مجموعه تاریخی مفخم بجنورد

نام این مجموعه تاریخی و فرهنگی، این روزها دوباره بر سر زبان ها افتاده است و بر اساس طرح تدوین شده میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بنا است بنای مفخم، با بازآفرینی لباسی دیگر برتن کرده و در نقشی نو بر تارک گردشگری خراسان شمالی درخشیدن از سرگیرد.

بنا به گفته مدیران و کارشناسان این حوزه، آنچه که برای مجموعه تاریخی مفخم بجنورد تعریف شده، شبیه سازی و بازی کردن نقشی چون میدان نقش جهان اصفهان در مرکز استان خراسان شمالی است.

مفخم در نقشی نو

طرح تبدیل عمارت مفخم به مجموعه ای گردشگری که همه ویژگی های خاص گردشگری را دارا باشد در سال ۹۲ کلید خورد.

 عمارت مفخم بجنورد در دهه ۱۲۵۰ خورشیدی، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به فرمان یارمحمدخان شادلو، معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان و استرآباد (گرگان کنونی)  ساخته شد

مدیرکل وقت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی در تشریح این طرح گفته بود: پس از دو سال کار کارشناسی، باغ ۶ هکتاری که در هنگام رونق عمارت مفخم وجود داشت را مطالعه و المان های مختلف آن را در قالب ماکت، بازسازی کردیم که این المان ها شامل حوضخانه، سردر ورودی عمارت، عمارت عالی قاپو، نارنجستان و فواره های آب بود.

علی کاظمی گفته بود که مطالعه جامع و دقیق طرح انجام شده است و طرح آن در کارگروه گردشگری تایید و مصوب نیز شده است و هم اکنون این طرح برای اظهار نظرهای کارشناسانه به تهران ارسال شده و پس از تائید برای رسیدن به هدف برنامه ریزی می‌شود.

این مدیر سابق به این نکته نیز اشاره کرده بود که در صورت احیای مجموعه مفخم، این باغ به بزرگترین مجموعه فرهنگی و در واقع شناسنامه استان تبدیل خواهد شد و در برنامه ریزی پنج ساله می توان بزرگترین مجموعه فرهنگی استان را در قالب آن احیا کرد.

دارالحکومه مفخم

عمارت مفخم در دهه ۱۲۵۰ خورشیدی، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار، به فرمان یارمحمدخان شادلو، معروف به سردار مفخم، ایلخان طایفه کرد شادلو و حاکم آن روزگار منطقه شمال خراسان و استرآباد (گرگان کنونی) ساخته شد.

این مکان محل سکونت سردار مفخم و خانواده اش و نیز پذیرایی از مهمانان دولتی و رجال سیاسی بود و پس از آن در دوران قاجار مراسم تشریفات نظامی در آن برگزار شده و مشکلات و مسائل سیاسیی ایل هایی که زیر لوای حکمرانی او بودند، بررسی می شد.

گفته می شود که نقشه عمارت مفخم توسط میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) کشیده شده است و او از اولین معماران ایرانی بود که تحصیلات خود را در فرنگ گذرانده بود.

در واقع می توان گفت که او اولین مهندس معمار ایران است و پس از تحصیل در مکتب به مدرسه دارالفنون رفت و سپس به پاریس اعزام شد.

از جمله آثار معماری مشهور وی می ‌توان به ساختمان‌ های مسجد سپهسالار (شهید مطهری تهران)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشه ‌کشی آنها را شخصا انجام داده و بر اجرای تمام آنها نظارت کرده است.

زیبایی های عمارت

بنای آیینه خانه رو به روی عمارت مفخم قرار گرفته است و خیابانی آن را از عمارت جدا می کند.

وسعت عمارت مفخم که دو طبقه دارد، ۵۰ در ۲۳ متر است و همچنین ارتفاع آن به ۹ متر می رسد.

در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آیینه ‌خانه، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر آن در باغی بزرگ واقع بوده که مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می‌ داده است.

عمارت مفخم ۳۲ اتاق و ۲ تالار با آینه ‌کاری‌ ها، کاشی ‌کاری‌ ها و گچبری ‌های بسیار زیبا و تماشایی است و یکی از آثار بی ‌نظیر عصر ناصرالدین شاه محسوب می ‌شود.

کلنل ادوارد ییت انگلیسی، که یک قرن پیش به بازدید از این عمارت آمده، تحت تاثیر شکوه و عظمت آن قرار گرفته و در توصیف از آن نوشته است: دیوارها با تعدادی نقشه تزیین شده بود، اتاق پذیرایی با شمعدان ها و آیینه‌ های زیبا پوشیده شده و کف آن نیز با قالی های قالب دوزی شده ابریشمی رشتی فرش شده بود. در پشت این اتاق نارنجستانی بود که سقف آن با ورق آهنی پوشیده شده بود و بر روی دیوارها نیز پوست پلنگ، ببر، خرس و پوست دو گربه وحشی و چند حیوان دیگر که در جنگل های شمال این ناحیه یافت می ‌شود، آویزان کرده بودند. این بنا اتاق های متعددی دارد که با ۲۱ در چوبی به ایوان ها گشوده می ‌شوند و در طبقات آن گچبری های زیبا به چشم می‌ خورد.

این عمارت در گذشته داخل باغی بزرگ و با صفا قرار داشت و از بخش های مختلف از جمله آینه‌ خانه، دروازه ورودی، حوضخانه، باغ فواره و عمارت کلاه فرنگی تشکیل شده بود تا این که زلزله بزرگی در بجنورد روی داد و بسیاری از این بناها را ویران ساخت و امروز تنها آیینه خانه و عمارت مفخم سالم باقی مانده اند.

 آیینه خانه مفخم

نمی توان از عمارت مفخم سخن گفت اما از آیینه خانه مجاور آن یاد نکرد.
بنای آیینه خانه رو به روی عمارت مفخم قرار گرفته که با خیابانی، که بعدها ساخته شده، از عمارت جدا افتاده است.

در واقع این ساختمان بخشی از مجموعه مفخم بود که فضایی اداری داشت و امور نظامی و رایزنی های سیاسی در آن صورت می گرفت و مهمانان رسمی که به اینجا می آمدند در آیینه خانه پذیرایی می شدند.

ساختمان آیینه خانه دو طبقه دارد که ابعاد آن ۱۱ در ۱۸ متر است و نزدیک به ۱۰ متر ارتفاع دارد.  این ساختمان در مجموع ۹ اتاق دارد که سقف و دیوارهای یکی از اتاق های طبقه بالا کاملا آیینه کاری شده است و به همین دلیل این نام را برای آن انتخاب کرده اند.
از نکات قابل توجه بنای آینه ‌خانه، وجود تصاویر ۱۳۴ تن از شخصیت‌ های مهم و تاثیرگذار دوران صفوی تا عصر قاجار،  از جمله تصویر شاه طهماسب، شاه عباس، آغامحمدخان، فتحعلی ‌شاه و کریم خان زند و همچنین برخی از سران حکومتی کشورهای همسایه است.
تالار آیینه را می توان محور اصلی ساختمان دانست که دسترسی به آن از طریق دو راه پله امکانپذیر است. برای ورود به اتاق سه در قرار داده شده است که در ساخت آنها از چوب صندل استفاده شده و با استخوان آنها را تزیین کرده اند. در آیینه های تالار ۱۷ طرح متفاوت و زیبای هندسی به کار رفته است، چلچراغ هایی که در اتاق آویخته شده اند نیز بسیار تماشایی هستند، علاوه بر این که نمای بیرونی اتاق نیز بسیار چشم گیر و زیبا است.

پای در کفش اصفهان کردن

استاندار خراسان شمالی: مجموعه مفخم در بجنورد از ظرفیت لازم برای ایجاد فضایی مشابه میدان نقش جهان اصفهان برخوردار است

اکنون مجموعه فرهنگی تاریخی مفخم، این میراث ماندگار و تاریخی قرار است به نوعی نقش پیشین خود در تاریخ بجنورد را بازیابد و به نگین گردشگری خراسان شمالی تبدیل شود و بر همین اساس طرح گردشگری مجموعه فرهنگی‌تاریخی مفخم بجنورد با هدف توسعه صنعت توریسم و ایجاد فرصت‌های اقتصادی، با توافق استاندار خراسان شمالی با مدیرعامل موسسه مالی و اعتباری ملل نهایی شده است.

استاندار خراسان شمالی می گوید: مجموعه تاریخی و فرهنگی مفخم در قالب یک پروژه سرمایه گذاری به موسسه مالی اعتباری ملل واگذار و تفاهم نامه ای نیز در این خصوص منعقد شده است.

محمدعلی شجاعی با بیان اینکه اجرای طرح گردشگری مجموعه فرهنگی‌تاریخی مفخم سبب رونق گردشگری و پویایی اقتصاد مرکز استان می‌شود، می افزاید: بر اساس این امر تفاهم نامه موسسه مالی اعتباری ملل با ارائه طرحی به منظور تبدیل این محدوده به چیزی شبیه میدان نقش جهان اصفهان اقدام می کند.

استاندار خراسان شمالی پیشتر نیز با اشاره به اینکه مجموعه مفخم در شهر بجنورد از ظرفیت لازم برای ایجاد فضایی مشابه میدان نقش جهان اصفهان برخوردار است، خواستار توجه بیشتر به این مجموعه شده بود.

شبیه‌سازی نقش جهان

نقش جهان، میدانی مستطیل شکل در مرکز شهر اصفهان است که در طراحی آن، از میدان سابق عتیق در اصفهان الگوبرداری شده و از آن با نام میدان ایرانی نیز نام برده می‌شود و پیوندی از بازار، مرکز حکومتی و محل مذهبی (مسجد) است که پیش از میدان نقش جهان نیز در اصفهان در میدان کهنه یا همان عتیق که الگوی اصلی میدان نقش جهان و قدیمی‌ترین نمونه این نوع میدان است، در یزد در میدان امیرچخماق، در قزوین در میدان شاه و در تبریز در میدان صاحب آباد دارای سابقه است.

یک کارشناس گردشگری خراسان شمالی با اشاره به تاریخ دارالحکومه مفخم بجنورد می گوید: گفته می شود این مجموعه در گستره ای به مساحت بیش از ۱۰ هکتار ایجاد شده بود که اکنون بسیاری از بناهای آن مانند باغ فواره و کوشک حکومتی تخریب و فقط آیینه خانه و عمارت مفخم باقی مانده است.

رحیم کیوانپور می افزاید: اگر نگاهی به میدان نقش جهان و کاربردهای گردشگری و اقتصادی آن داشته باشیم، تاثیر این محل را بر اقتصاد اصفهان و گردشگری آن می بینیم.

وی اضافه می کند: مساجد نقش جهان، بازار این محل که غرفه های خرید و فروش صنایع دستی، قنادی، بستنی فروشی و غذاخوری های سنتی و درشکه هایی که در اطراف میدان توقف کرده اند و منتظر گردشگران هستند، فضای زیبایی ایجاد کرده است که کارکردهای یک میدان قدیم ایرانی را نشان می دهد.

وی می افزاید: بر اساس شنیده ها تنها گردش مالی سالانه بخش صنایع دستی و غذا در میدان نقش جهان رقمی بسیار بالا است که آنرا در کشور منحصر به فرد ساخته است.

کیوانپور اظهار می کند: اگر طرحی با توجه به ویژگی های بومی و محلی خراسان شمالی و با هماهنگی با شهرداری، مدیران شهری و مسوولان در زمان اندکی اجرا شود می تواند به ایجاد تحول در اقتصاد استان بینجامد و راه اندازی خیابان غذا در این محدوده در نوروز گذشته، جذابیت فراوانی برای گردشگران ایجاد کرد و نشان داد که هرگونه اقدامی برای بازآفرینی این مجموعه توجیه دارد.

بازآفرینی مجموعه فرهنگی تاریخی مفخم

یک کارشناس:اگر طرحی با توجه به ویژگی های بومی و محلی این استان و با هماهنگی با شهرداری، مدیران شهری و مسئولان در زمان اندکی اجرا شود می تواند به تحول در اقتصاد استان منجر شود

مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی نیز در این مورد می گوید: به منظور حفظ این میراث تاریخی، طرح ساماندهی و احیای مجموعه عمارت مفخم به زودی نهایی می شود.
حبیب یزدان‌پناه با بیان اینکه بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است، می افزاید: در این مورد استانداری تفاهم نامه ای منعقد کرده است تا تمام ظرفیت های این مجموعه سنجیده و امکان سنجی تبدیل آن به نگین گردشگری خراسان شمالی نیز بررسی شود.

وی با بیان اینکه این طرح در وسعت ۶.۵ هکتار اجرا خواهد شد، می گوید: مردم بجنورد به این مجموعه عرق و علاقه خاصی دارند و احیای آن می تواند فرصت های اقتصادی زیادی را برای منطقه ایجاد کند.

وی با بیان اینکه در فروردین امسال با اجرای طرح خیابان غذا در این محل، بخشی از ظرفیت این محل به منصه ظهور درآمد، اظهار می کند: بیشترین بازدید نوروز گذشته استان در این مجموعه تاریخی رقم خورد به طوری که ۱۴ هزار نفر در ایام نوروز از این محل بازدید کردند.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خرااسان شمالی نیز در این مورد می گوید: تفاهم نامه ای با گروه اقتصادی موسسه مالی و اعتباری ملل تنظیم شده است تا آنها با بازدید از این محدوده و امکان سنجی آن، شرایط اجرای طرح تبدیل این محل به میدانی مانند نقش جهان را برآورد کنند.

علی مستوفیان بابیان اینکه بعد از امکان سنجی می توان در مورد زمان اجرا و هزینه های آن برآورد دقیق تری داشت، می گوید: بخش خصوصی به این کار وارد شده است و هزینه های اجرای طرح نیز توسط بخش خصوصی تأمین می شود.

خراسان شمالی ۸۶۳ هزار نفر جمعیت دارد و تعداد آثار ثبت شده استان در فهرست آثار ملی کشور ۶۲۱ اثر تاریخی، طبیعی و ناملموس است.

از مجموع آثار ثبت شده خراسان شمالی در فهرست ملی کشور ۵۰۹ اثر تاریخی، ۴۲ اثر طبیعی، ۷۰ اثر ناملموس و ۱۱ اثر نیز ثبت جهانی شده است.
استان خراسان شمالی با داشتن هزار و ۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده در شمال شرق کشور قرار دارد و سالانه پذیرای میلیون ها مسافر، گردشگر و زائر امام هشتم (ع) است که از این خطه گذر می کنند.

منبع:ایرنا