست و یا کوچه باز است، گفت: دور تا دور اتاقک ها با ارتفاعی حدود نیم متر بالاتر از کف، آخوربندی شده و از آنجایی که خاک رس سفید بسیار فشرده است، احتمالاً بخشی از آخوربندی برای پر کردن آب برای احشام هم مورد استفاده قرار می گرفته است.

غنی پارسا با بیان اینکه نکته حائز اهمیت در این زاغه به جزء درب های کوچک چوبی که با چند قطعه چوب به هم متصل شده اند، از هیچ نوع مصالح دیگر استفاده نشده است، اضافه کرد: آخرین فضای زاغه که در انتهای دهلیز واقع شده، بزرگ تر از سایر بخش هاست و از سمت راست با دربی به زاغه های همسایه کناری مرتبط بوده که اکنون مسدود شده است.

این پژوهشگر بومی شهرستان اسدآباد خاطرنشان کرد: در مورد قدمت این زاغه ها در ترخین آباد اطلاعاتی در دست نیست اما اگر بخواهیم با سه مورد ثبت شده در استان همدان مقایسه کنیم به حداقل ۷۰۰ سال پیش (زاغه صالح آباد) و ارزانفود و سامن(۲۰۰۰ سال) پیش می رسد.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان اسدآباد هم با اشاره به زاغه های دستکند روستای ترخین آباد مطرح کرد: این زاغه های دستکند کاربرد اقامتی، آیینی، پناهگاه و سکونتگاهی و محل نگهداری احشام بوده اند و قطعاً برای شناخته شدن این آثار ارزشمند باید پیگیری کرد.

 

کامران اکبری شایگان در ادامه با اشاره به وجود درخت کهنسال گردوی ۴۰۰ ساله در روستای گردشگری ترخین آباد گفت: درخت کهنسال ۴۰۰ ساله روستای ترخین آباد شهرستان همچنان سرزنده و با طراوت روال طبیعی خود را طی کرده و مردم نیز مراقب این درخت کهنسال واجد ارزش هستند.

وی با اشاره به اینکه درختان کهنسال جایگاه بالایی در میراث فرهنگی کشور دارند، افزود: درخت ۴۰۰ ساله گردوی روستای ترخین آباد یکی از آثار طبیعی بوده که در سوم مردادماه سال ۸۸ ثبت فهرست آثار ملی طبیعی کشور شده و با توجه به قدمت و کهنسالی و واجد ارزش بودن درخت، اهالی روستا مراقب این اثر طبیعی هستند و ثبت فهرست آثار ملی طبیعی شدن درخت در مراقبت هر چه بیشتر مردم از آن نقش مؤثری داشته است.

این مقام مسئول با بیان اینکه کارشناسان منابع طبیعی، جهادکشاورزی و میراث فرهنگی نیز از درخت گردوی ۴۰۰ ساله بازدیدهای لازم را انجام می دهند، یادآور شد: در طول سال با توجه به قرار گرفتن روستای ترخین آباد در همسایگی روستای هدف گردشگری ملحمدره هر ساله این درخت کهنسال دارای بازدیدکنندگان بسیاری از گردشگران و مسافران است.

وی با بیان اینکه این درخت ۴۰۰  ساله با قطر تنه هشت متر و طول بیش از ۲۰ متر هنوز هم دارای بار و ثمره است، از فعالیت یک واحد خانه بوم گردی در روستای ترخین آباد خبر داد و اضافه کرد: شهرستان اسدآباد دارای ۱۵۸ آثار تاریخی و باستانی بوده که ۵۸ اثر آن ثبت آثار ملی کشور شده اند.

در پایان امیدواریم با عزم راسخ مسئولان و دستگاه های ذیربط با پیگیری برای معرفی این اثر ارزشمند به عنوان شهری زیرزمینی مانع غبار نابودی بر آن شده و با برطرف شدن کرونا شکوفایی اقتصاد جامعه محلی را با معرفی این ظرفیت رقم زنند.

منبع:ایسنا

مرتبط:

دشت مرگور _نویافته‌ای از معماری صخره‌ای در ارومیه

دستکند زیرزمینی سامن؛ گمشده در پیچ و خم اعتبار

کشف دستکندهای زیرزمینی ارزشمند تاریخی در کاشان