«قلعه عمرانی گناباد» مصداق سازگاری با طبیعت

رجبعلی لباف‌خانیکی اظهار کرد: یکی از شگفتی‌های زندگی موجودات زنده اعم از گیاه و حیوان سازگاری و وفق با طبیعت و اقلیم است و در این میان، انسان که به «اشرف مخلوقات» شهرت یافته، به پشتوانه شعور و درایت خود بهتر از دیگر جانداران توانسته است خود را با طبیعت وفق دهد. او یا با مهاجرت مکان دلخواه خود را جست‌وجو کرده، یا با معماری برای خود سرپناه مناسب ساخته یا با فن‌آوری و تکنولوژی اسباب و لوازمی ساخته که او را در سازگاری با طبیعت یاری رساند.

وی ادامه داد: پیش از رویکرد انسان به صنعت و تکنولوژی گویا معماری در جهت سازگار کردن محیط با انسان نقش مؤثر و تعیین‌کننده‌ای داشته است. انسان با معماری برای خود سرپناه ساخته، جهت انجام امور مذهبی و اعتقادی معبد ساخته، جهت دفاع از خود قلعه‌ها، برج‌ها و باروها بر آورده، جهت تعدیل هوا بادگیر و سردابه ساخته، برای ذخیره‌سازی آب، آب‌انبار ساخته و به منظور آسایش و امنیت خود در راه‌ها کاروان‌سرا ایجاد کرده است.

لباف‌خانیکی افزود: در حال حاضر ما شاهد بسیاری از آن سازه‌ها نیستیم و نمی‌توانیم به اهمیت آن‌ها در گذشته پی ببریم، در صورتی که آن‌ها الزامات رفاه، آسایش، آرامش و امنیت بودند و در پناه آن‌ها انسان توانست زنده بماند و پله‌های تکامل و پیشرفت را بپیماید.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: قلعه یا روستای متروک عمرانی از جمله زیستگاه‌های کهنی است که در یکی از خشک‌ترین و ناسازگارترین اقلیم‌های ایران معروف به «ریگ عمرونی» ساخته شده و با بهره‌گیری از امکانات محلی و ابتکارات معماری، زندگی توام با بهره‌وری و رفاه در آن فراهم شده است، به گونه‌ای که به استناد  کتاب «فرهنگ جغرافیایی ایران» عمرانی در نیمه قرن ۱۳ه.ش قناتی پرآب و تعداد زیادی تاکستان و توتستان‌های گسترده داشته که محصول سالیانه توتستان‌های آن تقریبا ۱۰خروار (معادل۳۰۰۰کیلو) ابریشم بوده و در سال۱۳۲۸ه.ش  ۱۰۰ خانوار و به استناد نوشته «سلطان حسین تابنده» در کتاب «تاریخ و جغرافی گناباد» در حدود سال‌های ۱۳۱۳تا ۱۳۴۴ه.ش ۷۰۰ نفر جمعیت داشته است.

 

وی خاطرنشان کرد: اکنون این روستا متروک و رها شده اگرچه در حال انهدام و نابودی است، اما در صورت توجه هر چند ناچیز مسؤلان می‌تواند به عنوان الگویی از یک زیستگاه کویری، گردشگران و پژوهشگران را با نحوه زندگی ایرانیان در شرایط سخت آشنا کند.

لباف‌خانیکی اظهار کرد: قلعه عمرانی واقع در ۲۴ کیلومتری شمال شهر گناباد، بر سر راه کهن تربت‌حیدریه به گناباد مشتمل بر یک باروی بلند، یک معبر عریض سرتاسری شمالی- جنوبی، چندین کوچه منشعب از معبر اصلی، ارگ، مسجد، حمام، سه آب‌انبار، یک کاروانسرا و منازل اشرافی با چندین بادگیر است.

وی ادامه داد: اگرچه به نوشته فرهنگ جغرافیایی ایران این روستا در سال ۱۲۴۹ خ توسط «حاجی حسنعلی طبسی» ساخته شده، ولی شواهد متعددی در عمرانی وجود دارد که قول نویسنده آن کتاب را نقض می‌کند و نشان می‌دهد که قدمت عمرانی بسیار بیشتر است. از جمله آب‌انبار آجری بزرگ حاشیه جنوبی روستا با بناهای دوران سلجوقی قابل مقایسه است و مسجد جامع زیبای عمرانی در کنار یک خانه اشرافی با ساختار زیبایش شباهت به بناهای دوران تیموری دارد و بناهای عام‌المنفعه دیگر هم به استناد کتیبه‌های آن‌ها متعلق به دوران صفوی هستند و مسلما حضور جمعیت زیاد در آن روستا ایجاب کرده است که در آن آب‌انبار، حمام، مسجد، ارگ و کاروانسرا ساخته شود.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: ارگ که در میانه روستا قرار گرفته دارای برج و باروی خاص و دروازه‌ای است که از میانه دو برج به درون یک هشتی باز می‌شود و کاروانسرای عمرانی که از نوع کاروانسرای عصر صفوی دارای صحن و بازوهای ورودی پیش‌آمده و دو کتیبه در دو سمت ورودی بوده که کتیبه سمت چپ به سرقت رفته و کتیبه سمت راست با مضمون «عمل استاد شرف‌الدین» باقی‌مانده است.

لباف‌خانیکی اضافه کرد: کاروانسرا از نوع چهارایوانی همراه با غرفه‌ها و حجره‌هایی در اطراف صحن و مالبندهایی در پشت حجره‌ها بوده که فضاهای سه طرف آن منهدم شده و فقط بخشی از جبهه ورودی در سمت شرق بنا برجای مانده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: مجموعه بناهای عام‌المنفعه شامل یک حمام، یک مسجد و یک حوض در جنوب ارگ و مجاور یکدیگر گویا در یک زمان توسط یک شخص خیر به نام «شاه محمد» ساخته شده و اقدام خیر او بر لوحه سنگی بالای سردر حوض نقش بسته بود که متاسفانه آن لوحه ارزشمند بعد از سال۱۳۷۴ه.ش به سرقت رفت.

 

وی بیان کرد: با خاکبرداری از معابر، هویت و کارکرد فضاهای معماری عمرانی مشخص می‌شود و با تثبیت وضعیت موجود و بازسازی مسجد، دروازه، حوضخانه و برخی بادگیرهای یکی از جذاب‌ترین مقاصد گردشگری، احیا خواهند شد.

منبع: ایسنا